Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

Tayanish tu’sinikler
Pichoq, belkurk, omoch, kuylak, layan, misqol, mangu, yuha’mn.
Jan’a pedtexnologiyaler bo’yicha dars o’tish metodi og’zaki bayon qilish, klaster usuli.
Qitay ten’geshunas alimleri Sen Sin Vey Chjungo “Qitay pulleri tariyxi” kitobida Qitay xaliqi Shig’isiy Turkiston hududlerini bosib alg’an davirda ten’geler qujilg’an qilinganligi to’g’risida fikir bildiradi. Ayyemgi hitoyda birinshi marta quyma ten’geler vujudga kelgen. Bul ten’gelerga misol za’ru’r pichoq –ten’geler , belkurak – ten’geler, omosh –ten’geler . Qitayda pichoq –ten’geler 7 dyum og’irligi 740 gr bo’lgan. Ha’mqti kelib u o’zinin’ dastlabki waziypasin ha’m og’irligidan maxrum bo’lib unga tig’, keyinchalik sop xam kerak bo’lmay qoldi. Pichoq pul shakliga xaliqa holiga kirgan. Xaliqani ipga shodalab, o’zleri menen olib yurishgan hato odamler metaldan qilgan o’zinin’ g’a’rezsiz’ shakilleriga ega bo’la boshlagan bo’lsaler ham oler odatda uzoq ha’mqtgach pulni turli bulyumler shaklida yasaganler. Misali;
Qitay Respublikasi da’wirida 1331-1912-13jillerda Qashqarda qujilg’an qilingan 10 dasentlik mis puli ham shig’arg’an’. Mana sonin’’ atinaldan tashqari Shig’isiy turkistonda yuritilgan kumish puller ichida, ba’zi gu’mis pullerga Qitay ieogrifi menen “Siyan Pin” – uch misqol, yamasa “Siyan pin” besh misqol deb yozilgan. Bul yozuvlerni ma’nosi “Siyan pin”nin’ og’irligi belgilangandir.
Hunandan o’ziga ishonchli bo’lgan juda ko’p amaldor ofiserlerni olib kelib ishga jollashtirdi, Xozir Sin Szyandagi amaldordarnin’ hammasi Hunanlik bo’lib qolmay, balki saldatleri xam hunanlikdir”-deb yozgan. Qanday za’ru’r ikki yarim ming jildan beri savdo muomallsida tek mis (bronza) pul ishlatib kelayotgan Qitaylik, hali Qitay gu’mis pul sestemasiga o’tmagan da’wirda 'Shig’isiy Turkiston 1878 jilda gu’mis pul sistemasini yurgizgan edi. Bultun Qitaylikler bolsa 1889 jilda gu’mis pul ishlata boshlaganler.
1. Ettishahar ma’mleketida Qitaylikler ta’repinen shig’arg’an’ mis poler amaldan qoldirilib, onin’ o’rniga altin, gu’mis pul sistemasini qo’llanganligidan mis pullerga erlik halqler gumon menen qarab uni savdo muomalasida qabull qilmadi.
2. Qitaynin’ bulrungi pulleri fakat Sharkiy Turkistonda qadrsizlanib qolmay, balki bultun Qitay bo’yicha qadrsizlanib ketdi.
3. XIX a’sir oxirleriga kelib Cin imperiyalsi ha’m feodal tuzuminin’ chirib borishga qaramay, kapitalistik munosabatlernnin’ tarakkiy etip, toha’mr ha’m pul munosabatlering kuchayjshi menen pulnin’ savdo kapitalidagi roli oshib ketdi.
4. Mis polerdi’ng ma’mleket tashki ha’m ichki savdo munosabatlerida ha’m uzaro hisob-kitob ishlerida qo’llanishi juda noqulay edi.
Shonin’ za’ru’r XIX a’sir ohirlerida Qitayga gu’mis puller qujilg’an qilish boshlangan edi.
Cin sulolasinin’ ohirgi jillerida Qitay tariyxida birinshi bo’lib bir ha’m ikki misqolli tilla ten’geler qujilg’an qilindi. Bul pullernin’ old tomonida Qitay ha’m uygur yozuvleri menen, pulnin’ atinali ( qiymati) berilgan, bo’lsa, tomonida bolsa ajdahonin’ su’wreti berilgan. Bul tillo ten’geler juda kam qujilg’an qilinganligi za’ru’r savdo muomalasida yuritilmasdanoq uni puldor boyler yig’ib oler ediler.
1911 jildagi Sin'hay inqilobi natijasida Qitaydagi Cin sulolasinin’ hukmronligi ag’darilib, 2000 jildan bulyon hu’kimranliq’ etip kelgen Qitaydagi feodal monarhiya tuzumi yo’qotildi. Onin’ o’rniga Hitoy bulrjua - demokratik respublikasi tiklandi.
Sin'hay inqilobidan keyin ham Hitoynin’ pul muomala sistemasida o’zgarishler bo’lmadi. Ilgarileri Sin hukmronligi da’wirida qujilg’an kilingan, 1,2,3,5, misqolli gu’mis pullerni savdo muomalasida yuritish davom ettirildi. Keyinrok borib asta - sekin o’zlerinin’ ten’ge ha’m chaqa pullerini chiqara boshladiler.
1933 jil 12 aprelda Sin'si cay Qitayda siyosiy o’zgarish yasab, bultun ha’kimiyatni o’z quliga oladi. U sar, qogoz pul birligi etip olingan, pulni muomalaga chiqardi. 50 sar qog’oz pulga bir quti gurut yamasa bir dona tuhum sotib olish mumkin edi. Ha’mqt o’tushi menen bul qog’oz puller qadrsizlanib ketganligi sababli, bozor savdo muomalasida, hatto Cin hokimligi da’wiridagi mis ha’m gu’mis ten’gelerni ham harid kilishleri uchradi.
Pul muomalasidagi iqtisodiy krizisni tuzatish za’ru’r Sin' si Saynin’ muovini finans ministri Mao Szimin pul reformasi o’tkazilib " sar" pul sistemasi o’rniga "YUAN'' (Dollor) ni birlik qilgan jan’a, Sin Szyan pulini chiqardi.
1939 jili I fevraldan boshlab quyidagi atinaldagi 10, 5, 3, 1 yuan (dollor), 5 mao ( 50 tiyin) 3 mao ( 30 tiyin), 2 mao ( 20 tiyin), I mao (10 tiyin), 5 fen (5 tiyin) 2 fen (2 tiyin) pullerini muomalaga chiqaradi.
6-TEMA
Rossiya ten’geler i.
Reje:
1. Ayyemgi Rus ten’gelerini payda boliwi.
2. XIII a’sirda Rossiyada muomalada bo’lgan ten’geler.
3.1534-1535 jillerda Rossiyada o’tkazilgan pul islohoti.
4. Pyotr I nin’ pul islohoti ha’m u qujilg’an qildirgan ten’ge pulleri.