O' qituvchi nutqi madaniyati” fanidan Toshkent-2015 1- mavzu: "O`qituvchi nutqi madaniyati" fanining mundarijasi, maqsadi va vazifalari reja

Fikand otashi ayyomi sayf dar olam, 
Chu barshchi oh zi anfosi oshishi shaydo
Yozning olovini olamga tushirdi. Bu xuddi shaydo oshshch nafasidan
chaqilgan chaqmoqday edi). 
Bu baytda "sayf" ikki ma’noli: 1)yoz va 2)qilich. Shu bois qilich va olov,
qilich, olov va chakryuq shchyoslab olinib, chiroyli tasvir hosil qilingan. Ya’ni 
yozning otashi qilich dami — chakryushchay tushdi. Bu issiklik shiddati oshiq
ohining shiddatini eslatadi. 
Tilshunoslikka oid ilmiy ishlarda ham bunday holat ko’zatiladi: Ot oborot
(substantivnuy oborot) deb rus tilida ikki hodisa ko’rsatiladi: a) ajratilgan 
moslashmaydigan
sifatlovchi, 
b)
ajratilgan 

izoxlovchi.

Ajratilgan 
moslashmaydigan sifatlovchi yakka so`z shakl bilan ham, birikma bilan
ifodalanishi mumkin: Etu kashu, bez myasa i morkovi, kak mojno nazivat 
plovom?! O’zbek tilida sifatlovchining bunday turi yuq.
Varvarizmlar badiiy nutqda yozuvchining mahorati bilan o’ziga xos estetik 
vazifani bajaradigan vositaga aylanadi. Badiiy asardagi personajlarning milliy
mansubligi, harakteri, ichki dunyosi, madaniy-ma’rifiy saviyasi kabi bir qator 
jihatlarni ta’kidlab ifodalashda varvarizmlar alohida o’rin tutadi. Albatta,
varvarizmlar, asosan, ayni shu personajlarning nutqida qo’llanadi. 
Ko’pincha varvarizm qahramonning u yoki bu millatga mansubligini ta’kidlash
uchun xizmat qiladi. Masalan: Miryokub biroz dovdiranib xonimning yoniga o’tdi. 

---

Mumkinmi, xonim?

Xonim ko’zi bilan yonidan joy ko’rsatdi: 
Pojalyusta... (Cho’lpon, "Kecha va kundo’z" romani).
Ma’lumki, mustaqillikkacha bo’lgan davrda obed, tolko, 
rovno, prostoy, pryamo, tak kabi bir qator ruscha so`zlar keksayu yoshning jonli
so`zlashuv tiliga kirib ketgan edi. Tabiiyki, bu so`zlar o’zbekcha talaffo’z bilan 
aytilgan. Ular varvarizmlar sifatida badiiy asar tilida usha davr ruhini biroz
yumoristik fon bilan aks ettirishga yordam beradi. Quyidagi misollarda buni 
ko’rish mumkin: Sangcha chiqib ketar ekan, "Bilib kuyinglar, bolakaylarim,
televizorni rovna soat o’nda o’chirib ketaman", dedi... Men unaqa mashxur odam 
emasman, po’ristoy polvonman, xolos... Tandirdan yangi o’zilgan, ushlagan kulni
kuydiradigan moyli patirni shirchoyga turrab egan odam prama jannatga to’tadi 
(S.Ahmad, "Azroil o’tgan yullarda" hikoyasi).
Ba’zan badiiy nutqdagi varvarizmlar qaxramonning ham milliy mansubligini, 
ham ichki dunyosini, xarakterini bir chimdim achchiq kulgi bilan ochishga xizmat
qiladi. Quyidagi misolda tatarcha va ruscha varvarizmlar ana shunday estetik 
vazifani bajargan: Bugungi yig’inga qatnashayotgan tuman partiya komitetining
ideologiya ishlari bo`yicha sekretari Fatxullin o’tirgan joyida gapga kushildi: 
O’xu, tolkoviy malay shul. Bundan otlichniy kommunist chiqa. Ul partiya
uchun atisidan kechdi. Dinsiz ekanini dokazat etish uchun kolbasa yib ko’rsatdi. 
Buni o’z ko’zingiz bilan ko’rdingiz. Tolko patriot kommunistgina kolbasani shulay
eyishi mumkin. Bravo, bravo!.. 139Partiya safiga fidoyi patriot kelib 
kushilayotganidan gorjus! (S.Ahmad, "Bukdlamun bilan uchrashuv" hikoyasi).
O’tkir so`z ustasi Sayd Ahmad "Qorako’z majnun" nomli hikoyasida dinu 
imonidan, tilidan tongan, onaga muhabbatdan mosuvo bo’lgan , o’zga yurtni vatan
tutgan, itdan-da tuban ug’il — Burixonning o’zi anglamagan fojiasini tasvirlar 
ekan, uni bor-yug’i ikki marta bir jumladan ruscha gapirtiradi. Ana shu ikki
varvarizm bu xudo bexabar ug’ilning butun ichki qiyofasini namoyon etishga 
xizmat qilgan, salmolqi estetik qimmat bilan yukungan: Ug’li uning barridan
chiqishga o’rinar, ammo kampirning qoq suyaq chayir kullari uni bushatmasdi.