Nızamları. Nurlardıń úshmúyeshli prizmadaǵı jolı. Linzalar. Linzanıń optikalíq

Linza formulası. Linza járdeminde alınǵan dene súwreti onıń linzaǵa 
salıstırǵanda jaylasıwı hám linzanıń optikalíq kúshine baylanıslı bolıp esaplanadı. 
Ol linza formulası járdeminde tabıladı. Linza formulası úsh shama buyımnan 
linzaǵa shekemgi d aralíq, linzadan súwretleniwge shekemgi bolǵan f aralíq hám 
linzanıń F bas fokus aralıǵı arasındaǵı baylanıstı ańlatadı. Buyım retinde AV tuwrı 
sızıqtı alamız. Buyımnan linzaǵa shekemgi aralíq d = AV, linzadan súwretleniwge 
shekemgi aralíq f = OA
/
. 
V S 
F
A
/
A F 0 
2-súwret. 
2-súwrettegi AVO hám A
/
V
/
O úshmúyeshlikler 
uqsas. Sonıń ushın A
/
 V
/
 / AV = f / d. Bunnan 
A
/
 V
/
 / SO = (f - F) / F yamasa AV=SO: 
A
/
 V
/
 / AV = (f – F) / F (25.6) 
teńlikti jazıw múmkin. Demek,
F
f
d
1
1
1
=
+
(25.7) 
teńlemege iye bolamız. Bul linza formulası. 
Linzanıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri
onıń úlkeytiw qábileti bolıp esaplanadı: 
K = 
d
f
(25.8) 
Demek, linzanıń úlkeytiwi (K) linzadan súwretleniwge shekemgi hám 
buyımnan linzaǵa shekemgi aralíqlardıń qatnasına teń boladı eken. 
Jaqtılíq tezligi. Jaqtılíq tezliginiń shaması hám onı anıqlaw máselesi uzaq 
waqıtlar dawamında alımlardı qızıqtrıp keldi. Jaqtılíq tezligi mánisiniń tájiriybe 
jolı menen anıqlanıwı elektromagnit tolqın tábiyatın anıqlawda hám jaqtılíqtıń ózi 
elektromagnit tolqınnan ibarat ekenligin sıpatlawda úlken rol oynadı. 

---

Birinshi ret jaqtılíq tezligin ólshewge Daniya astronomı Remer urınıp kórdi. 
Yupiter planetası joldasınıń tutılıw waqtın tekserip, ol jaqtılíq tezligi ushın s = 
215000 km/s mániske teń nátiyjeni aldı. 
Jaqtılíq tezliginiń anıǵıraq mánisine birinshi ret Fizo ólshewge eristi. Fizo óz 
tájiriybesinde jaqtılíqtı aylanıwshı dóńgelek tisleri arasınan ótker- 
3-súwret. 
di. Ótken jaqtılíq nurı belgili aralíqtı ótip, 
ekranǵa túsedi hám onnan jáne dóńgelekke 
qaytadı. Eger bunda qaytqan jaqtılíq 
dóńgelek tisleri arasındaǵı kelesi kesikke 
tuwrı kelsa, ol ótedi, biraq dóńgelek 
tislerine dus kelse, óte almaydı. Demek, 
dóńgelek tisleri arasındaǵı kesiktiń
aylanıw tezligi jaqtılíqtıń derekke barıp soń qaytıp kelgenshe ótken waqıttı 
belgilewi múmkin eken. Dóńgelektiń aylanıw tezligi arqalı tisler arasındaǵı kelesi 
kesiktiń keliw waqıtın anıqlap hám sol waqıt ishinde jaqtılíq basıp ótken jol 
uzınlıǵın ólshep Fizo jaqtılíq tezliginıń mánisi s = 313000 km/s ekenligin anıqladı. 
Fizodan keyin jaqtılíq tezligin Fuko anıqlawǵa urınıp kórdi. Onıń jaqtılíq 
tezligi ushın alǵan nátiyjesi s = 296000 km/s bolıp shıqtı. 
Sońǵı nátiyjelerge qaraǵanda, jaqtılíqtıń vakuumdaǵı tezligi 
s = 299792456,2 

 1,1 m/s 

 3 · 10
8
 m/s. 
Jaqtılíqtıń hár qanday móldir ortalíqtaǵı tezligi onıń vakuumdagi tezligine teń 
bolıp esaplanadı. 

qızıl 
Aq nur 
fiolet
jaqtılíq prizmadan ótkende túrli reńdegi 
nurlarǵa ajıralar eken. Bul nurlar prizmadan 
shıqqannan 
keyin 
ekranǵa 
túsirilse, 
radugadaǵı sıyaqlı tiykarınan  túrli reńnen: 
qızıl, tuyıq sarı, sarı, jasıl, hawa reń, kók hám 
fiolet reńlerden ibarat jolaq payda boladı. Bul 

---

4-súwret. 
raduga reńdegi jolaq spektr delinedi.
Quyash nurı spektri tekserilgende onda insan kózi bayqamaytuǵın nurlar da 
barlıǵı anıqlanǵan. Biziń kózimiz tolqın uzınlıǵı 
1
= 7000 - 8000 A bolǵan (qızıl) 
nurdan 
2
= 3700 - 4000 A ge shekemgi bolǵan (fiolet) nurlardı sezedi. Bul jerde 
uzınlíq birligi etip A (angestrem) alınǵan. 1 A = 10
-10
m. 
Jaqtılíq nurı bazıbir zatqa tússe, zattıń qızatuǵınlıǵı belgili. Zattıń qızıw 
dárejesi yamasa zat temperaturasınıń kóteriliwi túsip atırǵan jaqtılíq tásirinde zat 
kóbirek qızadı eken.