Muqaddima

MIYA P0‘STLOG’IDA MUSBAT VA MANFIY INDUKSIYA 
Tezligi yuqori bo`lgan yoyilish va to'planish jarayonlaridan tashqari, bosh miya 
po
‘
stlog‗ida rivojlangan qo'zg'alish hamda tormozlanish jarayonlarining atrofdagi 
sohalarga juda tez olkaziladigan ta‘sirlari ham kuzatiladi. Bu hodisalarni induksiya deb 
ataganlar. Miya po
‘
stlog
,
ining qaysi biror sohasida tormozlanish rivojlanishi bilan bir 
vaqtda atrofdagi neyronlarning qo
‘
zg
‘
aluvchanligi ortadi. Demak, tormozlanish o
‘
chog
‘
i 

---

285 
atrofida musbat induksiya namoyon bo`ldi. Qo
‘
zg
‘
algan soha atrofida rivojlangan 
tormozlanish manfiy induksiya deyiladi. 
Yoyilish va to
‘
planish, musbat va manfiy induksiyalar qo
‘
zg‘alish hamda 
tormozlanish jarayonlarining o
‘
zaro boglanishini, birinchisining ikkinchisiga olishini 
ta‘minlkab turadi. 
 
OLIY NERV FAOLIYATI TURLARI 
Qadim zamonlardan olimlar va hakimlar odamlarning mijozidagi tafovutlarga e‘tibor 
berganlar. Bir odamning dadil, serharakat bo`lishini, boshqa birovning g
‘
amgin
?
shalpayganini ular «badan suyuqliklari» nisbati bilan bogiaganlar, Buqrot fikricha, 
badanda issiq qonning ko
‘
p bo`lishi odamni serharakat, dadil qiladi. Bunday mizojli 
odamlarni olim sangviniklar, deb atagan. Sovuq shilimhiqning ko'pligi insonning 
sovuqqonligiga, vazminligiga sabab bo`lsa (flegmatik), achchiq o‘-sa£roning ko
‘
pligi 
qiziqqonlik, serjahllikka olib keladi (xolerik). Qora, buzilgan o‗t-safroning nisbatan 
ko
‘
pligi esa odamni o
‘
ziga ishonmaydigan, g
‘
amgin, bo
‘
shang (melanxolik) qiladi 
Sharq mamlakatlarida ham o
‘
z vaqtida mizojlar to
‘
g
‘
risidagi ta‘limotga katta ahamiyat 
berilgan: Sharq hakimlari uchta asosiy mizojni — issiq, o'rtacha va sovuq mizojlarni 
ajratganlar va odam o
‘
z mizojiga qarab ovqatlanishi, hayot kechirishi, kasal bo`lsa, 
davolanishi kerak, degan fikmi aytganlar. 
Mizojlarning chin tabiatini I. P. Pavlovning oliy nerv faoliyati to
‘
grisidagi taiimoti 
tufayli aniqlash mumkin bo`ldi. Tajribalar ba‘zi itlarda sharth reflekslarning tez yuzaga 
kelishini va mustahkam bo`lishini
;
boshqalarida — sekin yuzaga kelib, tez so
‘
nishini 
ko
‘
rsatdi. Shu yoi bilan shartli qo
‘
zg
‘
alishning kuchi ba‘zi hayvonlarda yuqori, 
ba‘zEarida kam bo`lishi aniqlandi Qo
‘
zg
‘
alish jarayoni kuchli bo`lgan ba‘zi itlarda 
farqlash (dif- ferensirovka) osonlik bilan vujudga kelardi, boshqalarida farqlanishni hosil 
qilish qiyin bo`lardi. Bu natijalar miya po
‘
stlog‘ida shartli tormozlanishning ham kuchli 
va kuehsiz bo`lishini ko
‘
rsatadi. 
Musbat shartli signalni manfiy signalga, manfiy signalni musbat signalga aylantirish 
maqsadida oikazilgan tajribalarda ba‘zi itlarda bunga tez, boshqalarida — juda sekin 
erishildi. Qo
‘
zg‘alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi va, aksincha, 
tormozlarnshning qo
‘
zg‘alish bilan almashinish tezligiga qarab, uchinchi ko'rsatkich— 
nerv jarayonlarining harakatchanligi ajratildi. 
To'rtinchi tipologik ko
‘
rsatkich qilib qo
‘
zg‘alish tormozlanish jarayonlarining 
muvozanatlik darajasi olindi. 
I, P. Pavlov nerv jarayonlarining to
‘
rttako
‘
rsatkichiga 
shartli qo
‘
zg‘alishning kuchiga, sharth tormozlanishni kuchiga,bu jarayonlarning 
harakatchanligiga va ularning muvozanatlik darajasiga qarab, itlar ohy nerv faoliyatini ‗ 
turga bo`ldi. 1) kuchli, muvozanatlashmagan (tiyib bo`lmaydigan) tur; 2) kuchli, 
muvozanatlashgan, harakatchan tur 3)kuchli muvozanatlangan, kamharakat tur; ‗) 
kuehsiz tur 
Kuchli, muvozanatlashmagan turga mansub hayvonlarda qo
‘
zg
‘
alish va tormozlanish 
jarayonlari kuchli bo`lib, qo
‘
zg
‘
alish jarayoni ustunroq bo`ladi. Bunday itlarda sharth 
reflekslar tez va oson vujudga keladi, ayni vaqtda farqlash tormozlanishini yoki ichki, 
tormozlarnshning boshqa turini hosil qilish qiyin bo`ladi. Qo
‘
zg
‘
alish jarayoni ustun 
bo`lganidan, u miya potlogiga keng yoyiiadi. 
Kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan turdagi hayvonlarda shartli reflekslar tez 
hosil bo`lib, mustahkamlanadi, ichki tormozlanishnmg barcha xillarini vujudga keltirish 

