Muqaddima

IONLAR NASOSI VA FAOL O’TKAZISH 
 
Membrananing tashqi yuzasida musbat zaryadlar ko‘payishi kaliyning tashqariga 
chiqishiga to‘sqinlik qiladi, bu ionning hujayra ichida qolishini ta‘minlaydi. Kaliy 

---

17 
kationlarining hujayra ichida, natriyning esa tashqarida ko‘p bo`lishini ta‘minlab 
turadigan boshqa mexanizm ham bor. Bu membrananing natriy-kaliy nasosidir. 
Membranadagi Na,K- ATF-aza fermenti bu nasosning asosiy qismi. Nasos faoliyati 
uchun zarur bo`lgan energiya ATF parchalanganda ajraladi. Nasos kaliyni to‘qima 
suyuqligidan protoplazmaga, natriyni esa ichkaridan tashqariga chiqarib turadi. Ikkala 
ionning harakati ular kam bo`lgan suyuqlikdan ko‘p bo`lgan suyuqlikka qaratilgan yoki 
bu harakat konsetratsion gradiyentga qarshi. Shuning uchun jarayon energiya sarfiga 
muhtoj. Nasos faoliyati uchun energiyadan tashqari kaliy va natriy kerak. Uning 
tarkibidagi makromolekulalarga (tashuvchilarga) tashqaridan kaliy, ichkaridan natriy 
birikmasa, nasos ishlarnaydi. Ionlarning konsetratsion gradiyentga qarshi ko‘chirilishi 
faol o‘tkazish deyiladi. 
Sxemadan ko‘rinishicha (2-rasm), natriyni hujayradan chiqarilishi kaliy ionlarining 
hujayra ichiga o‘tkazish bilan bog‘langan. Membranada joylashgan Y tashuvchi 
makromolekulasi hujayra ichidagi suyuqlikdagi Na
+ 
ni o‘ziga biriktirib, Na
+
Y tashuvchi 
kompleksni hosil qiladi. Bu kompleks membrananing tashqi yuzasiga yaqinlashganida, 
undan Na
+ 
ajralib, to‘qima suyuqligiga chiqadi. Na
+
Y tashuvchi kompleks hosil bo`lishi 
natriy ionlarining konsetratsion gradiyentga qarshi diffuziyalanishiga imkoniyat 
tug‘diradi. Membrananing tashqi tarafida Y tashuvchi maxsus ferment ta‘sirida X 
tashuvchiga aylanadi. Enda X tashuvchinin molekulasi tashqi suyuqlikdan kaliyni 
biriktirib, K
+
X kompleksini hosil qiladi. U o‘z navbatida, membranada diffuziyalanib, 
protoplazma tarafiga o‘tadi. Kaliyni ajratib, hujayra ichiga o‘tkazadi. Bu jarayonda 
sarflanadigan energiya manbai ATF dir. ATF parchalanganda ajraladigan energiya X 
tashuvchini Y tashuvchiga aylantirishda ishlatiladi. Kaliy va natriy ionlarining 
bog‘langan holda tashilishi energiya sarfini kamaytiradi. Tinch holatda muskul 
hujayralari sarflaydigan energiyaning 10-20% kaliy-natriy nasosi faoliyatiga ketadi. 
Faol tashishning energiyaga muhtoj fermentativ jarayon ekanligi hujayralarni sovutish 
yoki ularga modda almashinuvini to‘xtatuvchi zaharlar bilan ta‘sir qilish orqali isbot 
qilingan. Ikkala sharoitda ham hujayra ichiga kiritilgan radioaktiv natriyning (24 Na
+
) 
tashqariga tashilishi to‘xtab qolgan. 
Kaliy-natriy 
nasosining 
membrana 
potensiali 
shakllannishidagi 
ishtiroki, 
birinchidan,membrananing ikki yuzasi o‘rtasida K
+
va Na
+ 
miqdoridagi farqni saqlab 

---

18 
turishdan iborat bo`lsa, ikkinchidan, uning o‘zi ham potensial hosil qiladi. Gap 
shundaki, nasos yordamida hujayradan tashqariga chiqarilgan har uchta natriy ioniga 
hujayraga kiritilgan ikkita kaliy ioni to‘g‘ri keladi. Bu hol tashqarida musbat zaryadlar 
ko‘payishiga, membrana potensiali oshishiga olib keladi.