Muqaddima

MUSKUL DUKLARIDA VA GOLJITANACHALARIDA
QO‘ZG
’
ALISHNINGHOSIL BO‘LISHI 
Muskul duklari va Golji tanachalari cho
‘
zilishni sezuvchi retseptorlardir. Bu 
retseptorlarning muskul tolalari orasida joylashishida farq bor. Muskul duklari 
ekstrafuzal tolalar bilan yonma-yon (parallel) joylashgan bo`lsa, Golji tanachalari esa 
muskul tolalariga ketma-ket ulangan.) Shu sababdan muskul qisqargan, bu 
retseptorlarning qo
‘
zg
‘
alishida farq bo`ladi, Muskul cho‗zilganda muskul duklarining 
yadro kapsulasi ham cho
‘
ziladi, yadrodagi birlamchi sezgir nerv ohirlari qo
‘
zg
‘
aladi va 

---

268 
MNT ga afferent impulslar yo`llaydi. bu impulslar muskulni qo
‘
zgatuvchi markaz 
tonusini oshiradi, antagonist muskul markazini tormozlaydi. 
71-rasm. Terining tukh (A) va tuksiz (B) sohalaridagi mexanoretseptorlarning 
tuzilishi. 
Muskul qisqarganda esa Golji tanachalari cho'zilib, qo‗zg‘aladi. Ulardan markazga 
intilgan impulslar qisqargan muskul markazini tormozlab, antagonist muskul markazini 
qo‗zg‗atadi. 
Bo'g‘in retseptorlari holatni va harakatni sezishda muhim rol o
‘
ynaydi. Kuchni 
baholashda esa birinchi galda muskul duklarining ahamiyati katta. 
Proprioretseptorlar, teri retseptorlari, vestibulyar retseptorlardan kelgan axborotlarni 
markaziy nerv tizimi birlashtirib, fazoda tanani his qilishni shakllaydi. Bu hissiyot 
shunchalik mustahkamki, ba‘zi kasallar kesib tashlangan qoi-oyoqlarini operatsiyadan 
keyin yillar mobaynida bordek sezadilar. Yo
‘
q oyoqda somatosensor hissiyotlar masalan, 
og
‘
riq sezilishi mumkin. Bundan fantom og‘riq ba‘zida juda kuchli bo`ladi, unga dorilar 
ta‘sir qilmaydi. 
Fazodagi holatni sezish va fazoda moijal bosh miya po'stlogining o
‘
ng yarim 
sharidagi tepa va chakka sohalariga bog‘liq. Bu sohalarni va ularga aloqador talarnik 
sohalarning shikastlanishi fazoda yoi topishning buzilishiga olib keladi. Ba‘zan bemorlar 
tanalarining chap yarmi borligini inkor qiladilar, soqolni betning faqat o‗ng tomonida 
oladilar. 
Tegish va bosimni sezish (taktil retsepsiya). Tegish va bosimni sezuvchi yoki taktil 
retseptorlar terida hamda shilliq pardalarning maium qismlarida og‘iz va burun 
bo'shliqlarini qoplagan epitelial hujayralar orasida joylashgan. Teri va qon tomirlar 
devoridagi Meysner tanachalari va barmoqlar uchida, shuningdek lablarda juda ko
‘
p 
uchraydigan Merkel disklari tegishni sezuvchi retseptorlar hisoblanadi (71- rasm). 

---

269 
Teridagi tuklar va sochlar, to
‘
g
‘
rirog‘i ular asosida joylashgan nerv chigallari ham 
tegishga juda sezgir. Tuk va sochlarga sal tegilganda, bu chigillar qo
‘
zg‘aladi va odam 
narsa tekkanini sezadi. 
Terming chuqur qatlarnida, pay, boylamlar, qorinparda va ichaktutqichda ko
‘
p 
uchraydigan Pachini tanachalari bosimni sezadi. Bosim ta‘sirida Pachini tanachasi 
cho
‘
ziladi, ichidagi nerv oxirlarida nerv impulsiga aylanib ketadigan retseptor potensial 
hosil bo`ladi. Bu retseptorlar tebranishga ham sezgir. Sekundiga ‗0—1000 martalik 
mexanik tebranishlarning har biriga harakat potensiali bilan javob beradi. Pachini 
tanachalarining sezgirligi sekundiga 300 martali tebranishlarga eng yuqori. 
Taktil retseptorlarda vujudga kelgan impulslar mielinli yug
‘
on tolalar orqali MNTga 
o
‘
tadi. 
Tashqi olarnning ko
‘
p xossalarini odam taktil sezgi ishtirokida, ba‘zan faqat taktil 
sezgi orqali his qiladi. Jismlarni silab, paypaslaganimizda axborot soni va sifati ortadi. 
Jism yuzasiga qoi qo
‘
yilganda, shakli va boshqa xususiyatlarini aniqlash qiyin bo`ladi. 
Jismni paypaslasak, uning shakli, tekis-notekisligi, yumshoq yoki qattiqligini osongina 
aniqlaymiz. Paypaslaganda taktil sez- girlikning oshishi terida qo
‘
zg
‘
alayotgan 
retseptorlar sonining ko
‘
payishi va adaptatsiyaga uchramasligaga bog‘liq. 
Taktil retseptorlarning adaptatsiyasi. Taktil retseptorlar adaptatsiyaga tez uchraydi. 
Shuning uchun bosimning o
‘
zi emas, balki o
‘
zgarishi seziladi. Kiyim og
‘
irligi (bosimi) 
faqat uni kiyilganda seziladi. Keyin retseptorlar adaptasiyalanishi natijasida egnimizda 
og‘ir palto borligini «unutamiz». 
Faqat kiyim teriga tegib surkalganda borligi seziladi. 
Sochlar asosida joylashgan retseptorlar va Pachini tanachalari adaptatsiyaga juda tez 
uchraydi. Elektrofiziologik usullar bilan tekshirilganda adaptatsiya retseptorlardan 
boshlangan afferent tolalardan impulslar chastotasi keskin kamayib ketishida o
‘
z 
ifodasini topadi. 
Taktil sezgirlikning masofa bo
‘
sag
‘
asi. Bir-biriga yaqin ikki nuqtaga bir vaqtda 
tegilsa, ba‘zan bitta narsa tegayotgandek tuyuladi. Demak, bu nuqtalar orasidagi masofa 
shu sohaning taktil sezgirligi uchun bo
‘
sag‗a masofasidan kam. Agar ta‘sirlanuvchi 
nuqtalar oralig
‘
ini oz-ozdan oshirsak, qaysi bir masofada ikkita nuqtaga narsa 
tegayotgani seziladi. Teri ta‘sirlanganda, ikkita narsa tegayotgandek sezilayotgan ikki 
nuqta o
‘
rtasidagi eng kichik oraliq masofa bo
‘
sag
‘
asi, deb ataladi. Bu masofa Veber 
sirkuli bilan oichanadi. 
Tananing turli sohalarida masofa bo
‘
sag
‘
asi har xil. Til uchida va lablarda bu masofa 
1—2,5 mm bo`lsa, son, yelka, orqada 60 mm dan ко
‘
p.