O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov

30-rasm. Avtomobilning tormozlanish protsessi grafigi.
Bu grafikda:
t
1
 – haydovchi to‘siqni ko‘rib, tormozlash zarurligi haqida qaror 
qabul qilguncha ketgan vaqt, ya’ni haydovchining reaksiyasi uchun 
zarur bo‘lgan vaqt; t
1
= 0,3...1 s;
t
2
– haydovchi oyog‘ini drossel pedalidan olib, tormoz pedaliga 
qo‘yishi uchun ketgan vaqt;
t
3
 – tormoz yuritmasidagi ish suyuqligi (yoki havo) inersiya-
sini hamda lyuftlarni yo‘qotish uchun ketgan vaqt, gid 
ravlik 
yuritma uchun t
3 
= 0,2...0,3; pnevmatik yuritma uchun t
3
= 0,3...1,3; 
avtopoyezd tormozining yuritmasi uchun t
3 
= 2...2,5 s;
t
4
– tormozlovchi kuchning P
Tmax 
(A nuqta) gacha o‘sishi uchun 
zarur bo‘lgan vaqt t
4
  = 0,5 s;
t
T
 – tormozlash uchun ketgan vaqt;
t
5
 – avtomobil to‘xtagandan so‘ng sistemada bosim nolgacha 
kamayishi uchun ketgan vaqt.
Haydovchining reaksiyasi uning sog‘lig‘iga, asabiga va 
boshqalarga bog‘liq. Ayniqsa, spirtli ichimlik iste’mol qilgan 
haydovchining reaksiya vaqti t
1
 katta qiymatga ega bo‘ladi, natijada 
harakat xavfsizligi ta’minlanmaydi. t
2
vaqt ham haydovchining 
reaksiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, ma’lum intervalda o‘zgaradi. Tormoz 
yuritmasidagi lyuftlarni yo‘qotish uchun ketgan vaqt t
3
suyuqlik 

---

44
siqilmaganligi va havoning siqilishi mumkinligi sababli gidravlik 
yuritma uchun kam, pnevmatik yuritma uchun esa katta qiymatga 
ega. Avtopoyezdning umumiy uzunligi katta bo‘lganligidan 
pnevmatik yuritmaning ishlashi uchun ko‘p vaqt ketadi. t
4
vaqt 
haydovchi avtomobilni boshqarishining individual uslubi va tormoz-
lash vaqtidagi sharoitiga bog‘liq. Avtomobilni tormozlashga ket-
gan vaqt t
T
g‘ildiraklar blokirovka qilingan daqiqadan avtomobil 
to‘xtaguncha o‘tgan vaqt bilan o‘lchanadi. Blokirovka qilingan 
g‘ildirak yo‘lda faqat sirpanib harakatlanadi va shuning uchun ham 
qora iz qodiradi. t
T
vaqtning qiymati tormozlanish boshlanmasdan 
oldingi tezlikning qiymatiga, yo‘lning umumiy qarshilik koeffitsi-
yenti bilan bog‘liq faktorlar (yo‘l 
ning tipi, ob-havo sharoiti va 
h. k.) ga, avtomobil massasiga va boshqalarga bog‘liq. Bundan 
tashqari, harakat xavfsizligi va effektiv tormozlanish masalalarini 
hal etishda avtomobil butunlay to‘xtashi uchun ketgan vaqt T
0
va 
masofa S
0
kabi parametrlar ishlatiladi. Bunda T
0
– haydovchi to‘siqni 
ko‘rgandan avtomobilni to‘xtatguncha ketgan vaqt, s; S
0
– haydovchi 
to‘siqni ko‘rgandan avtomobilni to‘xtatguncha o‘tilgan masofa, m.
Bu qiymatlar quyidagicha ifodalanadi: T
0
= t
1
+ t
2
+ t
3
+ t
4
+ t
T 
, c.
S
0
= S
1
+ S
2
+ S
3
+ S
4
+ S
T 
, m
Bu yerda: S
1
, S
2
, S
3
, S
4
, S
T
– t
1
, t
2
, t
3
, t
4
, t
T
– vaqtlarda o‘tilgan masofalar.