O. E. Eshonqulov Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
oõshàsh bolgàn hujàyràlàr toqimàlàr hîsil qilàdi. Toqimàlàrning
tuzilishi ulàrning bàjàràdigàn vàzifàsigà bîgliq. Hàyvînlàr îrgànizmi epitåliy (qîplîvchi), biriktiruvchi, muskul và nårv toqimàlàridàn tàshkil tîpgàn (1-rasm). Epitåliy toqimàsi zich jîylàshgàn, yassi, kubsimîn yoki silindrsimîn hujàyràlàrdàn ibîràt. Bu toqimà hàyvîn tànàsining sirtqi qismini qîp- làb turuvchi tårini hîsil qilàdi. Tànà boshligi, ichàk dåvîri và nàfàs 2 Zoologiya www.ziyouz.com kutubxonasi 18 îlish îrgànlàri ichki yuzàsi hàm shu toqimà hujàyràlàri bilàn qîplàngàn. Epitåliy toqimàsi îrgànlàrni hàr õil tàsirdàn himîya qilàdi. Biriktiruvchi toqimà hujàyràlàràrî mîddàsi toqimà hujàyràlàrigà nisbàtàn kopligi bilàn bîshqà toqimàlàrdàn fàrq qilàdi. Bu mîddà qàt- tiq yoki suyuq bolishi mumkin. Îrgànizmdà biriktiruvchi toqimà îrgàn- làr và toqimàlàrni bir-biri bilàn tutàshtirib turish, tàyanch, skålåt hî- sil qilish, îrgànizmni îziq mîddàlàr và kislîrîd bilàn tàminlàsh, zàhirà îziq toplàsh và bîshqà bir qànchà vàzifàlàrni bàjàràdi. Îdàm và chu- vàlchànglàr tànàsidàgi ichki îrgànlàr îràligini toldirib turuvchi pàrånõimà gîvàk tîlàli biriktiruvchi toqimàgà misîl bolàdi. Bàzi umurtqàsizlàr và bàrchà umurtqàli hàyvînlàr turli îrgànlàri và tårisining îstki qàvàti tigiz biriktiruvchi toqimàdàn ibîràt. Nàfàs îlish îrgànlàri và qîn tîmirlàri dåvîri hàmdà tårining qàyishqîqligi ànà shu toqimàning hujàyràlàràrî mîddàsidà jîylàshgàn tîlàlàr õîssàsigà bîgliq 1-rasm. Hayvon toqimalari va hujayralari: 1epitåliy; 2qon; 3togay; 4suyak; 5biriktiruvchi toqima; 6silliq muskul hujayralari; 7måzotåliy; 8nårv hujayralari. Eeritrositlar; Llåykositlar. 1 2 3 4 5 6 7 8 E L www.ziyouz.com kutubxonasi 19 bolàdi. Tàyanch-skålåt vàzifàsini bàjàràdigàn tîgày và suyak toqimàlàri hàm tigiz tîlàli toqimàlàrgà misîl bolàdi. Qîn suyuq biriktiruvchi toqimàdàn ibîràt. Umurtqàli hàyvînlàr- ning qîni qîn hujàyràlàridàn và qîn zàrdîbidàn ibîràt. Qîn zàrdîbi hujàyràlàràrî mîddàni, qîn hujàyràlàri (eritrîsitlàr, låykîsitlàr và bîshqàlàr) toqimà hujàyràlàrini tàshkil qilàdi. Umurtqàsiz hàyvînlàr qîni hujàyràlàri ràngsiz bolib, kislîrîd tàshuvchi gåmîglîbin îqsili qîn zàrdîbi tàrkibigà kiràdi. Kopchilik hàyvînlàr (hàshàrîtlàr và umurtqàlilàr) uchun õîs bolgàn yog toqimàsi hàm tuzilish jihatidan biriktiruvchi toqimàgà kiràdi. Yog toqimàsi hujàyràlàridà zàxira îziq mîddà yog toplànàdi. Muskul toqimàsi. Muskullàr qisqàrish õususiyatigà egà bolgàn tîlàlàrdàn tàshkil tîpgàn. Bu toqimà silliq và kondàlàng chiziqli muskullàrgà bolinàdi. Silliq muskullàr duksimîn bittà yadrîli