Muqaddima

 
SHARTLI REFLEKSLARNING TORMOZLANISHI. 
SHARTSIZ TORMOZLANISH 
Tashqi tormozlanish. Shartli refleks nozikligi va o
‘
zgaravchanligi bilan shartsiz 
refleksdan farq qiladi. Turli xildagi yot ta‘sirotlar sharth refleksning susayishiga va 
tormozlanishiga olib keladi. Masalan, sharth ovqatlanish refleksini paydo qilishdan oldin 
qandaydir yot ta‘sirot paydo bo
‘
Isa, shartli refleks yuzaga chiqmaydi, u tormozlanadi. 
Agar tajribadagi hayvonning biror joyi og‘risa, qovug‘i to lib ketsa, biror narsadan 
bezovtalansa ham shartli refleks tormozlanadi, Bu tormozlanishni shartli refleksga yot 
bo`lgan tashqi ta‘sirotlar chaqiradi, Shuning uchun u tashqi tormozlanish, deb ham 
ataladi. 
Chegaradan tashqari tormozlanish. Agar shartli refleksni yuzaga chiqaradigan shartli 
signal haddan tashqari kuehh bo`lsa, shartli refleks vujudga kelmaydi. I. P. Pavlovnapg 
fikricha, bu tormozlanish nerv hujayralarini haddan tashqari kuchli ta‘sirot 
shikastlashidan saqlaydi. 
Tashqi tormozlanish ham, chegeradan tashqari tormozlanish ham nerv tizimining 
tugma xossalariga bog‘liq. Shu sababli, I. P. Pdvlov ularni shartsiz tormozlanish, deb 
atagan. 
SHARTLI TORMOZLANISH 
Yuqorida aytib o'tilgan shartsiz tormozlanish ta‘sirotni birinehi marta 
qo`llanganidayoq kuzatiiadi. Shartli tormozlanishni esa hosil qilish kerak. I. P. Pavlov 
shartli tormozlanishni to
‘
rt turga: so
‘
nish tormozlanish, farqlash tormozlanishi, shartli 
tormoz va kechikish tormozlanishiga bo`lgan. 
So
‘
nish tormozlanishi. Shartli refleks uzoq vaqt saqlanib turishi uchun uni vaqti- 
vaqtida, shartsiz ta‘sirlovchi bilan mustahkamlab turish kerak. Sharth signalning o`zi bir 
necha bor qo`llaniladigan bo`lsa, ilgari hosil qilingan mustahkam shartli refleks sekin-
asta so
‘
na boshlaydi va pirovardida batamom yo
‘
qolib ketadi. Shundan keyin sharth 
signal bir necha kungacha qo`llanilmasa, so
‘
ngan sharth ref- leks o
‘
z-o
‘
zidan tiklanishi 
mumkin. Shartli signal shartsiz ta‘sirot bilan mustahkamlansa, sharth refleks bir necha 
bor takrorlanganidan so
‘
ng tiklanadi. 
Shartli refleksning; so'nishi katta biologik ahamiyatga ega. Mustahkamlanmagan 
shartli refleks moslashish uchun o
‘
z ahamiyatini yo
‘
qotadi. Binobarin organizm kerak 
bo`lmay qolgan zararli reflekslardan xolis bo`ladi. 
Farqlash tormozlanishi. Vujudga keltirilgan shartli refleksni miqdori uning shartU 
signaliga yaqin bo`lgan ta‘sirlovchi yordamida ham chaqirish mumkin. Masalan, itda 
1000 Grs li tonga so`lak ajratish sharth refleksi hosil qilingan. Ammo, bu refleksni 
chastotasi 800—900 Gs ba 1100—1200 Gs bo`lgan tonlar ham yuzaga chiqara 
boshlaydi. Bun day hodisa shartli reflekslarning generalizatsiyasi, ya‘ni tarqalib ketishi 
deyiladi. Maxsus chora ko'rilmasa, bu hodisa uzoq vaqtgacha saqlanadi. Ammo, shartli 
refleksni aniq ixtisoslashtirish mumkin.Buning uchun 1000 Gs tonli shartsiz ta‘sirot bilan 
doim mustahkamlash, unga yaxshi bo`lgan 900 Gs tonni esa mustahkamlarnasdan 
qo`llash kerak. Shunda shartli refleks faqat 1000 Gs li tonga saqlanib qoladi va unga 
yaqin tonlarga javob. reaksiyasi kuzatilmaydi. Bu jarayonni t P. Pavlov differensirovka 
yoki: ta‘sirlovchilarni farqlash, deb atagan edi. Farqlash miya po
‘
stlog
‘
ida shartli 
tormozlanishning kelib chiqishi natijasi hisoblanadi. 

---

282 
Shartli tormoz. Agar shartli signalga yana bir befarq ta‘sirlovchi qo
‘
shimcha qilinsa 
va bu ikki qismdan iborat ta‘simi shartsiz ta‘sirot bilan mustahkamlansa, (shartli 
signalning bir o
‘
zi mustahkamlanib turadi) miya po
‘
stlog‘ida shartli tormozlanish 
rivojlanadi. Endi qo
‘
shimchasi bo`lgan sharth signal shartli refleksni yuzaga 
chiqarmaydi. Shartli signalning bir o
‘
zi esa awalgidek musbat natija beradi. Masalan, itda 
metronomga so`lak ajratish sharth refleksi vujudga keltirilgan. Bundan keyingi tajribada 
metronom tovushi odatdagidek shartsiz ta‘sirot (ovqat) bilan mustahkamlangan. 
Metronomga qo
‘
shimcha ravishda qo
‘
ng
‘
iroq chalinganda shartsiz ta‘sirot berilmagan. 
Awal, bu murakkab shartli signal so`lak ajralishini paydo qiladi, ammo borgan sari -unga 
berilgan javob kamayib ketaveradi va nihoyat butunlay yo
‘
qoladi. Metronomning bir o
‘
zi 
awalgiday shartli refleksni yuzaga chiqaraveradi. 
Demak, shartli signalga bir narsa qo‘shilsa, u musbat ta‘sirlovchi sifatini yo
‘
qotadi. 
Shartli signalga qo
‘
shimcha bo
‘
Hb, shunday natijaga olib boruvchi qo
‘
shimcha 
ta‘sirlovchini shartli tormoz, deb atashgan. Keltirilgan misolda qo
‘
ng
‘
iroq tovushi shartli 
tormoz vazifasini bajaradi. 
Shunisi qiziqki, shartli tormoz awal hech qachon birga qollanmagan shartli 
signallarga qo‗shilganda ham o‗zining tormozlash xususiyatini yo‗qotmaydi. 
Farqlash tormozi va shartli tormoz shartli refleksning aniq bo`lishini ta‘minlaydi, 
shartli signalga yaqin bo`lgan, ammo ahamiyatsiz shartli ta‘sirotlarga behuda javob 
berishdan saqlaydi. 
Kechikish tormozlanishi. Yana solak yo‘li tashqariga chiqarilgan itda quyidagi 
tajribani olkazamiz. Shartli signal sifatida qo
‘
ng
‘
iroqdan foydalanamiz. Tajribaning 
xususiyati shundan iboratki shartli signal nisbatan uzoq vaqt davom etadi — qo‗ng
c
iroq 3 
daqiqa davomida uzluksiz chalingandan keyin, shartsiz ta‘sirot — ovqat beriladi. Shartli 
refleks vujudga kela boshlaganda shartli signal tugamasdan qo‘ng‘iroq chalilnishining 
birinchi daqiqasidayoq solak ajrala boshlaydi. Ammo, tajribalar shu tarzda davom 
ettiraverilsa, solak ajralishi borgan sari kechikaveradi va shartli signal tugashiga yaqin 
(uchinchi daqiqada) solak aj- raladi. Kechikkan shartli refleks vujudga keladi, Shartli 
signal boshlanib, solak ajralguniga qadar olgan vaqt davomida shartli refleks faol holda 
tormozlanib turadi. 
Kechikish tormozlanishining biologik ahamiyati katta. Sichqon ov qilayotgan 
mushukni tasawur qiling. Bu ishda tajribasi bor mushuk sichqonni poylab ini oldida 
yotadi, Indagi sichqonning harakatlarini, hidini sezadi. Bu ta‘sirlovchilar mushuk uchun 
shartli signal bolib qolgan. Ammo, uning solak bezlari solak ajratmaydi. Faqat sichqonni 
mushuk ushlasagina, so‗lak ajralish boshlanadi. Demak, kechikish tormozlanishi shartsiz 
ta‘sirot bilan mustahkamlanishi noaniq bo`lgan shartli signallarga behuda musbat javob 
berishdan saqlaydi.