O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Sillogizm aksiomasi 
Aksiomalar isbotsiz chin deb qabul qilingan nazariy mulohazalar bo‘lib, ular vositasida boshqa fikr va 
mulohazalar asoslab beriladi. Sillogizmning aksiomasi xulosalashning mantiqiy asoslanganligini ifodalaydi. 
Sillogizm aksiomasini terminlarning hajmiga yoki mazmuniga ko‘ra, ya‘ni atributiv ta‘riflash mumkin. 
Sillogizm xulosasining asoslardan zaruriy keltirib chiqarilishi quyidagi qoidaga asoslanadi: «Agar bir buyum 
ikkinchi buyumda joylashgan bo‘lsa, ikkinchi buyum esa uchinchi bir buyumning ichida bo‘lsa, unda birinchi 
buyum ham uchinchi buyumning ichida joylashgan bo‘ladi» yoki «Bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bo‘lsa, 
ikkinchi buyum esa uchinchi bir buyumdan tashqarida bo‘lsa, unda birinchi buyum ham uchinchi buyumdan 
tashqarida joylashgan bo‘ladi». Bu qoidani quyidagi shakllar yordamida yaqqol ifodalash mumkin. 
Bu qoida sillogizm aksiomasining mohiyatini terminlarning hajmi munosabatlari asosida tushuntirib beradi. 
Demak, sillogizm aksiomasining mohiyati quyidagicha: buyum va hodisalarning sinfi to‘g‘risida tasdiqlab yoki 
inkor etib bayon qilingan fikr shu sinf ichiga kiruvchi barcha buyum va hodisalarning har biri yoki ayrim qismiga 
ham taalluqli fikr hisoblanadi. 
Masalan: 
Tafakkur shakllari ob‘ektiv xususiyatga ega. 
Tushuncha tafakkur shaklidir. 
Tushuncha ob‘ektiv xususiyatga ega. 
Sillogizm aksiomasini atributiv ifodalaganda predmet bilan uning belgisi o‘rtasidagi munosabatga 
asoslaniladi: biror buyum, hodisa belgisining belgisi, shu buyum, hodisaning belgisidir; buyum, hodisa belgisiga zid 
bo‘lgan narsalar buyum, hodisaning o‘ziga ham ziddir. 
Sillogizm aksiomalarida fikr shakli va mazmuni o‘zaro uzluksiz, ob‘ektiv bog‘langan bir butunning ayrim 
tomonlarini ifodalaydi. Bu bir tomondan, hamma umumiylikka juz‘iylik va yakkalik xos ekanligini va har bir 
yakkalik juz‘iylik, umumiylik xislatiga ega bo‘lishini ifodalasa, ikkinchi tomondan, buyum va belgining o‘zaro 
uzviy bog‘langanligini, ya‘ni buyumlar jinsi ayrim o‘ziga xos belgiga ega bo‘lsa, albatta, bu belgi shu jinsdagi 
hamma buyumlar uchun ham xos belgi bo‘lishini ifodalaydi. Bular esa, o‘z navbatida, yakkalik va umumiylik 
hamda miqdor va sifat o‘rtasidagi dialektik aloqadorlikning tafakkur jarayonida o‘ziga xos namoyon bo‘lishidir. 
Sillogizmning umumiy qoidalari 
Xulosa asoslarining chin bo‘lishi xulosaning chin bo‘lishi uchun yetarli emas. Xulosa chin bo‘lishi uchun 
yana ma‘lum qoidalarga amal qilish ham zarur. Bu sillogizmning umumiy qoidalari deb ataladi. Ular sillogizmning 
terminlari va asoslariga taalluqli bo‘lgan qoidalar bo‘lib, quyidagilardan iborat: 
1. Sillogizmda uchta termin: katta, kichik va o‘rta terminlar bo‘lishi kerak. Ma‘lumki, sillogizmning xulosasi 
katta va kichik terminlarning o‘rta terminga bo‘lgan munosabatiga asoslanadi; shu sababdan ham terminlar soni 
uchtadan kam yoki ortiq bo‘lmasligi talab qilinadi. Agar terminlar soni uchtadan kam bo‘lsa, xulosa Yangi bilim 
bermaydi. 
II.Ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi yoki asoslaridan biri ayiruvchi hukm bo‘lgan sillogizmga 
aytiladi. 
Sof ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi ayiruvchi hukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi. 
Masalan: 
Tushunchalar hajmiga ko‘ra umumiy yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi. 
Har bir umumiy tushuncha yo ayiruvchi, yoki to‘plovchi bo‘ladi. 
Demak, tushunchalar hajmiga ko‘ra yo ayiruvchi, yoki to‘plovchi, yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi. 
Sof ayiruvchi sillogizmning formulasi quyidagicha:S-aVbVc 
a-dVf 
S 
M 
P 
S 
M 
P 
S 
P 
M 
ѐки 

---

S-dVfVbVc 
Ayiruvchi-qat‘iy xulosa chiqarishda xulosa asoslaridan biri ayiruvchi hukm bo‘lsa, boshqasi oddiy qat‘iy 
hukm bo‘ladi. Bunday xulosa chiqarishning ikki modusi bor: 
1. Tasdiqlab-inkor etuvchi pVq 
P 

q 
modus ponendo tollens
2. Inkor etib tasdiqlovchi
modus tollendo ponens