O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 5.45 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- V. RENTGEN (1845–1923) 16-§.
- Råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr.
- Råntgån nurlàrining qo‘llànilishi.
- Ìàsàlà yechish nàmunàlàri 1 - m à s à l à .
- 3 - m à s à l à .
- Ìustàqil yechish uchun màsàlàlàr 1.
- Test savollari 1.
- Bobning asosiy xulosalari
- KVANT FIZIKASI ASOSLARI KVANT OPTIKASI ELEMENTLARI
- Issiqlikdàn nurlànish õàràktåristikàlàri
Råntgån nurlàri Ì à z m u n i : råntgån nurlàri; råntgån trubkàsi; råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr; råntgån nurlàrining qo‘llànilishi. Råntgån nurlàri. Nåmis fizigi V.Råntgån 1895- yildà trubkàdà gàzlàrning elåktr tîki o‘tkàzish jàràyonini o‘rgànàyotib nîmà’lum nurni kàshf etdi. Êåyinchàlik esà ungà råntgån nurlàri dåb nîm bårishdi. Bu nurlàr trubkàning kàtîddàn chiqàyotgàn kàttà tåzlikli elåktrînlàr tushàyotgàn jîyidà yashil sifàt nurlànish vu- judgà kåltirishi nàtijàsidà qàyd qilindi. Råntgån V. RENTGEN (1845–1923) 16-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 54 nurlàrining îddiy nur uchun nîshàffîf hisîblànuvchi îdàm tanasi, qîrà qîg‘îz, kàrtîn và yupqà måtàll qàtlàmlàrdàn îsînginà o‘tà îlish qîbiliyatigà egàligi àniqlàndi. Råntgån trubkàsi. Råntgån nurlàrining vujudgà kålish må- õànizmini bilish uchun uni hîsil qilàdigàn, råntgån trubkàsi dåb ataluvchi màõsus àsbîb bilàn tànishàylik (35- ràsm). Råntgån trubkàsi ichidàgi bîsim 0,1 mPà àtrîfidà bo‘lgàn shishà bàllîndàn ibîràt. Vîlfràmdàn spiràl ko‘rinishidà yasàlgàn kàtîd elåktrînlàr mànbàyi bo‘lib õizmàt qilàdi. Òårmîelåktrîn emissiya nàtijàsidà kàtîddàn chiqàyotgàn elåktrînlàr îqimi kuchli elåktr màydîndà tåzlàtilàdi. Òåzlàshgàn elåktrînlar îqimi 45° burchàk îstidà o‘rnàtilgàn îg‘ir ànîdgà tushàdi. Ànîdning bundày jîylàshtirilishigà sàbàb, undàn chiqàyotgàn nurning yo‘nàlishini bîshqàrishdir. Òåzlàshtiruvchi màydîndà = = 2 k 2 m E eU v kinåtik enårgiyagà egà bo‘lgàn elåktrîn ànîd mîddàsidà tîrmîzlànàdi. Êàttà tåzlikli elåktrînlàrning ànîddà tîrmîzlànishi nàtijàsidà råntgån nurlàri vujudgà kålàdi. Òîrmîzlànish nàtijàsidà vujudgà kålàdigàn råntgån nurlàri uzluksiz, yaõlit spåktrgà egà. Chunki ànîdgà urilàyotgàn elåktrîn- làrning tåzliklàri và dåmàk, kinåtik enårgiyalàri hàm turlichà. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, råntgån nurlàrining enårgiyasi uni vujudgà kåltirgàn elåktrînlàrning enårgiyasidàn kàttà bo‘là îlmàydi. Råntgån nurlàrining vujudgà kålish måõànizmi bilàn tànishdik, låkin bu nurning tàbiàti qàndày, dågàn sàvîlgà hàli jàvîb bårmàdik. Råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr. Råntgån nurlàri elåktrîmàgnit to‘lqinlàrmi, dågàn sàvîl u kàshf qilingàn pàytlàr- dàyoq pàydî bo‘lgàn. Låkin bu sàvîlgà jàvîb bårish uchun råntgån nurlàrining to‘lqin õususiyatigà egà ekànligini isbîtlàsh taqozo U = 50–200 kV Elektronlar Katod Anod Rentgen nurlari 35- rasm. 8–12 V www.ziyouz.com kutubxonasi 55 qilinadi. Shu màqsàddà råntgån nurlàrining tîr tirqishdàn bo‘ladi- gan difràksiyasini qàyd qilish yo‘lidàgi bàrchà urinishlàr muvàffà- qiyatsizlikkà uchràgàn. Àmmî 1912- yildà nåmis fizigi Ì.Làue difràksiîn pànjàrà sifàtidà kristàllàrdàn fîydàlànishni tàklif qildi và kristàllàrdà råntgån nurlàrining difràksiyasi nàzàriyasini ishlàb chiqdi. Chunki îràlàridàgi màsîfàsi bir nåchà nànîmåtr tàrtibidà bo‘lgàn và tugunlàri yetàrli dàràjàdà bàtàrtib jîylàshgàn kristàll judà yaõshi difràksiîn pànjàrà vàzifàsini o‘tàshi mumkin. V.Fridriõ và P.Êni ppinglàr tîmînidàn o‘tkàzilgàn tàjribàlàrdà Ì.Làue nàzàriyasi to‘là tàsdiqlànib, råntgån nurlàrining difràksiyasi kuzàtil- di. Shundày qilib, råntgån nurlàrining elåktrîmàgnit to‘lqin ekànligi isbîtlàndi. Råntgån nurlàri elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsidà ultràbinàfshà và g- nurlàr îràlig‘idà jîylàshgàn bo‘lib, to‘lqin uzunligi 100 nm dàn 10 -5 nm gàchà bo‘lgàn elåktrîmàgnit to‘lqin- làrdàn ibîràtdir. Råntgån nurlàrining qo‘llànilishi. Råntgån nurlàrining judà yaõshi singib (yutilmày) o‘tish qîbiliyati, fîtîplàstinkàgà tà’siri, mîddàlàrdàn o‘tishdà iînlàshtirish qîbiliyatigà egàligi uning fàn và tåõnikàdà, àmàliyotdà kång qo‘llànilishigà imkîn bårdi. Råntgån nurlàri eng ko‘p qo‘llànilàdigàn sîhà – råntgån dåfåktîskîpiyasi. Bu usulning màqsàdi råntgån nurlàri yordàmidà buyumlàrdàgi ichki kàmchiliklàrni và ulàrning o‘rnini, kàttàligini, tàbiàtini àniq- làshdan iborat. Usulning mîhiyati råntgån nurlàrining turli zichlik- dàn o‘tgàndà turlichà yutilishigà àsîslàngàn. Ìànzàràni fîtî- plàstinkàgà tushirib îlish qulày usullàrdàn hisîblànàdi. Bu usul, àyniqsà, tibbiyotdà (råntgånîdiàgnîstikà) judà kång qo‘llànilàdi. Shuningdåk, råntgån nurlàri, àniqrîg‘i, bu nurlàr vujudgà kåltiràdigàn difràksiîn mànzàrà yordàmidà mîddàlàrning tuzili- shini, àtîmlàrning jîylàshuvini àniqlàsh mumkin. Bu usul råntgån strukturà ànàlizi dåyilàdi. Bundàn tàshqàri, råntgån nurlàri dàvîlàshdà, mikrîskîplàrdà, spåktrîskîpiyadà, spåktràl ànàlizdà, àstrînîmiyadà và bîshqà bir qànchà sîhàlàrdà judà kång qo‘llànilàdi. Sinîv sàvîllàri 1. Råntgån nurlàrini kim và qàchîn kàshf qilgàn? 2. U qàndày kàshf qilingàn? 3. Uning qàndày õususiyatlàri àniqlàngàn? 4. Råntgån nurlàri qàndày hîsil qilinàdi? 5. 35- ràsmdàgi mànzàràni tushuntirib båring. 6. Ànîd 45° burchàk îstidà o‘rnàtilishigà sàbàb nimà? 7. Råntgån nurlàri qàndày vujudgà kålàdi? 8. Òîrmîzlànish råntgån nurlàrining spåktri qàndày bo‘làdi? 9. Nimà uchun råntgån nurlàrining enårgiyasi uni vujudgà kåltirgàn elåktrîn- www.ziyouz.com kutubxonasi 56 ning enårgiyasidàn kàttà bo‘là îlmàydi? 10. Råntgån nurlàrining to‘lqin xususiyatga ega ekànligini isbîtlàsh nima uchun zarur bo‘ldi? 11. Ì.Làue tàklifining mîhiyati nima? 12. Làuening g‘îyasi tàjribàdà isbîtlàndimi? 13. Òàjribà nàtijàsidàn qàndày õulîsà chiqàrish mumkin? 14. Råntgån nurlàrining to‘lqin uzunligi qanday? 15. Nimà uchun îddiy tirqishdà råntgån nurlàrining difràksiyasi kuzàtilmàgàn? 16. Råntgån nurlàrining qàndày õususiyatlàri uning kång qo‘llànilishigà imkîn yaràtdi? 17. Råntgån dåfåk- tîskîpiyasining mîhiyati nimàdàn iborat? 18. Råntgån strukturà ànàlizi nimàni àniqlàshgà imkîn båràdi? 19. Råntgån nurlàridan yanà qàyårlàrdà fîydàlànilàdi? 20. Råntgån nurlàridàn fîydàlànilgàn và o‘zingiz båvîsità ishtirîk etgàn uchtà misîl kåltiring. Ìàsàlà yechish nàmunàlàri 1 - m à s à l à . Intårfårånsiyagà kiruvchi nurlàrning îptik yo‘l fàrqi 1,9 · 10 -6 m bo‘lsin. Undà ko‘zgà ko‘rinuvchi yorug‘lik uchun (7,6 · 10 -7 m dàn 3,8 · 10 -7 m gàchà): 1) màksimàl kuchàytirilgàn; 2) màksimàl susàytirilgàn to‘lqin uzunliklàr àniqlànsin. Bårilgàn: d = 1,9 · 10 -6 m; l 1 = 7,6 · 10 -7 m; l 2 = 3,8 · 10 -7 m. ______________ 1) l max = ? 2) l min = ? Yechish. 1. Intårfårånsiya nàtijàsidà màksimàl kuchàyuvchi yorug‘lik to‘lqin- làri quyidàgi shàrtdàn àniqlànàdi: d = kl, (k = 0, 1, 2, ...) (1) Bundàn l d = k . (2) (2) ifîdàgà kàttàliklàrning sîn qiymàtlàrini qo‘yish k ning k = 3, k = 4, k = 5 qiymàtlàridàginà to‘lqin uzunliklàri so‘ràlgàn îràliqdà yotishini ko‘rsàtàdi: l max , , ( ) = = × = × - - 1 9 10 3 6 7 6 33 10 3 m, k ; l max , , ( ) = = × = × - - 1 9 10 4 6 7 4 75 10 4 m, k ; l max , , ( ) = = × = × - - 1 9 10 5 6 7 3 8 10 5 m, k . 2. Intårfårånsiya nàtijàsidà màksimàl susàyuvchi yorug‘lik to‘l- qinlàri quyidàgi shàrtdàn àniqlànàdi: d l = + = ( ) , ( , , , , ...) 2 1 0 1 2 3 2 k k , (3) max max max www.ziyouz.com kutubxonasi 57 Bundàn l d = + 2 2 1 k . (4) Êàttàliklàrning qiymàtlàrini (4) gà qo‘yish k ning k = 2, k = 3, k = 4 qiymàtlàri uchunginà to‘lqin uzunliklàri so‘ràlgàn îràliqdà yotishini ko‘rsàtàdi: l min , ( ) , ( ) = = × = × × × + - - 2 1 9 10 2 2 1 6 7 7 6 10 2 m m, k ; l min , ( ) , ( ) = = × = × × × + - - 2 1 9 10 2 3 1 6 7 5 43 10 3 m m, k ; l min , ( ) , ( ) = = × = × × × + - - 2 1 9 10 2 4 1 6 7 4 22 10 4 m m, k . J à v î b : 1. l l l max max max , , , = × = × = × - - - 6 33 10 4 75 10 3 8 10 7 7 6 m; m; m; 2. l l l min min min , , , = × = × = × - - - 7 6 10 5 43 10 4 22 10 7 7 7 m; m; m. 2 - m à s à l à . Êångligi 2 sm và dàvri 5 · 10 -6 m bo‘lgàn difràksiîn pànjàrà qizil nur uchun (l = 7 · 10 -7 m) ikkinchi tàrtibli spåktrdà (k = 2), qàndày to‘lqin uzunliklàrni àjràtà îlishi mumkin? Bårilgàn: s = 2 sm = 2 · 10 -2 m; d = 5 · 10 -6 m; l = 7 · 10 -7 m; k = 2. ______________ Dl = ? Yechish. Pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati quyidàgichà àniqlànàdi: kN = l Dl , (1) bundàn Dl = × l k N . (2) Bu yerdà N s d = – (3) – difràksiîn pànjàràdàgi shtriõlàr sîni, d – pànjàrà dîimiysi. (3) ni hisîbgà îlib, (2) ni qàytà yozàmiz: Dl = × × l d k s . (4) Êàttàliklàrning sîn qiymàtlàrini qo‘yib tîpàmiz: l = = × × × × × × - - - - 7 10 5 10 2 2 10 7 6 2 10 0 875 10 m m , . J à v î b : Dl = × - 0 875 10 10 , m . min min min max max max min max min www.ziyouz.com kutubxonasi 58 3 - m à s à l à . Yorug‘likning hàvîdàn îsh tuzi kristàligà tushi- shidàgi Bryustår burchàgi 57°. Yorug‘likning shu kristàlldàgi tåzligi àniqlànsin. Bårilgàn: i B = 57°; n 1 = 1 ___________ v 2 = ? Yechish. Bryustår qînunigà muvîfiq: = = 2 1 21 tg B n n i n . (1) Àgàr n 1 = 1 và n c 2 2 = v ekànligini e’tibîrgà îlsàk, = 2 tg B c i v (2) ni hîsil qilàmiz. Bu yerdà c = × 3 10 8 m s – yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi. (2) ifîdàdàn v 2 ni tîpamiz: = 2 tg B c i v . (3) Êàttàliklàrning sîn qiymàtlàrini qo‘yib hisoblaymiz: v 2 8 8 3 10 57 2 10 = = × × tg m s m s o . J à v î b : v 2 8 2 10 = × m s . Ìustàqil yechish uchun màsàlàlàr 1. Àgàr yoritilgànlik 100 000 lx bo‘lsà, quyoshli kundà 100 sm 2 li yuzàgà qàndày yorug‘lik îqimi tushàdi? (F = 1000 lm.) 2. Yorug‘lik nuri dielåktrikdàn vàkuumgà o‘tàdi. Òo‘là qàytish burchàgi 42° gà tång. Yorug‘likning dielåktrikdàgi tåzligi àniqlànsin. (v 2 = 2,02 · 10 8 m/s.) 3. Yorug‘lik nuri hàvîdàn shishàgà (n = 1,5) yo‘nàltirilgàn. Qàyt- gàn và singàn nurlàr îràsidàgi burchàk 90° gà tång bo‘lsà, tushish và yutish burchàklàri tîpilsin. (i 1 = 56°, i 2 = 34°.) 4. Spirt uchun to‘là qàytish burchàgi 47° gà tång. Spirtning sindirish ko‘rsàtkichi tîpilsin. (n » 1,4.) 5. To‘lqin uzunligi 0,52 · 10 -6 m bo‘lgàn mînîõrîmàtik nurning pàràllål dàstàsi 61°10¢ burchàk îstidà hàvîdàgi sîvun pufàgigà tushdi. Àgàr kuzàtish qàytàyotgàn yorug‘lik uchun îlib bîrilsà, www.ziyouz.com kutubxonasi 59 pufàkning qàndày qàlinligidà intårfårånsiya yo‘llàri kuzàtilàdi? (d = 0,13 · 10 -6 m.) 6. Kångligi 2 · 10 -6 m bo‘lgan tirqishgà 0,589 · 10 -6 m to‘lqin uzunlikli mînîõrîmàtik yorug‘lik pårpåndikular tushmîqdà. Yorug‘lik màksimumi kuzàtilàdigàn bàrchà burchàklàr àniqlàn- sin. (j 1 = 26°; j 2 = 47°24¢.) 7. Hàr bir millimåtridà 500 tà shtriõi (tirqishi) bo‘lgàn difràksiîn pànjàràgà 0,5 · 10 -6 m to‘lqin uzunlikli yassi mînîõrîmàtik to‘lqin tushmîqdà. Àgàr nurlàr tikkà tushàyotgàn bo‘lsà, spåktrning kuzàtish mumkin bo‘lgàn eng kàttà tàrkibiy qismi àniqlànsin. (k max = 4.) 8. Quyoshdàn kålàyotgàn yorug‘lik nuri ko‘l sirtidàn qàytàyot- gàndà màksimàl qutblàngàn bo‘lishi uchun Quyosh gîrizîntgà nisbàtàn qàndày burchàk îstidà bo‘lishi kåràk? (g = 37°.) Test savollari 1. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi deb, yorug‘lik ... aytiladi. A. Ma’lum vaqt ichida bosib o‘tgan yo‘lga. B. Bir davrga o‘tadigan masofaga. C. Uzluksiz tarqalgan nurga. D. Juda kichik vaqt oralig‘idagi masofaga. 2. Yorug‘lik qanday tabiatlarga ega? A. Korpuskular. B. Òo‘lqin. C. Elektromagnit. D. Difraksiya. E. Òo‘gri javob A va B. 3. Yorug‘lik manbayidan fazoviy burchak bo‘ylab tarqalayotgan yorug‘lik oqimining shu fazoviy burchakka nisbati bilan aniqla- nadigan fizik kattalikka nima deyiladi? A. Yorug‘lik oqimi. B. Fotometriya. C. Yoritilganlik. D. Yorug‘lik kuchi. E. Nurlanish oqimi. 4. Yorug‘lik oqimining SI sistemasidagi birligi nima? A. Luks. B. Lumen. C. Kandela. D. Sham. E. Steradian. 5. ... deb, fotoplastinkada qayd qilingan tayanch va jism to‘lqinlari hosil qilgan interferension manzaraga aytiladi. A. Difraksiya. B. Golografiya. C. Monoxromatik to‘lqinlar. D. Dispersiya. E. Interferensiya. www.ziyouz.com kutubxonasi 60 Bobning asosiy xulosalari Yorug‘lik to‘lqini uzunligi 4,0 × 10 -7 –7,6 × 10 -7 m bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlardan iborat. Yorug‘likning tezligi chekli bo‘lib, u vakuumda c = 300000 km/s = = 10 8 m/s tezlik bilan harakatlanadi. Yorug‘lik nuri deganda, yorug‘lik energiyasi tarqaladigan yo‘nalish tushuniladi. Muhitning absolut sindirish ko‘rsatkichi n yorug‘likning bo‘shliqdagi tezligi c ning shu muhitdagi tezligi v ga nisbati kabi aniqlanadi, ya’ni v c n = . Yupqa linza formulasi: f b a 1 1 1 = + . Gyugens prinsipi: muhitning yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har bir nuqtasi ikkilamchi to‘lqinlarning nuqtaviy manbayi bo‘ladi. Kogerent to‘lqinlar deb, chastotalari (to‘lqin uzunliklari) teng va fazalarining farqi o‘zgarmas bo‘lgan to‘lqinlarga aytiladi. Yorug‘lik interferensiyasi deb, ikki (yoki bir necha) kogerent yorug‘lik to‘lqinlarining qo‘shilishi natijasida yorug‘lik oqimining fazoda qayta taqsimlanishiga, ya’ni ba’zi joylarda maksimum va boshqa joylarda minimum intensivliklarning vujudga kelishiga aytiladi. Yorug‘lik to‘lqinlarining to‘siqni aylanib o‘tishi va geometrik soya tomonga og‘ishiga yorug‘lik difraksiyasi deyiladi. Golografiya (yunoncha – to‘la yozuv) – interferensiya manzarasi yordamida yozuvni va to‘lqin maydonini qayta tiklashning maxsus usuli. Qutblangan yorug‘lik deb, yorug‘lik vektori tebranish yo‘nalishi- ning tekis taqsimoti biror usul bilan o‘zgartirilgan yorug‘likka aytiladi. Malyus qonuni: I = I 0 cos 2 a. Bryuster qonuni: tg i B = n 21 . Dispersiya deb, muhit sindirish ko‘rsatkichining yorug‘lik to‘lqin uzunligiga (chastotasiga) bog‘liqligiga aytiladi. Nurlanish deb, qizdirilgan modda o‘zidan chiqaradigan elektro- magnit to‘lqinlar majmuasiga aytiladi. Atom o‘zidan qanday yorug‘lik to‘lqini nurlasa, shunday yorug‘lik to‘lqinini yutadi. Nurlanish va yutilish spektrlariga muvofiq, moddaning kimyo- viy tarkibini o‘rganish usuliga spektral analiz deyiladi. Rentgen nurlari – to‘lqin uzunliklari 100 mm dan 10 -5 km gacha bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlardan iboratdir. www.ziyouz.com kutubxonasi 61 Biz îldingi bîbdà yorug‘likning hàm zàrràlàr îqimidàn ibîràt (kîrpuskular nàzàriya) ekànligini tàsdiqlîvchi (gåîmåtrik îptikà), hàm elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt (to‘lqin nàzàriya) ekànligini tàsdiqlîvchi jàràyonlàr (intårfårånsiya, difràksiya, qutblànish) bilàn tànishdik. Bulardan tashqari, yorug‘likning kîrpuskular tàbiàtini tàsdiqlîvchi fîtîeffåkt, Kîmptîn effåkti hîdisàlàri kuzàtil- gàn. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà, dågàn sàvîlgà àniqrîq jàvîb bårish pàyti kålmàdimi? Biz hîzirgàchà o‘rgàngàn klàssik måõànikà àtîmning tuzilishi và uning spåktrining tàbiàtini tushuntirishgà îjizlik qilàdi. Umumàn îlgàndà, àtîmlàrning và elåmåntàr zàrràlàrning hàràkàt qînunlàri qàndày bo‘làdi? Yuqîridàgi sàvîllàrgà jàvîb izlàsh và ulàrni bir-birigà bîg‘làsh kvànt måõànikàsining yaràtilishigà îlib kåldi. Biz quyidà bu fànning vujudgà kålishi và u àsîsidà tushuntirib bårilàdigàn fizik jàràyonlàr bilàn, àniqrîg‘i, kvànt måõànikàsi àsîslàri bilàn tànishàmiz. I I B O B Yuqîridà qàyd etilgànidåk, yorug‘likning tàbiàti hàqidàgi màsàlà fiziklàr îldidà turgàn eng kàttà muàmmîlàrdàn biri edi. Bu muàmmî, àyniqsà, issiqlikdàn nurlànishni o‘rgànish jàràyoni- dà yaqqîl nàmîyon bo‘ldi. Uni yechish yo‘lidà dàdil g‘îyani ilgàri surgàn nåmis fizigi Ì.Plànk 1900- yildà «enårgiya fàqàt kichkinà pîrsiyalàr, ya’ni kvàntlàr ko‘rinishidà chiqàrilàdi và yutilàdi», dågàn fikrni bildirdi. 1905- yildà À.Eynshtåyn fîtîeffåkt hîdisàsi uchun o‘z fîrmulàsini yozib, Plànk gi pîtåzàsini yanàdà rivîjlàn- tirdi. Yorug‘likning hàr ikkàlà tàbiàtini hàm tàsdiqlîvchi hîdisàlàr- ning màvjudligi, u hàr ikkàlà õususiyatgà hàm egà emàsmikàn, dågàn fikrning tug‘ilishigà sàbàb bo‘ldi. Bu – yorug‘likning kîr- puskular-to‘lqin duàlizmining pàydî bo‘lishigà îlib kåldi. KVANT FIZIKASI ASOSLARI KVANT OPTIKASI ELEMENTLARI www.ziyouz.com kutubxonasi 62 Issiqlikdàn nurlànish. Issiqlikdàn nurlànish qînunlàri Ì à z m u n i : issiqlikdan nurlànish; issiqlikdàn nurlànish õàràktåristikàlàri; Êirõgîf qînuni; Ståfàn–Bîlsmàn qînuni; Vinning siljish qînuni. Issiqlikdàn nurlànish. Issiqlikdàn nurlànish tàbiàtdà eng ko‘p tàrqàlgàn elåktrîmàgnit nurlànishdir. U tåmpåràturàsi 0 Ê dàn fàrq qilàdigàn hàr qàndày jismgà õîs bo‘lib, mîddàning ichki enårgiyasi hisîbigà àmàlgà îshirilàdi. Nàtijàdà mîddàning ichki enårgiyasi kàmàyadi, tåmpåràturàsi pàsàyadi, ya’ni sîviydi. Jism uzîq vàqt nurlànib turishi uchun esà uning kàmàyayotgàn enår- giyasini to‘ldirib turish kåràk. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, jism nurlànish bilàn bir pàytdà bîshqà jismlàr tîmînidàn chiqàrilàyot- gàn nurlànish enårgiyasini ham yutàdi. Buning nàtijàsidà jismning ichki enårgiyasi îrtàdi, tåmpåràturàsi ko‘tàrilàdi, ya’ni qiziydi. Dåmàk, jism, bir tîmîndàn, nurlànish enårgiyasini chiqàrsà, ikkinchi tîmîndàn yutàdi. Nàtijàdà mà’lum vàqt dàvîmidà jism chiqàràdigàn và yutàdigàn enårgiyaning tånglàshuvi ro‘y båràdi, ya’ni uning tåmpåràturàsi o‘zgàrmàydi. Bundày hîlàtdàgi nurlànish muvîzanàtdàgi nurlànish dåyilàdi. Siståmàning vàqt o‘tishi bilàn tårmîdinàmik pàràmåtrlàri o‘zgàrmàydigàn hîlàti tårmîdinàmik muvîzanàt dåyilàdi. Àgàr tàshqi shàrîit o‘zgàrmàsa, tårmîdinàmik siståmà o‘z- o‘zidàn muvîzanàt hîlàtidàn chiqmàydi. Issiqlikdàn nurlànish õàràktåristikàlàri. Nurlànishning eng àsî- siy xàràktåristikàsi W nurlànish enårgiyasi hisîblànàdi. Nurlànish îqimi F e dåb, W nurlànish enårgiyasining t nurlà- nish vàqtigà nisbàti bilàn àniqlànàdigàn kàttàlikkà àytilàdi: e W t F = . (17.1) Boshqacha aytganda, nurlanish oqimi vaqt birligidàgi nurlà- nish enårgiyasi bilàn õàràktårlànàdi và W J s = làrdà o‘lchànàdi. Jismning nurlànishi (R e ) dåb, jism chiqàràyotgàn F e nurlànish îqimining jism sirtining S yuzàsigà nisbàti bilàn àniqlànàdigàn kàttà- likkà àytilàdi: F = e e S R . (17.2) 17-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 63 Binobarin, nurlànish – jismning birlik sirtidàn chiqàyotgàn nurlàr îqimidir. Nurlànish W m 2 làrdà o‘lchanadi. Yuqîridà kåltirilgàn õàràktåristikàlàr butun nurlànish spåktrigà õîs bo‘lgàn kàttàliklardir. Àmàldà esà to‘lqin uzunligining birîr kichkinà intårvàligà tààlluqli nurlànishni bilish muhim àhàmiyatgà egà bo‘làdi. Àytàylik, spåktrning to‘lqin uzunligi Dl bo‘lgàn îrà- lig‘ini qàràyotgàn bo‘làylik. Enårgiyaning shu îràliqqà tààlluqli qismi nurlànishning spåktràl zichligi bilàn õàràktårlànàdi. Nurlànishning spåktràl zichligi (r l ) dåb, spåktrning birîr qismigà to‘g‘ri kåluvchi DR e nurlanishning shu qismning to‘lqin uzunligi Dl gà nisbàti bilàn àniqlànàdigàn kàttàlikkà àytilàdi: r R e l = D Dl , (17.3) ya’ni nurlànishning spåktràl zichligi birlik to‘lqin uzunligigà to‘g‘ri kåluvchi nurlànishdir. Nurlànishning spåktràl zichligi W m 3 làrdà o‘lchànib, jismning temperaturasigà bîg‘liq bo‘ladi. Jism tîmînidàn nurlànish enårgiya- sining yutilishini õàràktårlàsh màqsàdidà yutish kîeffitsiyånti tu- shunchàsi kiritilàdi. Yutish kîeffitsiyånti (a) dåb, shu jism tîmînidàn yutilgàn F e nurlànish îqimining, ungà tushàyotgàn ¢ F e nurlànish îqimigà nis- bàtigà àytilàdi: F ¢ F a = e e . (17.4) a yutish kîeffitsiyåntini birîr Dl îràliq uchun hàm qàràsh mumkin: l l l DF ¢ DF a = e e . (17.5) Download 5.45 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling