Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

Eramiznin’ V- VII a’sirleri erte o’rta a’sir da’wiri O’rta Aziya tariyxida keskin o’zgarishler ro’y berdi: feodal tuzum mustaxkamlanib, tobora rivojlanib bordi, unga katta bo’lmagan davlt tashkil topdi, bul ma’mleketler o’z navbatida behisob mayda, ko’cha g’a’rezsiz’ hokimlerdan iborat edi. Bul da’wirga kelib, O’rta Osiyanin’ turli joyleriga kelib Shig’isnin’ qudratli ma’mleketler eftalitler, (eramiznin’ V a’siri ekinshi yarmidan, VI a’sirnin’ birinshi yarmigacha) Sosoniyler, (eramiznin’ birinshi a’siri, ha’m VII a’sirnin’ o’rtalerigacha) turk hoqonligi, (eramiznin’ VI a’siri ekinshi yarmidan VIII a’sir o’rtalerigacha) ta`sirida benihoyat VII a’sirnin’ birinshi yarmi ohirleridan boshlab O’rta Aziya uzil - kesil arab halifaligi (avha’mli Umaviyler keyin Abbosiyler) tarkibkga kiradi. Erte O’rta a’sir da’wirida O’rta Aziya xaliqleri hayotida talay o’zgarishler yuz berdi: bul o’zgarishlernin’ boshlanishi kuchmanchi eroniy hamda xionit, kidarit, eftalit kabi tog’li qabilaler bostirib kirishi, a’sirnin’ ekinshi yarmidan boshlab turk qabilalerinin’ kelishi natijasida O’rta Aziyanin’ bir qtor walayatieri turklashish menen belgilaniladi.
Tek Xorezm ayyemgi an’analerga sodiq qoldi. Eramiznin’ I a’sirida kalitga tushgan ikonografik: sxema: ten’genin’ o’ngida hukmdor, tersida ot mingan shoh su’wreti erte o’rta a’sir da’wirida ham o’zgarmay qoldi. Balki bul Xorezmnin’ siyosiy ha’m iqtisodiy turg’unligi ha’m mutaassibligiga bog’liqdir. Erte o’rta a’sir da’wirida O’rta Aziyanin’ turli joylerida ten’geha’mrblash gu’mis ha’m misga asoslangan edi, tillodan ten’geha’mrb qilinmas edi. Sug’d, Shash, Istravshan, yettisoyda tek mis chaqalerha’mrb ettilerdi. Gu’mis ten’gelerga bo’lgan ehtiyoj bolsa sosoniylernin’ gu’mis ten’geleri menen qondirilgan bo’lsa kerak. Xorezm, Bulhoro, Chagoniyonda mis ten’geler menen bir qatorda gu’mis ten’geler hamha’mrb kilingan. O’rta Aziyaga Vizantiya altin solidleri ham ollb kelingan, biraq oler real pul muomalasida bo’lganmi, yo’qmi bul bizga qorong’u. Biraq mazkur ten’geler zeb - ziynat sifatida ishlatilgan indifikatsiyaler (Ya'ni o’ngi ha’m tersida bir xil o’yma tasvirli ten’geler) yaratilishiga olib keladi. Vizantiya ten’geleridan jasalg’an indikatsiyalerni, hatto bul ten’gelernin’ o’zini ham O’rta Aziyanin’ ayyemgi qishloqleri go’ristonlerida topish mumkin.
Shash - Bul viloyatnin’ turli joyleridaha’mrb etilgan ten’geler g’oyat xilma-xildir. Kupincha ten’gelernin’ o’ngida shik boquvchi yoxud yuzini shetga bulrib turgan hukmdor yamasa shoh ha’m mamlakatnin’ siymolerini ko’rish mumkin. Aksariyat hollerda bul tas­virler aniq bir shahsnin’ portret belgileridan holi bo’ladi ha’m uliwmalashgan, ba`zan hatto sxematik obraz tarzda ifodalanadi. Ten’gelerda yirtqich hayvon, yaydoq ha’m tuya tasvirleri ham tez - tez uchrab turadi. Biznin’ tahminimizcha, bul jonivorler hukmdor urug’nin’ homey totemleri bo’lsa kerak. Ten’gelerinin’ tersi bir xil- o’rtada tamg’a, onin’ gir atrofida hukmdornin’ ismi, unvoni hamda mulk ata sug’d yozuvida berilgan.
eramiznin’ VI-VII a’sirlerida ha’kimiyat boshida turgan Chagoniyon hokimlerinin’ bultun bir sulolasi aniqlandi. Chagoniyon viloyatida o’ngida hokim ha’m malika su’wreti tu’sirilgen yupqa mis ten’geler hamha’mrb etilerdi Oler Shash ha’m Sug’d ten’geleriga uhshab ketardiyu biraq tyasvirlernin’ o’ziga hos hususiyatleri menen ajralib turardi. Maskur ten’ge basqaleridan Baktriya tilidagi kursovli suzleri borligi menen ajralib turardi, yozuvnin’ ma`nosi hali hamon aniklanmagan. Tahminan sonin’’ da’wirnin’ o’zida Chagoniyonga ko’shni bullmish termiz shohlerinin’ chog’roq saltanatida ’aroyib shaklli ten’geler qujilg’an yotila boshlanadi. Olerdi’ng ba`zi birleri o’ta snifat shaklida bo’lib, basqaleri yassiroq, o’ngida qanotli chambar kiygan hukmdor siymosi, tersida tamg’a tasvirli, yozuvleri yo’q ten’geler edi. Sosoniyler ma’mleketi tarkibiga kirgan, O’rta Aziyanin’ garbiy - janubida joylashgan Marg’iyona ha’m Shimoliy Hurosonda bul da’wirda hali ten’geler qujilg’an yotilmasdi. Marg’iyonanin’ bosh shahri Marvda (Hozirgi Bayram-ali atrofida) Sosoniyler ten’geleriga taqlidan qujilg’an etilgan ten’geler chiqarishardi.

8- TEMA
Bulhorhudot ten’geleri.

Reje:
1.1979 jilda Toshmozortepa u’n’girinen topilgan ten’geler.
2. Bulhorhudot ten’geleridagi ramziy belgiler
3. Bulhorhudot ten’gelerinin’ alimler ta’repinen o’rganilishi.