hujàyràlàrdàn tàshkil tîpgàn. Ulàr bir hujàyràlilàr và boshliqichlilàrdàn tàshqàri, bàrchà umurtqàsiz hàyvînlàr và umurtqàli hàyvînlàrning ichki îrgànlàridà uchràydi. Bu muskullàr kuchsiz, låkin bir màrîmdà iõti- yorsiz qisqàràdi. Kondàlàng chiziqli muskullàr bogimîyoqlilàr, qis- qichbàqàsimînlàr, orgimchàksimînlàr, hàshàrîtlàr hamda umurtqàli hàyvînlàrda rivojlangan. Kondàlàng chiziqli muskullàr hàr õil kuch bilàn iõtiyoriy qisqàràdi. Nårv toqimàsi yulduzsimîn nårv hujàyràlàridàn và hujàyrà îràligi mîddàlàridàn tàshkil tîpgàn. Nårv toqimàsi tàshqi muhitdàn và îrgànizmning ozidàn kelàdigàn qozgàlishni qàbul qilish và otkàzish vàzifàsini bàjàràdi. Nårv hujàyràlàri dàstlàb tubàn kop hujàyràlilàrdàn boshliqichlilàrdà pàydî bolàdi. Yassi chuvàlchànglàrdà nårv hujàyràlàri màrkàzlàshgàn bîsh nårv tugunini hîsil qilàdi. Bogimîyoqlilàr và umurtqàli hàyvînlàrning nårv hujàyràlàri yanàdà kuchlirîq màrkàzlà- shishi nàtijàsidà màrkàziy nårv siståmàsini hîsil qilgàn. Îrgànlàr siståmàsi. Yuqîridà tàkidlàb otilgàn toqimàlàr îrgàn- làrni tàshkil etàdi. Hàr qàysi îrgàn tàrkibigà bir nåchà õil toqimà kiràdi. Hàr bir îrgàn îrgànizmdà màlum bir vàzifàni bàjàrishgà mîs- làshgàn bolàdi. Bir-biri bilàn uzviy bîglàngàn, îrgànizmdà bittà umumiy vàzifàni bàjàrishgà mîslàshgàn îrgànlàr bittà siståmàgà birlàshàdi. Hàyvînlàrning osimliklàrgà oõshàshligi và ulàrdàn fàrqi. Hàyvîn- làr hàm osimliklàr kàbi tirik îrgànizmdir. Bu ikkàlà îrgànizmlàr hàm îqsillàr, yoglàr, uglåvîdlàr và bîshqà muràkkàb îrgànik mîddàlàrdàn tàshkil tîpgàn. Ulàrning hàr ikkàlàsi hàm hujàyràlàrdàn tuzilgàn bolib, yashàsh õususiyatlàrining kop tîmînlàri bir-birigà oõshàsh. Bundày oõshàshlikni àyniqsà bir hujàyràli hàyvînlàr bilàn osimliklàr ortàsidà koprîq uchràtish mumkin. Bu dàlillàr osimliklàr bilàn hàyvînlàrning www.ziyouz.com kutubxonasi 20 ozàrî qàrindîshligini, ulàrning bittà umumiy àjdîddàn kålib chiqqàn- ligini korsàtàdi. Shuning bilàn birgà osimlik và hàyvînlàr ortàsidà muhim fàrq hàm màvjud. Yashil osimliklàr yoruglikdà fîtîsintåz jàràyonidà àtrîf-muhit (tuprîq, hàvî)dàgi ànîrgànik mîddàlàrdàn îrgànik mîddàlàr hîsil qi- lish õususiyatigà egà. Dåyarli hàmmà hàyvînlàr fîtîsintåz qilish õusu- siyatigà egà emàs, ulàr osimliklàr hîsil qilgàn îrgànik mîddàlàr yoki bîshqà hàyvînlàr hisîbigà hàyot kåchiràdi. Àmmî bir hujàyràli hàyvîn- làr îràsidà fîtîsintåz qilish õususiyatigà egà bolgàn vàkillàri hàm uchràydi. Kopchilik hàyvînlàr bir jîydàn ikkinchi jîygà erkin kochib otà îlishi và erkin hàràkàtlànishi bilàn osimliklàrdàn fàrq qilàdi. Îziqlànishi. Yuqîridà qàyd etib otilgànidåk, dåyarli bàrchà hàyvînlàr bîshqà îrgànizmlàr hîsil qilgàn tàyyor îrgànik mîddàlàr hisîbigà hàyot kåchiràdi. Îziqlànish jàràyonidà bu mîddàlàr bir qànchà muràkkàb ozgàrishlàrdàn song hàyvîn îrgànizmi uchun zàrur bolgàn yangi mîddàlàrgà àylànàdi và îrgànizmni qurishgà sàrf bolàdi. Hàyvînlàrdà îziqni màydàlàsh và hàzm shiràsi ishlàb chiqàrish hàmdà îziqni pàrchàlàb sorib îlish õususiyatigà egà bolgàn màõsus îvqàt hàzm qi- lish îrgànlàri rivîjlàngàn. Kopchilik hàyvînlàr yashil osimliklàr yoki ulàrning qîldigi bilàn îziqlànàdi. Ulàr otõor hàyvînlàr hisîblànàdi. Bîshqà hàyvînlàr hisîbigà îziqlànuvchi hàyvînlàr yirtqichlàr và pàràzitlàrgà bolinàdi. Yirtqich hàyvînlàr oljàsini birdànigà yåb bitiràdi. Pàràzitlàr esà ozi îziqlànàyotgàn õojàyinini birdànigà oldirmàydi, bàlki uning toqimàsi yoki hàzm qilàyotgàn îzigi hisîbigà yashàydi. Nàfàs îlishi. Birmunchà muràkkàb tuzilgàn kop hujàyràli hàyvîn- làrdà màõsus nàfàs îlish îrgànlàri rivîjlàngàn. Quruqlikdà hàyot kåchirib, àtmîsfårà hàvîsi bilàn nàfàs îluvchi hàyvînlàrdà opkà yoki tràõåya- làr, suv hàyvînlàridà esà jàbràlàr nàfàs îlish vàzifàsini bàjàràdi. Bir hujàyràli hàyvînlàr, tubàn tuzilgàn kop hujàyràlilàr, shuningdåk, mikrîskîpik tuzilishgà egà bolgàn kopchilik umurtqàsiz hàyvînlàrdà màõsus nàfàs îlish îrgànlàri bolmàydi. Îrgànizm uchun zàrur bolgàn kislîrîd àtmîsfårà hàvîsidàn yoki suvdà erigàn hîlidà tànà qîplàgichi îrqàli shimilàdi. Osishi, rivîjlànishi và kopàyishi. Hàyvînlàrning osishi và rivîjlànishi ulàr hàyotining dàstlàbki dàvrlàrigà togri kålàdi. Tànà tårisi yumshîq bolgàn hàyvînlàrning osishi toõtîvsiz, dåyarli bir måyordà bîràdi. Qisqichbàqàsimînlàr, orgimchàksimînlàr, hàshàrîtlàr và bîshqà bir qànchà hàyvînlàr tànàsi ulàrning osishigà tosqinlik qiluvchi qàttiq õitin post bilàn qîplàngàn. Shuning uchun bu hàyvînlàrning osishi eski postini tàshlàgàndàn song yangi posti qîtgunchà dàvîm etàdi. www.ziyouz.com kutubxonasi 21 Hàyvînlàr jinssiz và jinsiy yol bilàn kopàyadi. Jinssiz kopàyish barcha bir hujàyràli hàyvînlàr và kopchilik tubàn tuzilgàn umurtqàsiz- làr uchun õîs. Bu õil kopàyishdà înà îrgànizmi ikki yoki kop bolàklàrgà bolinàdi yoki uning tànàsining bir qismi àjràlib chiqib hàr qàysi bolàkdàn yanà àlîhidà îrgànizm rivîjlànàdi. Jinssiz kopàyish bir nåchà õil: ikkigà bolinish, kurtàklànish yoki kop màrtà bolinish (shizîgîniya) yoli bilàn bîràdi. Jinsiy kopàyish barcha kop hujàyràli hàyvînlàr và kopchilik bir hujàyràlilàr uchun õîs. Jinsiy kopàyishdà yangi îrgànizm urgîchi hujàyrà tuõumning urug hujàyrà spårmàtîzîid bilàn qoshilishi nàtijàsidà hîsil bolgàn zigîtàdàn ibîràt. Àyrim hàyvînlàr (àrilàr, shiràlàr, qisqichbàqàsimînlàr) tuõumi uruglànmàsdàn pàrtånîgånåz kopàyadi. Kopchilik kop hujàyràlilàrdà zigîtà kåtma-kåt bolinib hîsil bolgàn yangi hujàyràlàrgà mîslàshuvi nàtijàsidà toqimàlàr, toqimàlàrdàn esà îrgànlàr hîsil bolàdi. Hàyvînlàrning tuõum ichidà yoki înà qîrnidà rivîjlànishi embriînàl rivîjlànish, tuõumdàn yoki înàdàn tugilgàndàn song rivîjlànishi pîstembriînàl rivîjlànish dåyilàdi. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng 1. Hàyvînlàrning osimliklàrdàn fàrq qiluvchi bålgilàrini korsàting: Àhujàyrà yadrîsi bittà; Bhujàyrà qîbigi qàlin; Dlizîsîmàlàr bolmàydi; Ehujàyrà qîbigi yupqà glikîkàliksdàn ibîràt; Fpigmånt sàqlîvchi õlîrîplàstlàr bolmàydi; G hujàyrà màrkàzi bolmàydi. 2. Bir hujàyràlilàrdà qàndày màõsus îrgànîidlàr bîr? Àhàràkàtlànish; B hàzm qilish; Dàyirish; Enàfàs îlish; Fsåzgi; Gkopàyish. 3. Hàyvînlàrning toqimàlàri và ulàrning funksiyasini juftlàb korsàting: À epitåliy; Bbiriktiruvchi; Dmuskul; Enårv: 1qisqàrish; 2måõànik tàsirdàn himîya qilish; 3tàsirni otkàzish và tàsirgà jàvîb bårish; 4îrgànlàrni bîglàsh, tàyanch, trànspîrt. 4. Biriktiruvchi toqimàlàrni và ulàrning funksiyasini juftlàb korsàting: Àtigiz; Bsuyuq, Dyog, Egîvàk: 1ichki îrgànlàr îràligini toldirib turish; 2tà- yanch skålåt; 3îziq mîddàlàr và kislîrîdni tàshish; 4zàõirà îziq mîddà toplàsh. 5. Toqimàlàr và ulàr uchun õîs tuzilish õususiyatlàrini juftlàb korsàting. À epitåliy; Bmuskul; Dbiriktiruvchi; Enårv: 1îràliq mîddàsi kop; 2hujàyràlàri tigiz jîylàshgàn; 3hujàyràlàri yulduzsimîn; 4qisqàrish õususiyatigà egà bolgàn tîlàlàri bolàdi. 6. Silliq muskul toqimàsi uchun õîs õususiyatlàrni korsàting: Àhujàyràsi duk- simîn; Bbir yadrîli; Dtîlàsidà mikrîskîp îstidà kondàlàng chiqiqlàr korinàdi; Ehujàyràsi uzun tîlàli; Fkop yadrîli, Gichki îrgànlàr dåvîridà bolàdi; H bir màrîmdà qisqàràdi; Iiõtiyoriy qisqàràdi; Jhàr õil kuch bilàn qisqàràdi; K kuchsiz qisqàràdi. 7. Kondàlàng chiziqli muskullàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt (6- tîpshiriq)? 8. Hàyvînlàrning osimliklàrdàn fàrq qilish belgilari nimàdàn ibîràt? À kopchiligi erkin kochib yuràdi; Bkopchiligi otrîq; Dtàyyor îziq mîddàlàr www.ziyouz.com kutubxonasi 22 bilàn îziqlànàdi; Eànîrgànik mîddàlàrdàn îrgànik mîddàlàr sintåzlànàdi; F umr boyi osàdi; Ghàyotining bîshlàngich dàvridà osàdi. 9. Hàyvînlàr guruhlàri và ulàrning nàfàs îlishini juftlàb korsàting: Àmikrîskîpik và tubàn tuzilgàn hàyvînlàr; Bsuv hàyvînlàri; Dquruqlik umurtqàlilàri; E hàshàrîtlàr: 1opkà îrqàli; 2tràõåyalàr îrqàli; 3tànà qîplàgichi îrqàli; 4 jàbràlàr îrqàli. 10. Îziqlànish boyichà hàyvînlàr guruhlàri và ulàrning õususiyatlàrini juftlàb korsàting: Àfitîfàglàr; Byirtqich; Dpàràzit: 1oljàsini birdànigà yåb qoyadi; 2oljàsi toqimàlàri yoki hàzm qilàyotgàn îziq mîddàlàr bilàn îziqlànàdi; 3 osimlikõor. 11. Qàysi hàyvînlàr qàttiq õitin postini tàshlàgànidàn song osàdi? Àhàlqàli chuvàlchànglàr; Bignàtårililàr; Dqisqichbàqàsimînlàr; Ehàshàrîtlàr; Fmîl- luskàlàr; Gorgimchàksimînlàr. 12. Jinssiz kopàyish õillàrini korsàting: Àbir màrtà bolinish; Bikkigà bolinish; Dkop màrtà bolinish; Ekurtàklànish; Fduràgàylàsh; G pàrtånîgånåz. Hàyvînlàrning yashàsh muhiti Yashàsh muhiti togrisidà tushunchà. Yashàsh muhiti tirik îrgànizmni oràb îlgàn tàbiiy shàrîitdàn ibîràt. Yår yuzidà hàyvînlàr bir-biridàn kåskin fàrq qilàdigàn hàr õil muhit suv, tuprîq, hàvî, quruqlik và tirik îrgànizmlàr tànàsidà hàyot kåchiràdi. Suv yashàsh muhiti sifàtidà ozigà õîs õususiyatlàrgà egà. Suv mu- hiti otà zichligi, bîsimning kàttàligi, kislîrîd và yoruglikning kàmligi bilàn fàrq qilàdi. Bundàn tàshqàri, suv hàvzàsining àyrim qismlàri suv- dàgi minåràl và îrgànik mîddàlàrning miqdîri, suv îqimining yonàlishi và tubining õususiyati bilàn bir-biridàn fàrq qilàdi. Shu sàbàbli suv hàyvînlàri suv muhitigà umumiy mîslàshuvi bilàn birgà suv hàvzàsi- ning àyrim qismlàridàgi shàrîitgà hàm mîslàshuvi zàrur. Hàyvînlàr îkåàn, dångiz, dàryo, kol và yår îsti suvlàridà hàm yashàydi. Ulàr suv yuzàsidà, suv tubidà, suv tubidàgi bàlchiqdà yoki suv qàridà muàllàq yashàshgà mîslàshgàn. Quruqlik và hàvî muhiti suv muhitigà qàràgàndà judà õilma-õil và muràkkàb muhit hisîblànàdi. Bu muhitdà hàyvînlàr îrgànizmi hàvî, yani gàzsimîn muhit bilàn oràlgàn bolib, undà kislîrîd yåtàrli bolsa- dà nàmlik kàm bolàdi. Bundày muràkkàb shàrîitdà yashàshgà mîs- làshuv hàyvînlàrning mîrfîlîgik tuzilishi (hàràkàtlànish îrgànlàri, tànà qîplagichi) và fiziîlîgik õususiyatlàrini ànchà muràkkàblàshishigà îlib kålgàn. Tuprîq muràkkàb uch fàzàli (qàttiq, suyuq, gàzsimîn) yashàsh muhitidir. Undàgi qàttiq zàrràchàlàrni hàvî và suv oràb turàdi. Tup- rîqdà hàvî và suv bilàn tolgàn judà kop màydà boshliqlàr bolib, unda hàrîràtning ozgàrishi kàm såzilàdi và nàmlik kop bolàdi. Undà www.ziyouz.com kutubxonasi 23 dîimî îrgànik và minåràl mîddàlàr toplànàdi. Tuprîq suv bilàn quruqlik muhiti ortàsidàgi îràliq muhit hisîblànàdi. Ànà shuning uchun hàm tuprîq judà õilma-õil îrgànizmlàrning hàyot kåchirishi uchun judà qulày muhit hisîblànàdi. Tirik îrgànizmlàr yashàsh muhiti sifàtidà tàshqi muhitdàn kåskin fàrq qilàdi. Hàr bir kop hujàyràli îrgànizm tànàsidà ozining pàrà- zitlàri bolàdi. Õojàyin îrgànizmidà pàràzit uchun îziq dîim yåtàrli bolsa-dà, låkin pàràzitning rivîjlànishi uchun judà kop qiyinchilik tugilàdi. Muhitning tàrkibiy qismi và õususiyati õilma-õil và dîimî ozgàrib turà- di. Shuning uchun tirik îrgànizmlàr dîimî ozgàrib turàdigàn muhitgà mîs- làshib bîràdi. Îrgànizmlàrning muhitgà mîslàshuvi àdàptàtsiya dåyilàdi. Àdàptàtsiya tufàyli îrgànizmlàr tuzilishi ozgàrib, muràkkàblàshib bîràdi. Muhitning îrgànizmgà tàsir korsàtàdigàn elåmåntlàri ekîlîgik îmillàr dåyilàdi. Muhit omillàri judà õilma-õil õususiyatgà egà bolib, ulàr îrgànizm uchun fîydàli yoki zàràrli bolishi, îrgànizmning yashàb qîlishi và kopàyishigà yordàm bårishi yoki ungà tosqinlik qilishi mumkin. Ekîlîgik îmillàr. Ekîlîgik îmillàrgà harorat, yoruglik, nàmlik, îziq-îvqàt và bîshqàlàr misîl bolàdi. Îmillàr hàyvînlàrning hàràkàtchànligi, rivîjlànishi và tàrqàlishigà kàttà tàsir korsàtàdi. Kopchilik hàyvînlàrning hàyot fàîliyati yoruglikning bir kåcha-kun- duz dàvîmidà ozgàrishigà bîgliq. Màsàlàn, kunduzgi hàyvînlàr kun- duz kuni hàràkàtchàn bolàdi. Tungi hàyvînlàr (bîyogli, ukki) fàqàt tun qîrîngusidà oljà qidiràdi. Hàr qàndày hàyvînning tuzilishi và hàyot kåchirish õususiyati muàyyan yashàsh muhit shàrîitigà mîslàshgàn bolàdi. Hàyot dastlab suvdà pàydî bolgàn và rivîjlàngàn. Osimliklàr và hàyvînlàr fàqàt uzîq vàqt dàvîm etgàn tàriõiy tàràqqiyot nàtijàsidà muàyyan mîslàshuv bålgilàri pàydî bolishi ulàrgà quruqlikdà yashàshgà otishgà imkîn bårdi. Quruqlik muhiti suvdàn kåskin fàrq qilib, shàrîit ànchà îgir và ozgàruvchàn bolgàni tufàyli hàyvînlàr evîlutsiyasi hàm tåzlàshgàn. Tàbiiy tànlànish nàtijàsidà quruqlik muhitida hayvonlarning tuzilishi murakkablashib borgan. Ulàrning bir qànchà guruhlàri esà hàvî muhi- tidà yashàshgà mîslàshgàn (hàshàrîtlàr, qushlàr, qolqànîtli sut emi- zuvchilàr), bîshqàlàri esà yanà qàytàdàn suvdà yashàshgà mîslàshgàn. Bir õil yashàsh muhitidà hàyot kåchiràdigàn hàyvînlàrning tàshqi korinishi và tuzilishidà hàm umumiy oõshàshlik bolàdi. Màsàlàn, bàliqlàrning tànàsi suyri shàkldà bolib, shilimshiq mîddà bilàn qîp- làngànligi ular hàràkàtlanayotganda ishqàlànishini kàmàytirib båràdi. Qushlàr và hàshàrîtlàrning qànîtlàri ularni hàvîdà hàràkàtlànishi uchun tanasini kotàrish yuzàsini hîsil qilishgà imkîn båràdi. Bir õil muhitdà www.ziyouz.com kutubxonasi 24 hàyot kåchiràyotgàn hàr õil siståmàtik guruhlàrgà mànsub hàyvînlàrdà mîslàshuv bålgilàri bir õildà rivîjlànàdi. Màsàlàn, sut emizuvchilàrdàn kit, dålfin và tyulånlàrning tànàsi và suzgich qànîtlàri bàliqlàrnikigà oõshàsh bolàdi. Qushlàr và korshàpàlàklàr qànîtlàrining bolishi õusu- sidà hàm shuni àytish mumkin. Yashàsh muhitining hàmmà qismidà shàrîit bir õil bolmàydi. Hàr qàysi muhitdà bir nåchà õil yashàsh jîyini korsàtish mumkin. Bundày yashàsh jîylàri biîtîp dåyilàdi. Màsàlàn, suv hàyvînlàrini yashàsh jîyigà korà uchtà biîlîgik guruhgà: suv tubidà (båntîs), suv qàridà mualliq hàràkàt qiluvchi plànktîn và suv qàridà faol hàràkàt qiluvchi nåktîn guruhlàrigà àjràtish mumkin. Oz nàvbàtidà båntîs hàyvînlàr hàm hàr õil (yopishib yashîvchi, qumgà komilib yashîvchi, ormàlàb yuruvchi và suv tubidà suzib yuruvchi) bolàdi. Muàyyan biîtîp chågàràsidà hàyot kåchiràdigàn, bir-biri bilàn ozàrî bîgliq îrgànizmlàr biîstånîz (yani ekîsiståmà)ni hîsil qilàdi. Biîstånîzga îziqlànish usuli turlichà bolgàn îrgànizmlàr kiràdi. Ulàr- ning bir guruhi osimliklàr sintåz qilgàn îrgànik mîddàlàr, bîshqà guruhi hàyvînlàr, bàktåriyalàr, zàmburuglàr bilan oziqlanadi. Hàyvînlàr muhit îmillàrining ozgàrishigà turlichà mîslàshgàn. Àyrim sut emizuvchilàr (àyiq, korshàpàlàk, borsiq, yumrînqîziq) qish kirishi bilàn uyqugà kåtàdi. Bàqàlàr, kàltàkåsàklar, ilînlàr qishdà kàràõtlik hîlàtigà otàdi. Kàltàkåsàklàr jàziràmà issiqdà butàlàr shîõigà chiqib olib jîn sàqlàydi. Kàltàkåsàk, ilîn va tîshbàqà kàbi sàhrî hàyvîn- làrining tårisi qàlin và quruq bolishi ularning tànàsidàn suv buglàni- shigà yol bårmàydi. Kopchilik sàhrî hàyvînlàri (sudràlib yuruvchilàr, kåmiruvchilàr) umumàn suv ichmàsdan îzigi tàrkibidàgi suv bilàn qànîàtlànàdi. Hàyvînlàrning hàyot fàîliyatigà àtmîsfårà hàvîsi, suv và tuprîq tarkibi, insîn fàîliyati àyniqsà kàttà tàsir korsàtàdi. Hàyvînlàr siståmàtikàsi. Hàyvînît îlàmi bir-biridàn fàrq qilàdigàn siståmàtik guruhlàrgà àjràtilàdi. Bu guruhlàr hàyvînlàr tuzilishining oõshàshligi và qàrindîshligigà binîàn tuzilàdi. Bittà siståmàtik guruh- làrgà mànsub hàyvînlàr hàr õil siståmàtik guruhlàrgà nisbàtàn ozàrî koprîq oõshàsh bolàdi. Bir turgà mànsub îrgànizmlàrning tuzilishi và hàyot kåchirishi ozàrî oõshàsh bolib, tàbiàtdà muàyyan hududdà tàrqàlgàn bolàdi. Bir turgà mànsub hàyvînlàr ozàrî îsîn chàtishib, sårpusht nàsl båràdi. Hàr õil turgà mànsub îrgànizmlàr esà chàtishà îlmàydi yoki chàtishgànidà hàm nàsli pushtsiz bolàdi. Tur bàrchà tirik îrgànizmlàr siståmàsining någizini tàshkil etàdi. Eng yaqin turlàr uruglàrgà birlàshtirilàdi. Ilmiy siståmàdà tur ikki nîm urugning và turning nîmi bilàn àtàlàdi. Màsàlàn, it uy iti, bori www.ziyouz.com kutubxonasi 25 bori it dåb àtàlàdi. Bu yårdà it sozi urug nîmini, uy và bori sozlàri turning nîmini bildiràdi. Dåmàk it bilàn bori bittà uruggà kiruvchi hàr õil turlàr ekàn. Uruglàr îilàgà, îilàlàr turkumlàrgà, turkumlàr esà sinflàrgà birlàshtirilàdi. Hàyvînlàr siståmàsidàgi eng kàttà guruh tið hisîblànàdi. Màsàlàn, it, bori, qàshqir itlàr urugigà; itlàr, giyånàsimîn itlàr, yånîtsimîn itlàr, kàttà qulîq tulkilàr uruglàri bilàn birgà itsimîn- làr îilàsini; itsimînlàr, mushuksimînlàr, àyiqsimînlàr, suvsàrsimîn- làr îilàlàri yirtqichlàr turkumini tàshkil etàdi. Oz nàvbàtidà yirtqichlàr, tîq tuyoqlilàr, juft tuyoqlilàr và bîshqà bir qànchà turkumlàr sut emi- zuvchilàr sinfini; bu sinf qushlàr, sudràlib yuruvchilàr và bîshqà sinf- làr bilàn birgà õîrdàlilàr tiðini tàshkil etàdi. Tið eng îliy siståmàtik kàtågîriya. Bittà tiðgà kiruvchi guruhlàr tuzilishining umumiy bålgilàri boyichà bîshqà tiðdàgilàrdàn fàrq qilà- di. Màsàlàn, bogimîyoqlilàr tiði vàkillàrining skålåti màõsus îrgànik mîddà õitindàn tàshkil tîpgàn, nårv siståmàsi qîrin tîmînidà jîylàsh- gàn nårv zànjiridàn ibîràt. Õîrdàlilàr tiðigà mànsub hàyvînlàrning ichki skålåti rivîjlàngàn bolib, õîrdà yoki suyakdàn ibîràt; màrkàziy nårv siståmàsi îrqà tîmînidà jîylàshgàn. Hàyvînît îlàmi 20 dàn îrtiq tiðgà bolinàdi. Shu bilàn birgà, bàrchà hàyvînlàr umurtqà pîgînàsining bolishi yoki bolmàsligigà binîàn umurtqàsiz và umurtqàli hàyvînlàrgà bolinàdi. Umurtqàlilàr fàqàt bit- tà tiðni tàshkil etàdi. Bundàn tàshqàri, tànàsining tuzilishigà korà hàyvîn- làr bir hujàyràlilàrgà và kop hujàyràlilàrgà àjràtilàdi. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng 1. Suvning yashàsh muhiti sifàtidà õususiyatlàri nimàdàn ibîràt? Àotà zich; Bmuràkkàb uch fàzàli; Djudà kop boshliqlàrgà egà; Ebîsim kàttà; Fkislîrîd và yoruglik kàm; Gqàttiq zàrràlàrini suv và hàvî oràb turàdi; Hîrgànik và minåràl mîddàlàr erigàn hîldà boladi; Iîràliq muhit hisîblànàdi. 2. Quruqlik và hàvîning yashàsh muhiti sifàtidà oz õususiyatlàri nimàdàn ibîràt? Àjudà õilma-õil và muràkkàb; Bkislîrîd yåtàrli, nàmlik kàm; Dîziq yåtàrli; Ekislîrîd yoq; Frivîjlànish uchun judà kop qiyinchilik màvjud; Gîrgànizmlàr hàvî bilàn oràlgàn. 3. Tuprîqning yashàsh muhiti sifàtidà ozigà õîs õususiyatlàri nimàdàn ibîràt (1-tîpshiriqqa qarang)? 4. Tirik îrgànizmlàrning yashàsh muhiti sifàtidà ozigà õîs õususiyatlàri nimàdàn ibîràt (2-tîpshiriq)? 5. Bàliqlàrning suv muhitigà mîslàshgànlik bålgilàrini korsàting: Àopkà bilàn nàfàs îlàdi; Btànà qîplàgichi qàttiq õitindàn ibîràt; Dtårisi shilimshiq mîddà bilàn qîplàngàn; Egàvdàsi suyri shàkldà; Fîyoqlàri yaõshi rivîjlàngàn; Gjàbrà bilàn nàfàs îlàdi. 6. Hàyvînlàrning quruqlik muhitigà mîslànish bålgilàrini korsàting (5-tîp- shiriq). www.ziyouz.com kutubxonasi 26 7. Quyidàgi tårminlàrni và ulàrning mànîsini juftlàb yozing: Àekîlîgik îmillàr; Bplànktîn; Dbåntîs; Enåktîn; Fbiîtoð; Gbiîsånîz; Hàdàptàtsiya: 1 suv tubidà yashàydigàn îrgànizmlàr; 2suvdà faol hàràkàtlànàdigàn îrgànizmlàr; Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling