19. mono va polisinaptik reflekslar. Reflekisning retsiptir maydoni. Reflekis vaqti. Agar refleksni

19.mono va polisinaptik reflekslar . Reflekisning retsiptir maydoni. Reflekis vaqti.Agar refleksni
yuzaga chiqaradigan reflektor yoyi bir sinapsdan tashkiltopgan bo‘lsa, - monosinaptik reflektor
yoy deb ataladi. Organizmdagik o‘p reflekslarining yuzaga chiqishida ikkita yoki bir nechta
sinapslarishtirok etadi, shuning uchun bunday reflektor yoylar ko‘p neyronli yo polisinaptik yoylar
deb ataladi.Odam tanasi ta’sirlanganda muayyan refleks kelib chiqadigan sohasi(masalan,
tananing bir qismi) refleksogen mintaqa yoki refleksning reseptiv maydoni deb atalad.Q o‘zg
‘alish jarayoni asab tolalaridagiga nisbatan asab markazlarida sekinroq o ‘tkaziladi. Refleks
vaqtining, ya’ni retseptor ta’sirlangan paytdan boshlab javob reaksiyasi yuzaga chiqquncha o
‘tadigan vaqtning nisbiy uzunligi shu bilan izohlanadi.
20.orqa miyya .umumiy tuzilishi: Katta odamlarda orqa miya oldindan orqaga qarab bir oz
yassilangan 45 sm chamasi uzunlikdagi chilvirdir. U yuqori tomonda uzunchoq miya bilan
tutashadi, pastda belning birinchi umurtqasi sathida konus shaklida tugaydi.Orqa miya ikkita
asosiy funksiyani: reflektor funksiya va o‘tkazuvchi yo‘l funksiyasini bajaradi. Orqa miyaga teri
yuzasidagi eksteroretseptorlardan, tana bilan q o ‘l-oyoqning proprioretseptorlaridan va ichki
a’zolarning visseroretseptorlaridan impulslar kelib turadi. Orqa miy barcha skclet mushaklarini
innervatsiyalaydi. Orqa miya tanadagi barcha murakkab harakat reaksiyalarini yuzaga
chiqarishda qatnashadi. Ulardan ko*plari orqa miyaning reflektor funksiyani bajarish natijasi
bo‘lishi mumkin, boshqa reaksiyalar esa, markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi b o‘limlari
yuzaga chiqaradigan reflekslar natijasida kelib chiqadi. Bu holda orqa miya faqat impulslami o
‘tkazuvchi y o ‘l hisoblanadi.
21.Afferent efferent va oraliq neyronlar va ularning joylashuvi: Афферент ва эфферент
(марказга интилувчи ва марказдан қочувчи) нейронлар орасида кўпгина қўшимча нр
жойлашган тубан ҳайвонларда марказга интилувчи ва марказдан қочувчи толалар
вазифасини ҳам нейронлар бажаради.
22.monosinaptik vapolisinaptik reflekis yoyi: refleksni yuzaga chiqaradigan reflektor yoyi bir
sinapsdan tashkil topgan bo‘lsa, - monosinaptik reflektor yoy deb ataladi. Organizmdagi k o‘p
reflekslarining yuzaga chiqishida ikkita yoki bir nechta sinapslarishtirok etadi, shuning uchun y
reflektor yoylar ko‘p neyronli yo polisinaptik yoylar deb ataladi.
23.orqa miyyaning oʻtkazuvchanlik yoʻllari. Orqa miyyaning reflektirlik faoliyati.miositatik i
yoyuvchi va ritmik reflekislar:Orqa miya markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi b o‘limlari (miya
ustuni) miyacha va katta yarim sharlar)ga ko‘tariluvchi va tushuvchi o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali
bog‘lanadi. Retseptorlar oladigan axborot ko‘tariluvchi y o ‘llar orqali o ‘tadi.Orqa miyaning
ikkinchi asosiy funksiyasi uning reflektor faoliyatidir. Spinal baqaning reflekslari bilan
tanishganimizda buni ko‘rgan edik. Muhim funksiyalarning reflektor markazlari orqa miyada
joylashgan. Masalan, orqa miyaning b o‘yin boMimida - qo‘l, ko‘krak, orqa va qorinmushaklaming
markazlari; bel bo‘limida - oyoq mushaklarning markazlari, dumg‘azabo‘limida - siydik
chiqarish,defekatsiya va jinsiy faoliyat markazlari bor.Spinal hayvonda oyoq panjalarining kaft
yastiqchalari sal-pa bosilganda yozish refleksini, shuningdek, mushak payiga urilganda s
mushakning ch o‘zilishiga javoban bir qancha miostatik reflekslarini ha kuzatish mumkin. miyya
ustutining harakat tizimlari.uzunchoq miyya vesti-bulyar yadrolarinig roli miyya koʻpriginig
redikulyar yadrolari. Oʻrta miyya.miyyachaning poʻsloq va yadrolari:
25.miyya poʻstlogʻining harakat faoliyati.(sensor-mator premator va qoʻshimcha mator
qismlari)bazal chigallar vatalamus;Miya postlogʻning turli qismlarida joylashgan neyronlarning
funksiyasiga ko4ra, po‘stloq sathi uchta mintaqaga bo‘linadi: sensor (sezish)motor(harakat) va
assotsiativ mintaqalarga boʻlinadi.Miyaning pastroqdagi bo‘limlariga-po‘stloq ostidagi
yadrolarga, miya ustuniga va orqa miyaga impuls yuboruvchi neyronlar ikkinchi guruhiga kiradi.
Bu katta piramidal neyronlar bo‘lib, ularni birinchi marta morfolog V.A.Bes 1874 yilda tasvir
etgan. Ular yarim sharlar po\stlog‘idagi motor (harakat) mintaqasining V qavatida to‘plangan. Bu
neyronlami motor yoki efferent neyronlar deb hisoblashadi. Motor neyronlar odamning
yurish,yugurish, tikka turish va boshqa murakkab harakatlaming shakllanishida muhim rol o
‘ynaydi Talamus katta yarim sharlarga boruvchi barcha (hidlov y o ‘llaridan tashqari) afferent y o
‘llar darvozasi hisobalanadi. Talamus katta yarim sharla po4stlog‘iga boruvchi y o ‘lda bamisoli
bir darvoza bo‘lib, tashqi muhitdan v organizmning ichki muhitidan ta’sirot qabul qiluvchi tuzilma
hisoblanadi.Retseptorlardan keladigan butun axborot o ‘sha darvoza orqali o ‘tadi.Talamusdagi
yadrolar shikastlanganda katta yarim sharlar p o‘stlog4i biron(ko‘ruv, cshituv, ta’m biluv, taktil va
hokazo) axborotdan mahrum b o ‘lishi mumkin.Uolkcr talamusning barcha yadrolarini funksional
jihatdan spetsifik va nospesifik degan ikkita katta guruhga ajratilishini taklif etgan .Spesifik
yadrolardan boshtanuvctii lotalar, ya*ni talamusning spetsifi y o ‘llari katta yarim sharlar p
o‘slog‘ining proyeksion mintaqalariga borib,undan miya po‘stlog‘ning 3-4 chi qavatlarida kirib
oladilar Nospetsifik yadrolardan boshlanuvchi tolalar talamusni nospetsifi yo ‘llarini tashkil
qiladilar. Bu y o ‘llar bosh miya po‘stlog‘ining turli qismlariga, ya’ni assotsiativ mintaqalarga
boradi.
26.miyya ustuni redikulyar farmatsiyasining qoʻzgʻolish va tormozlanish taʼsiri:0 ’tgan asrning
ikkinchi yarmida birinchi marta tasvir etgan tuzilm O.Deyters tomonidan to‘rsimon formatsiyasi
yoki retikular formatsiya deb ataladi. T oisim on formatsiyaning tuzilishini V.M.Bexterev bilan
RaymonKaxal mukamma tasvir etishgan.Yaqinda markaziy asab tizimining hamma
bo‘limlaridagi tonus va qo‘z g ‘aluvchanlikni boshqarishda to ‘rsimon formatsiyaning katta
ahamiyati borligi aniqlandi. Bu formatsiya orqa miyaning reflektor faoliyatini faollantira oladi,
shuningdek tormozlay oladi, ko‘tariluvchi y o ‘llar orqali csa katta yarim sharlar po‘stlog‘ini
faollashtira oladi, to‘rsimon formatsiyadan va talamusning nospetsifik yadrolaridan keluvchi
impulslar katta yarim sharlar p o‘stlog‘ini tiyrak holda saqlab turadi. T o ‘rsimon formatsiya
ta’sirida reflektor reaksiyalar kuchliroq va aniqroq bo‘lib qoladi.
27. Miyyaning linbik tizimi; Limbika (gumbaz) po‘stlog‘i deb keyingi miyaning filogenetik qadimiy
po‘stlog‘i hamda po‘stloq osti tuzilmalarining morfo-fiziologik jihatdan birlashtirgan tizimni
aytishadi. Limbika po‘stlog‘i tarkibiga hidlov miya, hidlov piyozchasi, hidlov tepacha, shularga
chegaradosh boMgan po‘stloq mintaqa (preperiform, periamigdalyar va diagonal bo‘lim) lar va
ularningshakllanishida ishtirok etuvchi qadimiy po‘stloq (paleokorteks) kiradi.Limbika tizimiga
po‘stloq osti (bazal) yadrolardan bodomsimon yadro va miya devorchasi yadrolari kiradi. Bu
tizimga talamusning oldingi guruh vadrolari, mamillyar tanalar va gipotalamusning mansubligini
ko‘p olimlar e’tirof etib kclmoqda.Limbika tizimi uchun ko‘p qirrali va ikki tomonlama morfologik
boglamalar xarakterlidir. Afferent va effercnt tolalar hamda transkortikal ncyronlar orqali limbika
po‘stlog‘i markaziy asab tizimining boshqa bo‘limlari bilan murakkab morfo-funksional aloqalar
o ‘rnatilgani haqida ко‘р ma’lumotlar bor (D-VPapes, D.Mak-Lin). Masalan, bu morfofunksional
aloqalar tufayli limbika tizimi gipotalamus, gippokamp mamillyar tanalar, markaziy kulrang
modda va to‘rsimon formatsiya bilan ikki tomonlama bog‘langan.
28.linbik tizimning poʻstloq qismi.bodomsimon yadro.gipotalamik va talamik yadrolar
.gipotalamus yadrolariga kiritib qoʻyilgan jarayonlar dasturlarining linbik tizim orqali faollantirilib
qoʻyilishi.Limbika po‘stlog‘i tarkibiga hidlov miya, hidlov piyozchasi, hidlov tepacha, shularga
chegaradosh boMgan po‘stloq mintaqa (preperiform, periamigdalyar va diagonal bo‘lim) lar va
ularningshakllanishida ishtirok etuvchi qadimiy po‘stloq (paleokorteks) kiradi.Eski po‘stloq
(arxikorteks) limbika po‘stlog‘ining ikkinchi komponenti hisoblanadi. Limbika tizimiga evolutsiya
jarayonida chakka mintaqasi luzilmasi tarkibiga kirgan gippokamp, uning asosi (subikulum) va
qadoq tanasi ustida joylashgan belbog4 pushtasi kiradi.Qadimiy va cski po‘stloqlar birikib
allokorteks degan tuzilmani tashkil etadi, ular evolyusiya davomida besh qavatli oraliq po‘stloq -
mezokorteks tufayli olti qavatli yangi po‘stloq yoki neokorteks (izokorteksga)almashadi.
Mezokortcks qadimiy po‘stloq - paleokorteksga yaqin joylashgan bo‘lib, orolcha yoki insulyar
po‘stlog‘idan hamda limbika tizimiga mansub bo‘lparagippokampal pushtadan yoki
presubikulum (entorial) mintaqasidan hosil bo‘ladi.Talamus yadrolarining bu funksional tizimi
ikkita guruhga ko‘chiriluvchi yadrolar (talamus relelari) va assotsiativ yadrolarga bo‘linadi. Bu
guruhlar o ‘rtasidagi tafovut shundan iboratki, ko‘chiriluvchi har bir yadro (rele) muayyan sensor
y o ‘li Gipotalamusning o‘rta yadrolari (medial gipotalamus.(ko‘ruv, eshituv, lemnisk,spinotalamik
va boshqalar) dan impuls qabul qiladi. Assotsiativ yadrolarga esa faqat talamusning k
o‘chiriluvchi yadrolaridan impulslar kcladi. Shunday qilib, talamusning o ‘zida qayta ishlangan
axborot assotsiativ yadrolariga kiradi.‘Gipotalamusning orqa sohasidagi yadrolari ta’sirlanganda
qorachiqlar va ko‘z yorig‘i kengayadi, yurak urushi tezlashadi, tomirlar torayadi va arterial bosim
ko‘tariladi, me’da va ichaklaming motor funksiyasi tormozlanadi, qonda adrenalin va
noradrenalin ko‘payadi, glukozakonsentratsiyasi esa oshadi. Gipotalamusning oldingi
sohasidagi yadrolari tasirlanganda qorachiqlar va ko‘z yoriqlari torayadi, yurak urishi siyraklanadi,
arteriyalar tonusi va arterial bosim pasayadi, me’da bezlarining sekretsiyasi, me’da va
ichaklarning motor faoliyati kuchayadi, insulin ko‘proq ishlanib chiqadi, shuning natijasida
qondagi glukoza kamayadi, siydik ajraladi va defekatsiya ro‘y beradi.Gipotalamusning o‘rta
yadrolari (medial gipotalamus)ta’sirlanganda yoki yemirilganda modda almashinuvi turlicha o
‘zgaradi. Kulrang do‘mboq shikastlanganda butun tanani yog‘ bosishi va jinsiy infantilizmi (jinsiy
tizimining rivojlantirishdan to‘xatishi, ushlanib qolishi) kclib chiqishi mumkin.
29.bodomsimin yadroning xulq atvorini idora qilishdagi roʻli:
30. Linbik tizim va emosiya emosi-onal xotira.Limbika (gumbaz) po‘stlog‘i deb keyingi miyaning
filogenetik qadimiy po‘stlog‘i hamda po‘stloq osti tuzilmalarining morfo-fiziologik jihatdan
birlashtirgan tizimni aytishadi. Limbika po‘stlog‘i tarkibiga hidlov miya, hidlov piyozchasi, hidlov
tepacha, shularga chegaradosh boMgan po‘stloq mintaqa (preperiform, periamigdalyar va
diagonal bo‘lim) lar va ularning shakllanishida ishtirok etuvchi qadimiy po‘stloq (paleokorteks)
kiradi Emotsiya (frans. lot. — larzaga keltiraman, hayajonlantiraman) — odam va hayvonlarning
tashqi va ichki qoʻzgʻatuvchilar taʼsiriga nisbatan subʼyektiv reaksiyalari. E. qoniqish yoki
qoniqmaslik, quvonch, qoʻrquv va boshqalar shakllarda namoyon boʻladi. E. ixtisoslashgan miya
tuzilmalarining faol holatidan iborat boʻlib, odam va hayvonlarda bu holatni minimal yoki
maksimallashtirish (kuchaytirish, takrorlash) istagini paydo qiladi.Inson munosabatlari uning
miyasida his-tuygʻular, emotsional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi hissiyotni
yuzaga keltiradi.Ushbu hissiy kechinmalar oʻzining mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi,
taʼsirchanligi, yoʻnalganligi bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Shu bois ularning muhim farqi
shundaki, birinchisi (hissiyot) ijtimoiy, ikkinchisi (emotsiya) xususiy ahamiyat kasb etadi.
Shaxsning faoliyati, xulq-atvori, muo-malasi hamda jamiyat uchun ahamiyatli hisoblangan narsa
va hodisalarni aks ettiruvchi munosabati hissiyotda mujassamlashadi.
31.vegitativ asab tizimi va gomayasitazning ushlab turishdagi roli/.Shunday qilib, vegetativ asab
tizimining markazlari miya ustunida va orqa miyada joylashgan:1.0’rta miyada parasimpatik
asab tizimining mezensefal bo‘limi bor, undan vegetativ tolalar ko‘zni harakatlantiruvchi asab
tarkibida ketadi.2.Uzunchoq miyada parasimpatik asab tizimining bulbar boMimi bor. undan
efferent tolalar yuz, til-halqum asablari va adashgan (sayyor) asab tarkibida chiqadi.3.0rqa
miyaning ko‘krak va bel segmentlarida (birinchi ko*krak segmentidan ikkinchi-to‘rtinchi bel
segmentigacha) vegetativ asab tizimining simpatik (torako-lumbal) bo‘limi bor; undan vegetativ
tolalar tegishli orqa miya segmentlarining oldingi ildizlari orqali orqa miya neyronlarining o
‘siqlari bilan birga chiqadi.4.0rqa miyaning dumg‘aza segmentlarida parsimpatik asab tizimining
sakral bo‘1imi bort tolalar undan chanoq asabi tarkibida chiqadi. (144-rasm).Shunday qilib,
markaziy asab tizimining to‘rtta bo4limida vegetativ asab tizimining markazlari joylashgan.
Mezensefal, bulbar va sakral bo4limlardagi yarolar vegetativ asab tizimining parasimpatik
qismini, torakolyumbal bolim dagi yadrolar esa vegetativ asab tizimining simpatik qismini hosil
qiladi.
32. Pregangilyanar va postgangilyanar neyronlar/ Tugunlargacha keladigan asab tolalari
preganglionar asab tolalari deyiladi. Ganglionar hujayralardan chiqqan asab o ‘siqlari
postganlionar asab tolalarini hosil qiladi, qaysiki innervatsiya qilinadigan a’zoga yetib
boradi.Bugungi kunda ana shu pre-va postganglionar asab uchlarida hosil bo‘ladigan mediatoratsetilxolinni xossalari yaxshi o ‘rganilgan.
33.vegitativ asab tizimini parasimpatrik qismi.parasimpatrik qisim yadrolari.interamural
gangilyalar.afferent qisim./Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, parasimpatik asab tizimi o ‘rta miya
bilan uzunchoq miyadan va orqa miyaning dumg‘aza bo‘limidan boshlanadi 0 ’rta miyada
joylashgan yadrolar (III juft bosh miya asablari) hamda orqa miyaning dumg‘oza bo‘limida
joylashgan ichki chanoq asablar yadrosi parasimpatik asab tizimi markazlari hisoblanadi
34.Qoʻzgʻalishning vegitativ tugunlar orqali oʻtishi/Vegetativ asab tizimining tugunlari markaziy
asab tizimidan turli masofada joylashadi. Tugunlaming bir qismi umurtqa pog‘onasining
bevosita yonida bo‘lsa, ikkinchi qismi umurtqa pog‘onasidan ancha uzoqda, turadi; uchinchi
qismi esa a’zolaming bevosita o ‘zida bo‘ladi.Simpatik asab tizimining tugunlari umurtqa
pog‘onasining yaqinida bo‘lib. uning o ‘ng va chap tomonida tizilib turadi. Tugunlaming bir qismi
bir muncha uzoqda bo‘ladi Parasimpatik asab tizimining tugunlari a’zolaming ichida yoki
ulaming yaqinida joylashgan.
35.vegitativ asab tizimining medyator va retsaptorlari.asab tizimining effektlar azolariga ta sir
etishga misollar ./ Uzunchoq miyyaning vegitativ boshqarishdagi roli./ Uzunchoq miyada
parasimpatik asab tizimining bulbar boMimi bor. undan efferent tolalar yuz, til-halqum asablari
va adashgan (sayyor) asab tarkibida chiqadi. XIX asrning avvalida fransiyalik fiziolog
F.K.Bishning taklifiga muvofiq, bajariladigan funksiyaga ко‘га asab tizimi ikki qismga: somatik
va vegetativ asab tizimiga bo‘lindi.Somatik asab tizimi odam tanasining skelet mushaklari, sezgi
a’zolari ishini boshqaradi. Vegetativ asab tizimi ichki a’zolar, (nafas olish, qon aylanish, ovqat
hazm qilish, ajratish, jinsiy va hokazo) ichki sekretsiya bezlarining ishini hamda moddalar
almashinuvi jarayonini boshqaradi. Skelet mushaklaridagi moddalar almashinuvi jarayoni ham
vegetativ asab tizimi tomonidan, ammo bu mushaklaming sezish va harakatlanish funksiyalari
somatik asab tizimi tomonidan boshqariladi.
1. Физиологияси фаннинг предмети ва вазифаси. “Одам ва ҳайвонлар
физиологияси” фани биология фанларининг энг муҳим бўлимларидан бири бўлиб, тирик
организм, ундаги органлар, тўқималар, ҳужайралар ва ҳужайра структураси
элементларининг функциялари яъни уларнинг ҳаёт фаолияти жараёнларини ўрганади.
“Одам ва ҳайвонлар физиологияси” фаннинг асосий мақсади организмда кечаётган
турли физиологик - биокимёвий жараёнларни аъзо, тўқима, ҳужайра, мембрана ва
органелла даражаларида чуқур ўрганиш ва уларга фаол таъсир қилиб, ҳоҳлаган томонга
йўналтиришдан иборат. Физиологияни умумий, қиёсий ва хусусий қисмларга
ажратилади.Физиологик функцияларни ҳар томонлама чуқур тушуниш учун уларнинг
ҳамма хоссаларини, кўринишларини, ўзаро муносабатларини организмнинг турли
ҳолатларида ва ташқи муҳитнинг турли шароитида аниқлашга интилади. Физиология
аввало умумий, солиштирма ва махсус ёки ҳусусий қисмларга ажратилади. Умумий
физиология муҳит таъсирига тирик материя жавоб беришининг хос бўлган асосий
ҳаётий жараёнларини ўрганади, тирик табиатни ўлик табиатдан фарқловчи сифат
жиҳатдан ўзига хос ходисаларни текширади. Ҳужайра физиологияси умумий
физиологиянинг бўлимларидан биридир. Ҳар бир турга мансуб организмлар ва
индвидуал ривожланишнинг турли босқичларида турган бир турга мансуб организмлар
функциясининг ўзига хослигини солиштирма физиология текширади. Барча физиологик
материалларни умумлаштирувчи умумий физиология ва эволюцион физиологиядан
ташқари, физиологиянинг махсус ёки хусусий бўлимлари ҳам бор. Буларга
ҳайвонларнинг айрим синф ва гуруҳлари: масалан, (қишлоқ хўжалик ҳайвонлари,
қушлар, ҳашаротлар) физиологияси ёки айрим турлар: мас. (қўй, сигир) физиологияси,
айрим органлар: мас. (жигар, буйрак, юрак), тўқималар: мас.(нерв ёки мускул тўқимаси)
физиологияси киради. Физиологиянинг бошқа махсус соҳаларидан одам ва юксак
ҳайвонлар физиологияси кўпроқ ривожланмоқда. Меҳнат физиологияси, жисмоний
машқлар ва спорт физиологияси, овқатланиш физиологияси, одам ва ҳайвонлар
физиологияси физиологиянинг лаборатория аҳамиятга эга бўлган соҳаларидир.
Патологик физиология - касал организм ҳаёт фаолиятининг махсус белгиларини
ўрганади, касал организм шу белгилари билан соғлом организмдан фарқ қилади.
Физиология ўз текширишларида бошқа фанларнинг маълумотларига асосланади ва ўз
навбатида бир қанча фанларнинг ривожланишига асос бўлади. Одам ва ҳайвонлар
физиологияси физика билан химия қонунларига таянади ва уларнинг текшириш н кенг
фойдаланилади. Бунинг сабаби шуки, энергия алмашинади яъни химиявий ва физикавий
жараёнлар рўй беради.
2.Ҳозирги замон физиологиясининг асосий ютуқлари. Бу даврнинг характерли белгиси
шундаки, ҳаёт жараёнларини тор аналитик тушунишдан кенг синтетик тушунчага ўтилди.
ОАФ ҳақида И.П.Павлов яратган таълимот физиологиянинг муҳим мувоффақияти бўлди.
И.П.Павлов рефлектор назарияни жуда кенгайтирди ва ривожлантирди, одам ва юрак
ҳайвонларнинг ташқи муҳит таъсирига мукаммал ва мураккаб жавоб беришини
таъминловчи асаб механизмини ўша назария асосида очиб берди. Шуртли рефлекс
шундай механизм бўлиб, ОАФнинг органи эса бош мия ярим шарлари пўстлоғидир.
И.П.Павлов ва унинг шогирдлари, ҳамфикрлари бош мия катта ярим шарлари пўстлоғида
содир бўладиган асосий жараёнларни ўрганишда, мия пўстлоғи организм билан муҳит
ўртасидаги муносабатнинг энг мураккаб шаклларини ҳамда организмнинг олий
интеграциясини таъминлашни (яъни унинг барча орган, тўқима, ҳужайралари
функциясининг бирлаштириб туришини) тажрибада исбот этишдиҲайвонлардаги ОАФ
қонуниятларининг аниқланиши туфайли одам бош мияси фаолияти қонунларини очишга
яқиндан ёндашиш мумкин бўлиб қолди. Шунинг натижасида икки сигнал тизими
ҳақидаги таълимот яратилди. Иккинчи сигнал тизими фақат одамга хос бўлиб, нутқ ва
абстракт тафаккур билан боғланганлиги аниқланди.Жаҳон физиологиясида янги
йўналишни яратган И.П.Павлов эътиқодли ва изчил материалист бўлиб, материянинг
бирламчи ва онгнинг иккиламчи эканлигини эътироф этар эди. У «психик фаолият бош
мия маълум массасининг физиологик фаолияти натижасидир» деб хисоблайди
3.. Физиологияни ривожланишида ўзбекистон олимлари ҳам ўзларининг муносиб
хиссаларини қўшиб келишмоқда. Жаҳонда ўзларининг молекуляр биология, биокимё,
биофизика ва биотехнология соҳаларидаги илмий ишлари билан машҳур бўлган
олимлардан академиклар Я.Х.Тўрақулов, Ж.Х.Хамидов, Б.О.Тошмуҳаммедов ва
профессор М.М.Раҳимовлар республикамизда физиология фанини ривожланишига
қўшган хиссаларини алоҳида таъкидлаш лозим.Физиологлардан академик
А.Ю.Юнусовнинг (1910-1971й) илмий ишлари организмни иссиқ иқлим шароитига
мослашувига, сув-туз ва энергия алмашинувига бағишланган. Профессор К.Р.Раҳимов
овқат хазм қилиш аъзолари мембранасининг, хазм қилиш жараёнларининг
механизмларини иссиқ иқлим шароитларида, турли физиологик шароитларда
ўзгаришларини аниқлаган бўлса, профессор Х.Ш.Хайритдиновнинг илмий и қишлоқ
хўжалиги ҳайвонларини физиологиясини ўрганишга қаратилган қотқорин ширасининг
тиббиёт ва ветеринарияда қўлланиш имкониятини очиб берган. Профессорлардан
Г.Ф.Коротько ва У.З.Қодировнинг илмий ишлари эса хазм физиологиясининг турли
муаммоларини ўрганишга қаратилган. Профессор З.Т.Турсуновнинг тадқиқотларида эса
мия ярим шарлари пўстлоғининг сув-туз алмашиш жараёнида муҳим роль ўйнаши
кўрсатилган. Профессор Э.С.Маҳмудовнинг илмий йўналишида онтогенез даврида иссиқ
ҳароратни ҳайвонларнинг ўсиши ривожланиши ва кўпайишига салбий таъсир
кўрсатишни аниқлаб берган. Профессор И.З.Аҳметовнинг экологик физиологиясини ва
морфологиясини ўрганишдаги илмий ишлари диққатга сазовордир.
4 Асаб толаларидан имплусьлар ўтаётганда кислород кўпроқ ўзлаштирилиб, карбонат
ангдрид кўпроқ ажралиб чиқиши (бу эса қўзғалган асабда оқсидланиш жараёнлари
кучайганидан далолат беради) асримизнинг 20-30 йилларида кўрсатиб берилди. Сўнгра,
А.Хил термоэлектр билан ўлчаш усулини такомиллаштиргани туфайли, асабдан
қўзғалиш тўлқини ўтаётганда ва шундан кейин иссиқлик хосил бўлишини аниқлаш
мумкин бўлди. Физиологлар “импульснинг ўтиши мураккаб жараёндир: аввал тола
мембранасидан ионлар ўтиши натижасида ҳаракат токи вужудга келади; кейин
энергетик модда алмашинишининг кучайиши муносабати билан мураккаб биокимёвий
жараёнлар бошланади, шу жараёнлар натижасида асаб толаси мембранасининг ичи ва
сиртида ионлар миқдори аввалги ҳолига келади ва натижада асаб толаси навбатдаги
импульсни ўтказишга қодир бўлиб қолади” деган фикрга келишди (А.А.Уҳтомский).
