Muqaddima

MIYA PO’STLOGINING IKKINCHI SIGNAL TIZIMI FAOLIYATIGA 
DAHLDOR SOHALARI 
Odamning tanasi simmetrivalikka ega. Uning ikki qoli, ikki oyog‘i ikki ko
‘
zi, ikki 
qulogl bor, Bosh miyasi ikki yarim sharlardan iborat. Asrlar davomida miya yarim 
sharlarinmg anatomik va faoliy simmetriyalari bor, deb hisoblanar edi. Chindan ham, bir 
yarim sharda uchraydigan egat va pushtalar ikkinchi yarim sharda ham bor. Har qaysi 
yarim sharda eshitish, ko'rish va boshqa sezgi markazlari, harakatlarni boshqaruvchi 
markazlar mavjud. 
Shunday ekan, balki har qaysi yarim mustaqil bolib, biri ikkinchisi bilan bog‘liq 
bo‗lmagani holda faoliyat ko'rsatar? 

---

296 
Haqiqatan ham, somatik faoliyatlarni boshqarishda bunday mustaqillikni kuzatish 
mumkin. Masalan, chap yarim shaming motor sohasi shikastlansa, tananing shu yarim 
shar nazoratida bo`lgan o
‘
ng tomonida xa/akatlar buziladi va aksincha, o
‘
ng yarim 
shaming shikastlanishi chap tomonda harakatlar buzilishiga olib keladi. 
Ammo, ikkinchi signal tizimi bilan bog‘liq faoliyatlarni olsak, ularning yuzaga 
chiqishida ikkala yarim shaming ishtiroki teng emas. Bosh Miyaning funksional 
asimmetriyaga ega ekanini yarim sharlari qadoq tanasi malum sabablarga ko
‘
ra kesib, 
ajratilgan odamlarda aniqlash mumkin. 
Tutqanoq xurujini paydo bo`lishi miya po'stlog‘ining bir sohasida rivojlangan 
qo‘zg
‘
alishning boshqa sohalarga yoyilishiga bog`liq.Bu qo
‘
zg
!
alish qadoq tana orqali bir 
yarimshardan ikkinchi yarimisharga ham tarqaladi va xurujning zo'rayishiga olib keladi. 
Xurujlari tez-tez va kuchli takrorlanadigan bemorlarda yarimsharlarni ajratish uchun 
qadoq tana tilinadi. Miyani tilingan bemorlarni bir qaraganda boshqalardan ajratish 
qiyinbo`ladi Ularni aql-idroki, xatti-harakatlari deyarli o‘zgamiaydi. Ammo, maxsus 
murakkab tekshirishlar bunday operatsiya insonning ongiga, fikr yuritishiga chuqur ta‘sir 
qilishini ko
‘
rsatadi. Bunday bemorlarda ikkala yarimsharlar faoliyatini alohida o
‘
rganish 
imkoniyati tug Uadi. 
Tilingan miya faoliyatini o'rganish chap yarimshaming asosan nutqqa javobgarligini, 
o
‘
ng yarimshar esa ко
‘
rish va fazoni idrok qilishga bog‘liq bo`lgan ko‗nikmalarni 
boshqarib turishini ko‗rsatadi. Bundan tashqari, yarimsharlarning axborotni qayta ishlash 
usulida farq borligi aniqlandi. Chap yarimshar axborotlarni parchalab, izchillik bilan 
qayta ishlasa, o'ng yarimshar uni bir vaqtning o‗zida yaxlit holda qabul qiladi. 
Nutqning qaysi yarimshar bilan aloqadorligini aniqlashning maxsus usuli bor. 
Operasiya stolida yotgan odamshning uyqu arteriyalaridan biriga naycha kiritiladi. 
Narkotik modda (masalan, amital natriy) eritmasi tayyorlanadi. Bemordan ikkala qoiini 
ko'tarib yuzdan boshlab orqaga sanash taklif qilinadi. Eritma uyqu arteriyasiga 
yuborilgandan keyin o
‘
sha tomondagi yarimsharda narkotik holat paydo bo
fi
ladi. Bundan 
qarama-qarshi tomondagi qolning tushib ketish va harakatsizlanishi dalolat beradi. 
Bemor sanashdan ham to'xtaydi. Agar nutqni nazorat qiluvchi yarimsharlar karaxtlangan 
bo`lsa, odam bir necha daqiqagacha gapirmaydi. Karaxtlangan yarimshar nutqni bevosita 
nazoratqilmasa, bemor faqat bir necha lahza sanashdan to‗xtaydi, keyin sanashda davom 
etaveradi. 
Shu usul va boshqa psixologik testlar yordamida o'naqay odamlarning 95% ida nutqni 
chap yarimshar boshqarishi, qolgan 5% hodisada bu vazifani o
‘
ng yarimshar bajarishi 
aniqlangan. Chapaqay odamlarning ko‗pchiligida ham (70% da) nutqni chap yarimshar 
nazorat qiladi. Qolgan 30% ning yarmida nutqni o
‘
ng. yarimshaming bir o‗zi, ikkinchi 
yannida ham chap, ham o‘ng yarimshar boshqarishi malum boldi. Demak, odamlarning 
aksariyatida nutqdan foydalanish qobiiiyati chap yarimsharga bog‘liq. Miyaning o
‘
ng 
yarimshari nutqni shakllantirish qobiliyatiga ega emas, ammo u nutqni tushunish 
imkoniyatiga ega. 
Oxirgi 10 yilda yarimsharlarni sinchiklab o'rganish natijasida ularning anatomik 
tuzilishida ham assimetriya borligi aniqlandi. Tekshirilgan miyalarning 65% ida 
po'stloqning chakka soxasidagi Verniks sohasi bilan tutashgan qismi chap yarimsharda 
kattaroq bo
‘
lib chiqdi, 0‗ng yarimsharda peshona va ensa bolaklar chap yarimshardan 
kengroq. Bu anatomik assimetriyalar, chamasi yarimsharlar faoliyatidagi tafovutlarning 
tuzilma asosi bo`lsa kerak. Bosh miya yarimsharining ixtisoslanish darajasi erkaklarda 
ayollarga nisbatan yuqori bo'ladi. Shuning uchun chap yarimshaming shikastlanishi 

---

297 
erkaklarda nutq va ikkinchi signal tizimiga aloqador bo`lgan faoliyatlarda jiddiyroq 
o'zgarishlar keltirib chiqaradi. 
1866 yilda farangistonlik shifokor Pol Broka chap- yarimsharlarning peshona bolagi 
shikastlangan bemomi kuzatgan. Bu kasal gapirish qobiliyatini yo
‘
qotgan, ammo hamma 
singari yozgan va o‗qigan, gaplarni tushungan. Chap yarimshaming peshona bolagida 
po'stloqning harakat sohasiga yaqin qismi Broka sohasi (zonasi) nomini olgan. Broka 
sohasi yuz, til, jag
‘
, halqum muskullari faoliyatini boshqaradi. Bu sohasi shikastlangan 
odam yaxshi gapira olmaydi, ammo tildan foydalanish qobiliyatini yo'qotmaydi. 
Nutqning bu tarzda buzilishi Broka afaziyasi deyiladi.Afaziyaning boshqa turi ham bor. 
Unda kasal biyron gapiradi, gapida ma‘no bo`lmaydi, ammo gapining bema‘niligini o‘zi 
tushunmaydi. Verniks afaziyasi, deb atalgan bu holat chakka bolagining yuqorigi orqa 
qismi — Vemike sohasi shikastlanganda kuzatiiadi. 
Gapni tushunish va to‗gri so
‘
zlash uchun Broka va Vemike sohalari hamda ularni 
boglovchi yo`llar bekamu ko'st bo`lishi shart. Ikki nutq sohasi o
‘
rtasidagi aloqalarning 
uzilishi ham afaziyaga olib keladi: kasal eshitgan va o
‘
qiganining ma‘nosini tushunishga 
qiynaladi, bir nechta so‗zdan keyin gapni to‗g‘ri takrorlay olmaydi. 
Po
‘
stloqning tepa sohasi shikastlanganda afaziyaning maxsus turi — amneziya 
rivojlanadi. Bunda bemor ayrim so
‘
zlarni esdan chiqaradi. Amneziyaga uchragan odam 
nima demoqchi ekanini biladi, ammo kerakli so'zlarni topib gapira olmaydi. Ayni vaqtda 
akalkuliya sanashning buzilishi ham kuzatiiadi. 
Miyaning ensa sohas shikastlanganda ko
‘
z bilan ko'rib tanish jarayoni buziladi. 
Bu holat ko‗rish agnoziyasi deyiladi. Odam narsalarni ko‗radi, ularga qoqilmasdan, 
atrofidan aylanib oladi, ammo uning nimaligini bilmaydi. 
Eshitish agnoziyasi 
‗
chakka sohalarning shikastlanishiga bog‘liq. Bemor tovushni 
eshitadi, ammo tovushni nima paydo qilganini aniqlay olmaydi. Qo
‘
ng‘iroqni ko
‘
rib 
taniydi, am mo eshitib, tanimaydi. 
Miyasining tepa sohasi shikastlanib, taktil agnoziyaga uchragan odam biror narsa 
tekkanini sezsa ham o
‘
sha narsani paypaslab, tanib bilolmaydi. 
Ikkinchi signal tizimi faoliyatlari po'stloqning ma‘lum ' sohalari shikastlanishida 
yuzaga chiqishini ko
‘
rdik. Qaysi murakkab faohyatni (so
‘
zlash, yozish, o
‘
qish, sanash) 
olmaylik, unga bir-biridan ancha uzoq bo`lgan sohalarning shikastlanishi ta‘sir qiladi. 
Boshqa tomondan, bir sohaning shikastlanishi bir naycha faoliyatning buzilishiga olib 
keladi. Shuning uchun ham psixik faoliyat bir butun miyaiiing vazifasi desak to
‘
g‘ri 
bo`ladi.