Nurboy Abdulhakim Vatan ishtiyoqin tortarkan

Kamoli judi oʼn sakkiz ming olam aylabon mavjud,
Mukarram xalq etib odamni, sunʼini ayon etti.
Xama maxpuqni, Boriy, mutʼu zerdast aylab,
Аlargʼa Odam oʼgʼlin zerdastu qahramon etti.
Xaqiqiy podshohekim, jahonni intizomi-chun
Majoziy podshohparni jahongʼa hukmron etti.
Mazkur hamd-baytlarning soʼnggisi, ayniqsa, tagmatnda ifoda etilgan maz- munning benihoya teranligi bilan alohi d a a j r a l i b tu r a d i . Ya ʼni, sh o i r «oqpodshoh»ga qarata «Sen vaqtinchalik majoziy podshohsan, sening hukmronliging ham oʼtkinchi. Haqiqiy podsh oh esa Tangri taolodir» demokda.
Quyidagi baytlar tahlili ham ramzlar, tim sol l ar orqali chor hukum ati yuritayotgan bosqinchilik va tajovuzkorlik siyosatini fosh etish shoirning bosh maqsadi boʼlganini koʼrsatadi:
Xukumat intizomin koʼr: tajovuz aylab insondin,
Siyosat zarbatidin larzalar sheri jayon etti.
Sipohiy shersavlatdur, livosi ajdaho paykar,
Olib koʼb shahrni, alqissa, tasxiri jahon etti
Sh oirning taʼkidlash icha, oʼzga mamlakatlarni zabt etish , bosib olish bu davlatning, yaʼni chor hukumati siyosatining asosiy nizomi, bosh muddaosidir. B osh qacharoq aytganda, bu siyosat qoʼyga boʼrini posbon etishni oʼziga shior qilib olgan:
Nizomi mamlakat zabti musallamdur bu davlatga,
Desam yolgʼon emas: qoʼygʼa boʼrini posbon etti.
Taʼkidlash j oizki, chor istibdodining mohiyatini Furqatgacha hali hech bir shoir zarbulmasal tarzida bunchalik mahorat bilan fosh eta olgan emas.
Furqatning mazkur yoʼnalishdagi «Masarratnoma» asari xususida ham xuddi shunday mulohazalarni aytish mumkin. Shoirning 1904 yil 7 sentyabrda N.Ost- roumovga yuborgan maktubidagi «...farmoyishlarigʼa muvofiq, 31-numira gazet mazmunida bir manzuma tahrir aylab, xizmatlarigʼa yubordim» soʼzlari mazkur asarning mustamlaka maʼmuriyati farmoniga binoan yozilganini koʼrsatadi.
«Turkiston viloyatining gazeti» 1904 yil 5 avgust 31-sonida Rossiya impe- ratori Nikolay ikkinchining 1904 yil 30 iyulь kuni oʼgʼil koʼrgani haqidagi ma- teriallarga asosiy oʼrin berilgan edi.
«Masarratnoma» asaridagi «Zamonida boqar qoʼylarni boʼri, Muning yoʼq aj- ziyu oning gʼururi» kabi misralar shoirning imkon topdi deguncha mustamlaka siyosatining insoniylikka zid mohiyatini fosh etishga intilgani isbotidir.
Xorijda yozgan sh yeʼrlarining beistisno barchasida shoirning ona Vatanga boʼlgan cheksiz muhabbati aks etganligi kuzatiladi:
Vatanning ishtiyoqin tortaram gʼurbat gʼami birla,
Turubdurman qutulmay gʼussau ranju anolardin.
Shoirning gʼurbatda — jondan sevgan ona yu rtidan uzokd a doʼsti Toshbolta Roiqqa yozgan sh yeʼriy m aktubidan olingan ush bu bayt Vatanga muhabbati behad baland, lekin unga qaytish yoʼlida gʼussau ranju anolardin qutula olmayotgan insonning qalb iztiroblari benihoya taʼsirli if odalangan.
D oʼsti Tosh boltadan xat olgan shoirning quyidagi m isralarida if odalangan soʼn gsi z sogʼinch dardi, hissiyotlar toʼlqini oʼquvchi qalbini larzaga soladi:
Oʼqub ul dam oni boʼldi oqargʼon koʼzlarim ravshan,
Siyohigʼa ezib erding magarkim toʼtiyolardin.
Quyidagi misra ham sh oirning qanchalik xohlamasin, ona yurtga qaytish im- koni boʼlmayotgani xususida:
Borurman gar qutulsam bu tilismi hayratafzodin,
Yetib imdod holimgʼa jamiʼi muddaolardin.
Xoʼsh, sh oir qutula olmayotgan bu tilismi hayrataf zo nima? Uning yoʼliga toʼsiq boʼlayotgan gʼussau ranju anolar-chi ? Ular nimalardan iborat? Maʼlumki, bu kabi savollar oʼz davrida bosh qa adab iyotsh unoslarni ham qiziqtirgan edi. Bu mustamlakachilar tomonidan qoʼyilgan hiyla-nayrang tuzogʼining uzoqni moʼljallab, rejali asosda qoʼyilgani bilan izohlanadi.
Mana, bir misol: Oʼzbekiston Markaziy davlat arxividagi Nikolay Ostroumov fondida saqlanayotgan hujjatlardan birida Furqat mashhur «Gim naziya» sheʼrini yozgan paytda Toshkent Erlar gimnaziyasida taʼlim olgan Stepanov degan kimsaning Yorkentga borib , shoir haqida shunday maʼlumotlarni yuborgani qayd etil- gan: «Muhtaram Nikolay Petrovich, — deb yozadi Stepanov, — men si zga ush bu xat bilan Yorkentda koʼrish ganim Zokirjonning sheʼrlarini ham yuboryapman. Ochigʼini aytgand a , Zokirjonning sheʼrlari menga yoqm adi. Men Furqatning samimiyligiga mutlaqo shubha bilan qarayman. Tan olish kerakki, u juda aqlli, isteʼdodli va benihoya yoqimli inson. U tabobat bilan shugʼullanadi. Yerda ishlashni yoqtiradi. Me- ning oʼylash imcha, u Rossiyani mutlaqo sevmaydi. Dinga nihoyatda berilgan. Men unga sheʼr yozish dan tash qari, bizning sartlarimizni qiziqtirishi mumkin boʼlgan mahalliy m avzular — bu yerning aholisi, urf -odatlari, sanoati haqida yozish ni tavsiya qildim . Bu yerdagi aqlga sigʼm ayd igan jaholat, shuningdek, rus zulmidan doimiy ravishda norozi boʼlgan bizning Turkiston tuzemlilari foydalanayotgan qulayliklarga alohida urgʼu berishni soʼradim» (MDА, 1009-raqamli fond, 1- roʼyxat, 135-ish, 42-43-betlar).
Stepanov toʼgʼri taʼkidlaganidek, Furqatchor Rossiyasini sevgan emas. Lekin, bu yerda masalaning diqqatga sazovor boshqa bir jihati bor. Mazkur hujjatning oʼzi yoq koʼrsatib turibdiki, Furqat chor hukum atining doim iy nazoratida boʼlgan. Unga hatto nimalar haqida yozish ni ham tavsiya etib turganlar. Stepanov Turkistondagi chor maʼmuriyatiga shoirdagi oʼzi yoqtirmagan yana uch xususiyat toʼgʼri sid a yozib yuboradi: uning Rossiyaga nisbatan samimiyligiga shubha bilan qarashi ; Furqatning sheʼrlari unga maʼqul kelmagani; shoirning mustahkam eʼtiqodli dindor ekani.
Koʼrinib turibdiki , muntazam ravishda Furqat haqida mana shunday
maʼlumotlarni toʼplabborgan chor hukumati shoirning ona yurtga kelishini maqsadga muvofiq emas, deb topgan va uning Vatanga qaytish yoʼllarini taqa -taq yopib qoʼygan. Lekin, taqdir ish ini qarangki, shoirning vujudi qaytmagan boʼlsa-da, uning barhayot ruhi bebaho asarlari vositasida ona zam inga qaytdi va bugungi kunda minnatdor avlodlarni Vatan hamda millatga muhabbat ruhida tarbiyalashda munosib xizmat qilmokda.
Annotatsiya
Bu maqoladan bilinib turibdiki O’zbekiston Rossiya mustamlakasiga aylangan bo’lsada bizning ajdodlarimiz bunga shunchaki befarqlik bilan qaramagan . Xatto jazolar qattiq bo’lsada o’zlarining she’rlari va asarlarida mustabit tuzumga qarshi g’oyalarni , erkinlik, mustaqillik g’oyalarni ilgari surishgan . Faqat Furqat hayotida emas, balki barcha Rossiya tuzumi davrida yashagan shoirlar , yozuvchilar ham qattiq nazoratda turgan va aksariyatini vatan hoyini deb qatag’on qilishgan . Ularning aybi esa , mustaqil bo’lishga chorlash edi.
Abdullayev Sayidamirxon 730-22 guruh talabasi