. 5
ASAB SISTEMASI EVALUTSIYASI.Nerv sistemasi — odam va hayvonlar organizmida barcha
aʼzolar faoliyatini bir-biriga bogʻlagan holda hayotiy muhim funksiyalarni bajaradigan hamda
organizmni tashqi muhit bilan bogʻlaydigan sistema. Hayvonlar organizmining evolyusiya
jarayonida va organizmlar bilan tashqi muhit oʻrtasidagi murakkab munosabatlarning
shakllanishida Nerv sistemasi hal qiluvchi ahamiyatga ega.Inson asab sistemasievalutsiyasi
iNerv sistemasi asosini nerv hujayralari tashkil qiladi. Har birhujayra oʻzidan chiqqan kalta
shoxchalar (dendrit), bitta uzun tola (akson) bilan birga neyron deb ataladi. Nerv sistemasi,
asosan, neyronlar toʻplamidan iborat. Nerv sistemasi filogenez va ontogenezda gavdaning
tashqi qavati — ektodermadan rivojlanadi. Organizmlarning tarixiy rivojlanish jarayonida Nerv
sistemasining tuzilishi murakkablashib, nerv hujayralarining hajmi va turlari osha borgan,
neyronlar strukturasi va ayrim nerv hujayralari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar, shu bilan birga
Nerv sistemasining funksiyasi ham shakllangan. Nerv sistemasiga xos ikkinchi toʻqi-ma —
neyrogliya paydo boʻlgan (u tayanch va trofik funksiyalarni bajaradi).Nerv sistemasi ning
rivojlanishi davrida markaziy nerv sistemasi va periferik nerv sistemasi vujudga keladi.Nerv
sistemasi shartli ravishda ikki qismga boʻlinadi. Ulardan biri organizmning odam ixtiyoriga n
aʼzolariga borib, ularni nerv bilan taʼminlaydigan vegetativ nerv sistemasidkr. Ikkinchi qism odam
ixtiyoriga boʻysinib, skelet muskullariga va harakatda ishtirok etadigan ayrim aʼzolarga
boradi.Nerv sistemasi qoʻzgʻalish toʻlqini — impuls larni nerv tolalari orqali tez oʻtkazilishini
taʼminlaydi. Nerv impulslari bir lahzada roʻy beradi va turli aʼzolardan miyaga yoki miyadan
aʼzolarga boradi. Nerv sistemasi harakat funksiyasini, ovqat hazm qilish, nafas olish va boshqa
sistemalar faoliyatini, kon aylanishini va boshqa jarayonlarni boshqaradi.Nerv sistemasi
tuzilmalari taʼsirotni sezadi, taʼsirotlar energiyasini nerv qoʻzgʻalishi energiyasiga aylantiradi, bu
energiya nerv impulslari shaklida nerv tolalaridan oʻtadi. Nerv sistemasi murakkablashgan sayin
va unda maxsus retseptor (sezuvchi) hujayralar ixtisoslashgan sayin Nerv sistemasi funksiyalari
tobora turli-tuman boʻlib qolgan.
6.Refleks yoylari ular ikki xil bo'lishi mumkin: oddiy yoki aralash. Agar refleks yoyi jarayonida
faqat bitta sezgir neyron va boshqa harakatlantiruvchi neyron ishtirok etsa, biz oddiy refleks yoyi
haqida gapirishimiz mumkin; Boshqa tomondan, agar boshqa neyron turlari mavjud bo'lsa
(masalan, neyronlar) biz murakkab refleks yoyiga duch kelamiz. Refleks yoylari odatda aralash
yoki polisinaptik; ya'ni uning sxemasi bir nechta sinaptik bog'lanishlardan iborat.Boshqa
tomondan, avtonom asab tizimida, organizmning beixtiyor funktsiyalarini (ichki organlar, yurak
urishi, ovqat hazm qilish va boshqalarni) boshqaradigan organizmning qismi va somatik asab
tizimida refleksli yoylar mavjud. , ma'lumotni sezgir retseptorlardan markaziy asab tizimiga
yuborish, shuningdek, skelet mushaklarida ixtiyoriy harakatlarni ishlab chiqarish uchun nerv
impulslarini o'tkazish uchun javobgardir.Somatik tizim va vegetativ tizimning refleks kamonining
neyron zanjirlari o'rtasida farqlar mavjud, asosan, efferent qismida (bu avtomatik va
mushaklarning ta'sirini boshqaradigan); Ikkinchisida ganglionning mavjudligi doimo markaziy
asab tizimi va effektor organlari o'rtasida, somatik efferent kamon bilan sodir bo'ladigan
narsalarga qarama-qarshi bo'lib turadi.Reflektor yoylari orqali bizning organizmimiz ko'plab asab
mexanizmlarini harakatga keltiradi va ularning mavjudligi evolyutsiya darajasida hal qiluvchi
omil bo'lib tuyuladi, chunki ular tanamizning qolgan asab tuzilmalari paydo bo'lgan dastlabki
zanjirlar deb taxmin qilingan. . Ularning qiymati shubhasizdir, chunki ularsiz biz har kuni duch
keladigan ko'plab xavfli kundalik vaziyatlarga duch kela olmaymiz.
7Funktsiyalariga ko'ra neyronlar Neyronlarni bajaradigan vazifalariga ko'ra tasniflash mumkin.
Jabr () ga ko'ra, biz juda keng tarqalgan usulda quyidagilarni taqsimlashni topamiz:Sensor
neyronlarSensor organlardan: teridan, ko'zdan, quloqdan, burundan va hk.Dvigatel neyronlari
yoki motorli neyronlarUning vazifasi mushaklarga miya va o'murtqa signallarni yuborishdir. Ular
birinchi navbatda harakatni boshqarish uchun javobgardir.Interneurons Ular ikkita neyron
orasidagi ko'prik vazifasini bajaradilar. Ushbu neyronlarning bir-biridan qanchalik uzoq bo'lishiga
qarab, ular uzunroq yoki qisqaroq aksonlarga ega bo'lishi mumkin.Neyrosekretor Ular gormonlar
va boshqa moddalarni chiqaradi, bu neyronlarning bir qismi gipotalamusda joylashgan.Impuls
uzatilishiga ko'ra neyronlarning turlariBa'zi bir neyron jarayonlarini tushunish uchun biz tez-tez
topadigan asosiy tasnif - bu presinaptik va postsinaptik neyronni ajratishdir:Brainberries
Presinaptik neyron: bu asabiy impulsni chiqaradigan narsa.Postsinaptik neyron: bu impulsni
qabul qiladigan kishi.Ushbu farqlash ma'lum bir kontekst va bir lahzada qo'llanilishini
aniqlashtirish kerak.Funktsiyalariga ko'ra neyronlar Neyronlarni bajaradigan vazifalariga ko'ra
tasniflash mumkin. Jabr (2012) ga ko'ra, biz juda keng tarqalgan usulda quyidagilarni
taqsimlashni topamiz:Sensor neyronlar Sensor organlardan: teridan, ko'zdan, quloqdan,
burundan va hk.Dvigatel neyronlari yoki motorli neyronlar Uning vazifasi mushaklarga miya va
o'murtqa signallarni yuborishdir. Ular birinchi navbatda harakatni boshqarish uchun
javobgardir.Interneurons Ular ikkita neyron orasidagi ko'prik vazifasini bajaradilar. Ushbu
neyronlarning bir-biridan qanchalik uzoq bo'lishiga qarab, ular uzunroq yoki qisqaroq aksonlarga
ega bo'lishi mumkin.NeyrosekretorUlar gormonlar va boshqa moddalarni chiqaradi, bu
neyronlarning bir qismi gipotalamusda joylashgan.Ularning yo'nalishiga ko'ra neyronlarAfferent
neyronlar Retseptor hujayralari deb ham ataladigan, ular biz ilgari nomlagan sezgir neyronlar
bo'ladi. Ushbu tasnifda biz ushbu neyronlarning boshqa organlar va to'qimalardan ma'lumot
olishlarini, shu sababli ular ushbu hududlardan markaziy asab tizimiga ma'lumot uzatilishini
ta'kidlamoqchimiz.Effektiv neyronlarAxborot uzatish yo'nalishi afferentlarga qarama-qarshi
ekanligini ko'rsatib, vosita neyronlarini chaqirishning yana bir usuli (ular asab tizimidan
ma'lumotlarni efektor hujayralariga yuboradi).Neyronlar boshqa neyronlarga ta'siriga ko'raBir
neyron ixtisoslashgan kimyoviy retseptorlari bilan bog'langan har xil turdagi
neyrotransmitterlarni chiqarib, boshqalarga ta'sir qiladi. Buni yanada tushunarli qilish uchun
shuni aytishimiz mumkinki, neyrotransmitter xuddi kalit kabi ishlaydi va retseptor o'tishni to'sib
qo'yadigan eshikka o'xshaydi.Bizning holatimizda bu biroz murakkabroq, chunki bir xil "kalit" har
xil turdagi "qulflarni" ochishi mumkin. Ushbu tasnif boshqa neyronlarga ta'siriga
asoslangan:Qo'zg'atuvchi neyronlar Ular glutamat chiqaradiganlardir. Ular shunday deyiladi,
chunki ushbu modda retseptorlari tomonidan ushlanganda, uni qabul qiladigan neyronning otish
tezligi oshadi.Inhibitory yoki GABAergik neyronlarUlar inhibitiv ta'sirga ega bo'lgan
neyrotransmitterning bir turi bo'lgan GABA ni chiqaradilar. Buning sababi, uni ushlab turadigan
neyronning otish tezligini pasaytiradi
8AKSON VA DENTRITLARU genetik ma'lumot saqlanadigan neyronning yadrosini o'z ichiga oladi.
- Akson: Bu simi sifatida ishlaydigan kengaytma va elektr signallarini (harakat potentsialini)
hujayra tanasidan boshqa neyronlarga etkazish uchun javobgardir.- Dendritlar: ular boshqa
neyronlar chiqaradigan elektr signallarini ushlaydigan kichik shoxlardir.Har bir neyron 1000
tagacha boshqa neyronlarga ulanishi mumkin. Ammo, tadqiqotchi Santiago Ramon va Kajal
ta'kidlaganidek, neyron uchlari birlashmaydi, ammo kichik bo'shliqlar mavjud (sinaptik yoriqlar
deb ataladi). Neyronlar o'rtasidagi bu ma'lumot almashinuvi sinapslar deb ataladi (Jabr, 2012).
9NEYRONLARNING BOGLANISHIBir neyron ixtisoslashgan kimyoviy retseptorlari bilan
bog'langan har xil turdagi neyrotransmitterlarni chiqarib, boshqalarga ta'sir qiladi. Buni yanada
tushunarli qilish uchun shuni aytishimiz mumkinki, neyrotransmitter xuddi kalit kabi ishlaydi va
retseptor o'tishni to'sib qo'yadigan eshikka o'xshaydi.Bizning holatimizda bu biroz murakkabroq,
chunki bir xil "kalit" har xil turdagi "qulflarni" ochishi mumkin. Ushbu tasnif boshqa neyronlarga
ta'siriga asoslangan
10.SINAPSLAR XILLARI (qadimgi yunoncha: synapsis — ulanish, tutashish) — nerv hujayralari
(neyronlar)ning oʻzaro va ijrochi organlar hujayralari bilan tutashgan joyi. Sinaps signallarni
impulslarga aylantiradi va uzatadi. „Sinaps“ terminini birinchi boʻlib ingliz fiziologi Charlz
Sherrington neyronlararo aloqani tushuntirish uchun qoʻllagan (1897). Sinaps yordamida
neyronlar bir-biri bilan bogʻlanadi. Natijada nerv sistemasining aktivligi va bosh miyaning
integrativ faoliyati kuchayadi. Sinaps sinaptik uchlar, ikki hujayra oraligʻidagi sinaptik tirqish (bu
200 Å, baʼzi sinapslarda 1000 Å va undan ortiq)? va sinaptik uchlarga tegib turuvchi hujayra
qismi kiradi. Neyronlararo sinaps, odatda, bir nerv xujayrasi aksonining tarmoqlari va tana,
dendritlar yoki boshqa neyron aksoni vujudga keltiradi; hujayralar oraligʻida sinaps tirqishi boʻlib,
bu tirqish orqali qoʻzgʻalish mediatorlar (kimyoviy sinaps), ionlar (elektr sinaps) yoki ikkalasi
(aralash sinaps) yordamida uzatiladi. Sinaps funksional ahamiyatiga koʻra, hujayra faoliyatini
aktivlashtiradi yoki tormozlaydi. Elektrotonik Sinapsda quyi molekulyar birikmalar bir hujayra
sitoplazmasidan ikkinchisiga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtish imkoniyatiga ega. Elektrotonik sinaps
signallarning tez va oʻzgarmasdan, kimyoviy sinaps esa faqat bir tomonga uzatilishini
taʼminlaydi. Hujayrani tormoz holatiga olib keladigan sinaps ham bor. Bular tormozlovchi sinaps
deb ataladi va shular yordamida qoʻzgʻalgan holat goʻyo „yoʻqotiladi“. Bu bilan nerv hujayralari
oʻta qoʻzgʻalishdan saqlanadi. Hujayralar oʻrtasidagi sinaptik aloqa nerv hujayralarining
funksional birlashishida, qoʻzgʻalish va tormozlanish jarayonlarining yoʻnalishini, shuningdek,
organizmning taʼsirlovchiga nisbatan boʻlgan reaksiyasini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi.
11.HARAKAT POTENSIALI Nerv va muskul tolasining bir qismiga yetarlicha kuchli ta’sirlovchi
vosita (masalan, elektr toki) bilan ta’siretilsa, shu qismda qo'zg'alish vujudga keladi, uning eng
muh im ko‘rinishlaridan biri - tinchlik potensiali o'zgarib, harakat potensiali vujudga kelishidir.
Harakat potensialini ikki xil usulda: tolaning tashqi yuzasiga qo‘yilgan elektrodlar yordamida
(hujayra sirtidan) va protoplazma ichiga kiritilgan mikroelektrodlar yordamida (hujayra ichidan)
qayd qilish mumkin. Potensialni hujayra sirtidan yozib olinganida tolaning qo‘zg‘algan qismi
yuzasi sekundning mingdan bir necha ulushiga to‘g‘ri keladigan juda qisqa vaqt ichida tinch
turgan qo'shni qismiga nisbatan manfiy elektr zaryadli bo'lib qoladi. Hujayra ichidan
mikroelektrodlar yordamida potensiallar farqini yozib olish shuni ko‘rsatadiki, harakat
potensialining amplitudasi tinchlik potensialining amplitudasiga nisbatan 30-55 mv ortiq ekan.
Bu ortiqlikning sababi shundaki, qo‘zg‘alish paytida tinchlik potensiali yo‘qolib ketmaydi, balki
teskari belgili potensiallar farqi vujudga keladi, shuning natijasida membrananing tashqi yuzasi
ichki yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli boiib qoladi.Yakka stimul ta’sirida membranadagi
potensiallar farqi tez pasayib, nolgatushib qoladi. Shundan keyin potensiallar farqi yana vujudga
keladi, lekin u teskari belgili boMadi. Membrananing ichki tomoni tashqi tomoniga nisbatan
musbat zaryadli bo‘lib qoladi. Potensialning bunday o'zgarishi 30 mv ga yetgach,
tiklanishjarayoni boshlanadi: natijada membrana potensiali boshlang'ich miqdoriga
qaytadi.Harakat potensialining egrichizig‘ida(3-rasm) ko'tariluvchi vatushuvchi fazalari tafovut
qilinadi. Ko'tariluvchi fazada qutblanish barham topganligi uchun bu faza «depolyarizatsiya
fazasi» deb ataladi. Qo‘zg‘aluvchan hujayralarda reversiya ampliturasi membrana holatini
xarakterlaydi, bundan tashqari, u hujayra ichi va sirti muhiti tarkibiga ham bog‘liq boMadi.
Reversiyaning cho‘qqisida harakat potensial
12.Постсинаптик тормозланиш. Орқа миядаги каби, бош
миянинg турли бўлимларида ҳам қўзғалувчи нейронлар билан бирга
тормозловчи нейронлар ҳам мавжуд. Тормозланувчи нейронларнинг
аксонлари қўзғатувчи ҳужайраларнинг таналарида ва денритларида
нерв охирларини ҳосил қилади. Булардан эса тормозловчи махсус
медиатор ишланиб чиқади, ана шу медиаторнинг табиати аниқланган
эмас. Пресинаптик тормозланиш. Тормозланишнинг иккинчи турипресинаптик тормозланиш-марказий нерв системасидан кейин кашф
этилган. Шу сабабли у постсинаптик тормозланишга нисбатан кейин
ўрнатилган. Бу тормозланиш аксонларнинг нерв охирига ўтишидан
олдини энг майда тармоқларида юзага чиқади. Бошқа нерв
ҳужайраларининг охирлари аксонларнинг шу тармоқларида
жойлашади. Бошқа нерв ҳужайраларининг охирлари бу ерда алоҳида
тормозловчи синапсларни ҳосил қилади. Бу тормозланиш нерв
системасида кенг тарқалган. Нерв марказларидаги пессимал
тормозланиш. Нерв ҳужйранинг фаолияти махсус тормозловчи
структураларнинг иштирокисиз тормозланиш ҳам мумкин, бу ҳолда
постсинаптик мембранага нерв импульсларининг ҳаддан ташқари
тез-тез келиши туфайли шу мембрананинг қаттиқ
деполяризацияланиши натижасида қўзғатувчи синапсларда
тормозланиш авж олади. Орқа миянинг оралиқ нейронлари,
ретикуляр формация нейронлари ва бошқа баъзи ҳужайралар
пессимал тормозланишга берилган бўлади. Қўзғалишдан кейинги
тормозланиш. Нерв ҳужайрасининг қўзғалиш тўхтагандан кейин
уларда авж оладиган тормозланиш махсус турдаги тормозланиш
ҳисобланади. ҳужайрадаги тормозланиш тамом бўлгач, нейроннинг
кучли қутбланиши авж олса, шундай тормозланиш келиб чиқади.
Қўзғатувчи постсинаптик потенциал бундай шароитда мембрананинг
қутубланиши учун камлик қилади ва тарқалувчи қўзғалиш келиб
чиқмайди. Постсинаптик тормозланиш. Орқа миядаги каби, бош
миянинг турли бўлимларида ҳам қўзғалувчи нейронлар билан бирга
тормозловчи нейронлар ҳам мавжуд. Тормозланувчи нейронларнинг
аксонлари қўзғатувчи ҳужайраларнинг таналарида ва денритларида
нерв охирларини ҳосил қилади. Булардан эса тормозловчи махсус
медиатор ишланиб чиқади, ана шу медиаторнинг табиати аниқланган
эмас. Тормозловчи нейронлар қўзғалганда пайдо бўладиган нерв
импульслари одатдаги қўзғатувчи нейронларнинг ҳаракат
потенциалидан фарқ қилмайди.Пресинаптик тормозланиш.
Тормозланишнинг иккинчи тури-пресинаптик тормозланиш-марказий
нерв системасидан кейин кашф этилган. Шу сабабли у постсинаптик
тормозланишга нисбатан кейин ўрнатилган. Бу тормозланиш
аксонларнинг нерв охирига ўтишидан олдини энг майда
тармоқларида юзага чиқади. Бошқа нерв ҳужайраларининг охирлари
аксонларнинг шу тармоқларида жойлашади. Бошқа нерв
ҳужайраларининг охирлари бу ерда алоҳида тормозловчи
синапсларни ҳосил қилади. Бу тормозланиш нерв системасида кенг
тарқалган. Нерв марказларидаги пессимал тормозланиш. Нерв
ҳужайранинг фаолияти махсус тормозловчи структураларнинг
иштирокисиз тормозланиш ҳам мумкин, бу ҳолда постсинаптик
мембранага нерв импульсларининг ҳаддан ташқари тез-тез келиши
туфайли шу мембрананинг қаттиқ деполяризацияланиши натижасида
қўзғатувчи синапсларда тормозланиш авж олади. Орқа миянинг
оралиқ нейронлари, ретикуляр формация нейронлари ва бошқа баъзи
ҳужайралар пессимал тормозланишга берилган бўлади.
13. Markaziy asab tizimidagi impulslar bir nechta hujayradan bitta
hujayraga birlashishi (konvergensiya) va turli xil neyronlarga tarqalishi
(divergensiya) mumkin. Nerv impulslarining konvergensiyasi va
divergensiyasi ko’proq markaziy asab tizimining yuqori qismida joylashgan.
Konvergensiya DivergensiyaDivergensiya va irradiatsiya. Afferent nerv
orqa miyaga kirgach, shoxlanib turli neyronlar bilan sinaptik aloqa hosil
qiladi. Shu sababli birdaniga afferent xabarlar MATning turli bo‘limlariga
yetib boradi. Ularning sonini aniqlash qiyin. Masalan, motoneyron 3 dan 160
gacha shoxlanishi aniqlangan. Shuning uchun bir neyron ta’sirlanishi
natijasida hosil bo‘lgan qo‘zg‘alish MATning ko‘p neyronlariga tarqaladi. Bu
hodisa divergensiya deb ataladi. Divergensiya va juda ko‘plab shoxlangan
interneyronlar tufayli qo‘zg‘alish bir nerv markazidan boshqa nerv
markazlariga tarqaladi. Bu esa irradiatsiyadan iborat. Konvergensiya va
umumiy oxirgi yo‘l. Nerv markazi neyronlarni bir necha ming aksonlar bilan
tutashadi. Bitta neyrondan aksonlarning 6 ming tarmog‘i (kollaterali)
tugaydi. Shuning uchun turli neyronlardan keladigan qo‘zg‘alishning yig‘ilishi
kuzatiladi. Bu hodisa konvergensiya deb ataladi. Konvergensiya sababli
har xil neyronlardan kelayotgan impulslar summatsiya qilinadi va shu
sababli tegishli javob paydo bo‘ladi. Masalan, oyoq mushagini
nervlantiruvchi motoneyrondan piramidaga o‘tkazuvchi nerv yo‘lining
tolalari, ekstrapiramida nerv yo‘llari, miyacha, retikulyar formatsiya va
boshqa tuzilmalardan kelgan nerv impulslari yig‘iladi, konvergensiya qilinadi.
14.Окклюзия ҳодисаси — иккита асаб маркази афферентларини
бир вақтда таъсирланишидан қўзғал-ган нейронларнинг арифметик
йиғиндисидан кам бўлишидир. Бу эса, кутилган умумий жавобни
камайишига олиб келади. Масалан, мар-казнинг афферент асаби
таъсирланса биринчи ва иккинчи қаторлар-даги нейронларнинг
ҳаммасида (4.10-расм), иккинчи асаб таъсир-ланса учинчи ва иккинчи
қаторлардаги нейронларда поғона усти қўзғалиши ҳосил бўлади.
Агар, бу иккала афферент асаб бирданига таъсирланса, фақат учинчи
қатордаги нейронлардагина поғона усти қўзғалиТли ҳосил бўлади.
Демак, афферентлар алоҳида-алоҳида таъ-сирланганида 8 та
нейронда, иккаласи бараварига таъсирланганида эса 4 та нейронда
қўзғалиш ҳосил бўлади. Шу сабабли, умумий жа-вобнинг қиммати
кутилганига нисбатан кам бўлади. Енгиллаштириш ҳодисаси, аксинча,
икки афферент тола бир вақтда таъсирланганда қўзғалган
нейронларнинг сони, уларни алоҳида таъсирланишидаги қўзғалган
нейронларнингарифметик йиғиндисидан кўп бўлишлиги билан
характерланади
15.Tormozlanish (fiziologiyada) — qoʻzgʻalish taʼsirida organlar,
toʻqimalar yoki hujayralar nerv markazlari faoliyatini susaytiradigan nerv
jarayoni. Odam va hayvonlar markaziy nerv sistemasida T. jarayonlari
mavjudligini ilk bor I. M. Sechenov (1863) aniqlagan. I. P. Pavlov oliy nerv
faoliyatiga tegishli barcha murakkab jarayonlarda qoʻzgʻalish bilan birga T.
sodir boʻlib turishini koʻrsatib bergan. Markaziy nerv sistemasining biron
boʻlimida T. paydo boʻlishi uning funksional holati, xususiyati va
qoʻzgʻatuvchining kuchi (intensivligi)ga bogʻliq. T. jarayoni kelib chikish
joyiga kura, periferik T. (bevosita muskul yoki bez elementlarida yuz beradi)
va markaziy T. (markaziy nerv sistemasida amalga oshadi) tafovut kilinadi.
Har qanday nerv faoliyati oʻzaro bogʻlangan 2 jarayon: T. va qoʻzgʻalishdan
iborat. Bu ikki jarayonning oʻzaro taʼsiri natijasida qon aylanish, nafas olish,
ovqat hazm qilish, harakatlanish kabi organizmning eng muhim funksiyalari
boshqarib turiladi. .
Qoʻzgʻalish (fiziologiyada) - tirik hujayraning biror taʼsirga javob
reaksiyasi, tirik sistemaning fiziologik nisbiy tinch holatdan maz-kur toʻqima
yoki hujayra uchun xos boʻlgan faol holatga oʻtishi. Q, asosan,
ixtisoslashgan strukturalar; retseptorlar, nerv va muskul hujayralari,
nervtolalari uchun xos. Q. — fiziolo-gik, biokimyoviy, energetik va strukturaviy oʻzgarishlarni oʻz ichiga oladi. Q. hujayra membranasi ion oʻtkazuvchanligining qisqa muddatli oʻzgarishi bilan boshlanadi. Bu jarayonda
ionlarning koʻchishi membranalar qutblanishining oʻzgarishiga va elektr
potensiali (elektr toki)ning hosil boʻlishiga olib keladi (qarang Bioelektr
potensiallar). Q.da adenozintrifos-fat kislota (ATF) parchalanadi; gli-kolitik
va oksidlanish jarayoni kuchayadi; oqsil va lipid almashinuvi oʻzgaradi.
16.Reflekslar — organizmning markaziy nerv sistemasi orqali ichki
yoki tashqi muhit omillari taʼsiridan retseptorlar qoʻzgʻalishiga javob
reaksiyasi. R.ning tuzilish mexanizmi reflektor yoydan iborat. Bunda
retseptorlar taʼsirotni qabul qilib, sezuvchi (afferent) nervlarga, ular miya
markaziga, markaziy nerv sistemasi qoʻzgʻalishi miyadan harakat
organlariga uzatuvchi (efferent) nervlarga, ulardan effektorlar — muskullar,
bezlar hamda ichki aʼzolarga oʻtkazadi. R. aʼzolar ishini va ularning oʻzaro
taʼsirini tartibga keltirishda (qarang Gomeostaz), organizm bir butunligini
sak,lash hamda yashash sharoitiga moslanishda katta ahamiyatga
ega.Refleks yoyi: ta'rifi va xususiyatlari
Refleks yoyi tashqi stimulga javoban faollashtirilgan asab tizimining
neyrofiziologik mexanizmi, masalan, o'zimizga kuchli zarba berganda yoki
issiqlik manbai tanaga yaqinlashganda. Refleksli harakatlar avtomatik va
beixtiyor bo'lib turadi, chunki asab yo'llarining ko'pchiligida sodir bo'ladigan
narsalardan farqli o'laroq, sezgir neyronlar asab impulslarini miyaga etib
bormay, miyaga etib bormay, tezroq va samaraliroq harakat qilishlariga
imkon beradi.Refleks yoylari ular ikki xil bo'lishi mumkin: oddiy yoki aralash.
Agar refleks yoyi jarayonida faqat bitta sezgir neyron va boshqa
harakatlantiruvchi neyron ishtirok etsa, biz oddiy refleks yoyi haqida
gapirishimiz mumkin; Boshqa tomondan, agar boshqa neyron turlari
mavjud bo'lsa (masalan, neyronlar) biz murakkab refleks yoyiga duch
kelamiz. Refleks yoylari odatda aralash yoki polisinaptik; ya'ni uning
sxemasi bir nechta sinaptik bog'lanishlardan iborat.
17. ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI.
Bosh miya bilan orqa miyadagi nerv hujayralaridan o’simtalar
boshlanadi; periferiyaga boruvchi nerv tolalari ana shu o’simtalardan iborat.
Nerv tolalari turli yo’g’onlikdagi tutamlarni hosil qiladi. Nerv tolalarining
shunday to’plami nerv deb ataladi.
18.Nervlar markaziy asab tizimini tanamizdagi turli organlar bilan
bog’laydi. Qo’zg’alish nervlar orqali yo markaziy asab tizimidan ishlovchi
organga yoki tanamizning turli qismlaridan markaziy asab tizimiga
boradi.Nervlar qo’zg’alishni qay tomonga o’tkazishiga qarab ikki guruhga
bo’linadi.Bir guruh nervlar qo’zg’alishni markaziy asab tizimidan ishlovchi
organlarga o’tkazadi. Ular efferent (markazdan qochuvchi yoki
harakatlantiruvchi) nervlar deb ataladi. Ikkinchi guruh nervlar ko’zg’alishni
tanamizninig turli qismlaridan va turli organlardan markaziy asab tizimiga
o’tkazadi. Ular birinchi guruh nervlardan farq qilib, afferent (markazga
intiluvchi yoki sezuvchi) nervlar deb ataladi. Ko’pincha shu ikki xil nerv
tolalari bir dastadan boradi, shu sababli ko’pchilik nervlarimiz aralash
nervlardan hisoblanadi.