Muqaddima

IJTIMOIY OMILLARNING IKKINCHI SIGNAL TIZIMI 
RIVОJLANISHIDAGI AHAMIYATI 
Ikkinchi signal tizimi insomiing ijtimoiy hayoti bilan uzluksiz bog‘liq. Odam bolasi 
jamiyatdan chetda bo`lsa, boshqa odamlar bilan muloqotda bo`lmasa, ikkinchi signal 
tizimi rivojlanmaydi. Urg‘ochi bo
‘
ri tarbiyalagan afsonaviy Romul va Remlar ulg‘ayib, 
Rim shahriga asos solgan bo`lsalar, hayotda hayvon iniga tushib qolgan inson bolasining 
taqdiri achinarli bo`ladi. Misol tariqasida 1920 yilda bo
‘
ri inidan topib olingan hind 
qizaloqlari Kamola va Amolalar tarixini keltirish mumkin. Sharqiy Hiidistonning 
Dengali qishlogida yashovchi dehqonlar o'rmonda odamga ham, hayvonga ham 
o'xshaydigan allaqanday mavjudotlarni koVganlarini Singx nomli ziyo‘li odamga 
aytadilar va ular yashiringan termit uyasini ko―rsatadilar. U yergaa borib, yashirincha 
kuzatgan Singx bir mahal termit uyasidan urg‘ochi bo
‘
ri chiqqanini ko
‘
radi. Uning 
ketidan ikkita odam bolasi emaklab chiqadi. Singxning yozishicha: «Bular bir-biridan 
xunuk, biri kattaroq, boshqasi kichikroq mahluq bo`lib, dumalashib chiqib kelardilar. 
Ularning badani, oyoq qo`llari odamniki edi. Ammo ko'zlari vahshiylarcha yonib turardi. 
Har ikkalasi ham qoi va oyoqlari bilan emaklab, harakat qilar edi». Singx ona bo
‘
rini 
oidirib, bolalarni tutib oladi va Midnapur shahridagi yetimxonaga joylashtiradi. Biri uch 
yoshlar atrofida, ikkinchisi 5—6 yoshda bo`lgan qizaloqlarga Amola va Kamola, deb ism 
berishadi. Yetimxonada qizlarni shifokor, psixiatr, pedagoglar kuzatadilar, ularni odam 
jamiyatiga qaytarishga ko
‘
p harakat qiladilar, ammo baribir buning uddasidan 
chiqmaydilar. Qizlarga bir amallab kiyim kiygizishsa, bir zumda burda-burda qilib 
tashlashadi, taglariga ko
‘
rpacha to
‘
shashsa, qanchalik sovuq bo`lmasin, qoq yerda 
yotaverishadi. Amola va Kamolalarning yetimxonaga keltirilganiga ‗ oy o'tganida, Singx 
o
‘
z kundaligiga ularning taraqqiyotida hech qanday o'zgarish ro
‘
y bermaganini taassuf 
bilan yozib qo
‘
yadi. Aksincha, qizaloqlar odamlarga nisbatan yanada yovvoyiroq 
munosabatda bo`la boshlaydilar. Kamola va Amolaning biror marta bo`lsada 
jilmayganini, kulganini hech kim ko'rmaydi. 8—9 oyda qizlar go'shtni qo/li bilan 
ushlashga o
‘
rgandilar. Keyin kichigi sut solingan idishni ko'tarib, labiga olib kelishga 
o
‘
rganadi, ammo idishdan sut ichishga aslo o
‘
rgana olmadi. Qizaloqlar bo
‘
ri inidan 
qutqarilganiga bir yil bo`lmasdan dizenteriya bilan kasallandilar. Bu kasallikdan Amola 
oidi, opasi tuzalib ketdi. Ammo, ko
‘
p vaqt o
‘
tmasdan u ham boshqa kasallikdan vafot 
etdi. 

---

288 
Bunga o'xshagan hodisalar vaqti-vaqti bilan uchrab turadi, amma natijasi bir xil 
bo`ladi. Yaqinda (1985 y.) Ugandaning tropik o
‘
rmonlarida bir necha yil babuin 
maymunlar orasida yashagan o
‘
g
‘
il bola topildi. Bir yil davomida uni kuzatgan 
mutaxassislar bolaning xatti-harakatlarida biron-bir ijobiy o'zgarish ro
‘
y bermaganini 
aytib, uning odamlar orasida yashashi gumon dedilar. 
Inson shaxs sifatida faqat boshqa odamlar jamoasida shakllanadi. Shaxsning ichki 
qiyofasi boshqa odamlar Ьйап muloqot qilish natijasida vujudga keladi. Odamlar bilan 
muloqotda bo`lish jarayonida odam o
‘
z xatti-harakatlari che- garalarini aniqlaydi, o
‘
z 
xulq-atvorini boshqalar tomonidan baholanishiga ahamiyat beradi va uni atrofdagilar 
talabiga monandlashtirishga intiladi. Shuni aytish kerakki, har bir odam maium guruh 
a‘zosi bo`ladi, bu gumhning o‗zi to
‘
g‘risidagi fikriga qiziqadi, ularning talablariga 
bo
‘
ysunadi. 
Insonning shaxs sifatida shakllanishi juda erta, bolalik davridayyoq boshlanadi. 
Bolaning bolalar jamoasiga qo
‘
shilish davri juda muhim. Jamoaga qo'shilish jarayonidagi 
muvalfaqiyatsizliklar kelajakda bolaning atrofdagilar bilan chiqisha olmasligiga, ba‘zan 
kasal bo'tishiga ham olib keladi. Bolaning tengdoshlari bilan yaxshi munosabat o'rnata 
olmasligi unda jizzakilik, serg‘azablik, qaysarlik xususiyatlari rivojlanishiga olib keladi, 
u o
‘
ziga ishonmaydigan, atrofdagilarga loqayd bo`lib o‗sadi. 
Ko
‘
pincha bola reaksiyalari sustligi, o
‘
ynashga yaxshi o
‘
rganmagani tufayh jamoaga 
sho
‘
shilishga qiynaladi. Bola organizmi juda nozik, uni ehtiyot qilish kerak, degan fikr 
bor. To'gri, ammo bolaning nozikligi, uni tez o'sib, rivojlanishi va shakllanishiga bog‘liq. 
Bola hayotining birinchi yillarida o
‘
zlashtirgan ma‘lumotlar miqdori keyin bir umr olgan 
axborotlardan ko
‘
p bo`ladi. Shuning uchun bolani asrab-avaylayman, deb atrofdagi muhit 
ta‘sirotlarddan ajratib qo'ymaslik kerak, balki bu muhit bilan bo`ladigan munosabatlarni 
osonlashtirish, bola qabul qiladigan ma‘lumotlarni o
‘
zlashtirishi va singdirishi uchun 
kerakli sharoit tug
‘
dirishdan iborat bo`lishi kerak. 
Bolaning nerv tizimi evolyutsiya jarayonida behisob ma‘lumotlarni qabul qilishga 
moslashgan. Ana shu tabiiy ehtiyoj qmdirilmasa, bolaning harakatlari chegaralab 
qo
‘
yilsa, bu uning rivojlanishiga salbiy ta‘sir ko'rsatishi, oliy nerv faoliyati shakllanishiga 
zarar yetkazishi mumkin.