---

286 
oson bo`ladi. Bunday itlarda musbat va manfiy induksiyalar yaqqol ifodalanganidan 
qo
‘
zg‘alish va tormozlanish jarayon lari juda keng yoyilmaydi. Po
‘
stloqdagi 
jarayonlarning ildamligi qo
‘
zg
‘
alishning tez tarqalishmi, tormozlanishning esa tez 
qo
‘
zg
‘
alish bilan almashinishini ta‘minlaydi, 
Kuchli, muvozanatlashgan, inert tur uchun po'stloqdagi jarayonlarning kamharakatligi 
xos. Bunday hayvonlarda mustahkam sharth rsflekslar va mustahkam farqlashlar vujudga 
keladi. Bosh miya po'stlog‘ida rivojlangan jarayon (qo'zgalish yoki tormozlanish) iizoq 
vaqt saqlanadi, yoyilmaydi, sekin so
‘
nadi. Shuning uchun ham qo‗zgalish jarayonining 
tormozlanish bilan almashinislii ancha qiyin bo`ladi. 
Kuchsiz, nitnjon turga mansub hayvonlarning po'stloq neyronlarining ish qobiliyati 
chegaralangan bo`ladi. Shuning uchun ularda hosil qilingan shartli reflekslar turg'un 
bo‗lmaydi, saiga tashqi tormozlanishga uchraydi. Ularning miya po
‘
stlog‘ida qo'zg‘alish 
jarayoni ham, tormozlanish jarayoni ham kuchsiz bo`ladi. 
I. P. Pavlov oliy nerv faoliyatining hayvonlarda aniqlangan ‗ turi odamlarga ham xos, 
degan fikrda bo`lgan. Kuchli, muvozanatlashmagan tur Buqrotning xolerik, deb atagan 
mizojiga to‗g‘ri kelsa, kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan tur sangvinikdir. Kuchli, 
muvozanatlashgan, kamharakat tur flegmatik bolsa, nimjon tur imirsilagan 
melanxolikdir. 
Xoleriklar qiziqqon, serjahl, har narsaga qiziquvchan, shoshqaloq, ko
`
p o
‘
ylarnay- 
netmay, bir qarorga keladigan odamlardir, 
Sangviniklar vazmin, o
‘
zini tuta biladigan, juda ishchan odamlardir. Ular serg‘ayrat, 
tirishqoq, intizomli bo'lib, o'zgaruvchan sharoitga juda tez moslashadilar. Flegmatiklar 
hech shoshmaydilar, ularning yuqori muvozanatlashgani shundoqqina ko'zga tashlanib 
turadi. Shoshmasalarda, tirishqoq, serg
‘
ayrat bolganlaridan, o‗z maqsadlariga erishadilar. 
Melanxoliklarning maqsadiga erishishi qiyin.Chunki ular qiyinchiliklarni bo'rttirib 
yuboradilar, g‗ayratsiz, imirsilagan, irodasiz boladilar, 
Shuni aytish kerakki, nerv tizimining turi bilan odam va hayvonlar xatti-harakati 
o'rtasida bevosita boglanish yo'q. Xatti-harakatlarga hayot sharoitlari kuchli ta‘sir 
ko'rsatadi. Masalan, qamoqda (itxonaning kataklarida) o‗sgan itlar juda qo‗rqoq bo`ladi, 
ularni tajriba xonasiga sudrab olib kelinadi, sharoit sal o'zgarsa, qaltirab, yerga yotib 
oladilar, Holbuki maxsus tekshirishlar bu itlarning oliy nerv faoliyati kuchsiz emasligini 
ko
‘
rsatadi.