O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat pеdagogika instituti pedagogika fakulteti

2.1. Pedagogik konfliktologiya ilmiy bilishning maxsus va xususiy metodlari
Pedagogik bilimning bir tarmog’i sifatida pedagogik konfliktologiya tafakkurning mavhum faoliyati natijalari aks etgan huquq mohiyati, mazmuni va shakllari, bir butun huquqiy tizimni va qonunchilikni takomillashtirish, huquq ijod etishning umumiy ilmiy tushunchalarisiz, huquq tadbiq etish, uni sharhlash, huquqiy munosabatlar, qonuniylik va huquqiy tartibot, huquqiy xulq-atvor va pedagogik javobgarlik, shuningdek, demokratiya, jamiyatning siyosiy tashkiloti, davlat, uning mohiyati, mazmuni va shakllari, mexanizmi va funktsiyalari, huquq ijod etish va huquq qo’llash faoliyati kabi kategoriyalarsiz rivojlanishi mumkin emas.
Fanning umumiy kategoriyalari xususiy metodlarni inkor etmay, balki taqozo etadi.
Mantiqiy metod huquqni mantiqiy o’rganish, izohlash vositalari va usullarini o’z ichiga oladi, tafakkur shakllariga va dialektika, mantiq qonunlariga asoslanadi.
Mantiq qonunlarining har biri (ayniyat, qarama-qarshilik, uchinchisini istisno etish, etarli asoslantirish va h.) huquq xususiyatlarini ifodalash orqali huquqda o’zini to’la namoyon etadi. Barcha asosiy huquqiy va tartibga solish jarayonlari ( eng avvalo, huquq ijod etish va huquqni qo’llash) tushunchalar, xulosalarni tahlil etish qoidalari - tafakkur shakllari bilan qat’iy mos holda amalga oshiriladi.
Huquqdagi konfliktli holatlarni o’rganishda va tushunishda mantiq vositalaridan foydalanish qonunchilikni shakllantirishda ziddiyatlarga yo’l qo’ymaslikka, mantiqan ziddiyatli bo’lmagan va shu bilan huquqning eng samarali tizimini bunyod etishga, pedagogik normalarni to’g’ri va o’rinli qo’llashga imkon beradi.
Qiyosiy metod pedagogik tushunchalar, hodisalar va jarayonlarni taqqoslashni hamda ulardagi o’xshash yoki farqlanuvchi jihatlarni aniqlashni taqozo etadi. Taqqoslash natijasida yaxlit huquqiy tizimning yoki alohida huquqiy institutlar va normalarning, ularning uyg’unlik va muvofiqlik sifat holati aniqlanadi.

Sotsiologik(aniq-sotsiologik) metod pedagogik konfliktlarning turli xillarini, qabul qilinadigan qarorlarning qanday natija berishligini, shuningdek, huquqiy tartibga solish yoki huquqiy muhofazaning ishonchliligi va o’z vaqtida bo’lishini o’rganishda samarali foyda berishi mumkin. Bunday metod ko’pgina an’anaviy muammolarga ijtimoiy amaliyot talablarini e’tiborga olgan holda chuqur yondoshib qolmay, balki shu bilan bir qatorda yangi muammolarni ham keltirib chiqaradi. Gap shundaki, bozor munosabatlariga o’tish jarayonida faqat davlat va huquqning xususiyatlari va rivojlanish tendentsiyalarini, umumiy qoidalarini, tamoyillarini aniqlash etarli emas. Bunda bu omillar real munosabatlarda qanday amal qilishi mumkin, davlat-huquqiy tizimning butun holida va tizim doirasida uni tashkil etuvchi elementlarning har birini samarali amal qilishini ta’minlash qanday yo’llar bilan erishiladi kabi masalalar echimini topish kerak.
Konflikt muammmosini o’rganishdagi ilmiy yondoshuv havola etilayotgan tavsiyalarning huquqiy sohadagi qarorlarning ijtimoiy ahamiyati va oqibatlarini to’la baholay olishga imkon beruvchi barcha - ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin ijtimoiy omillarni atroflicha o’rganish va hisobga olish asosida ishlab chiqilishini talab etadi.
Bu hollarda huquqiy material mavhum kategoriyalar darajasida emas, balki aniq faktlar asosida qaraladi. Huquqni o’rganishdagi sotsiologik metod statistik ma’lumotlar va turli xil hujjatlarni tahlil etish, ijtimoiy-huquqiy eksperiment, aholi o’rtasida so’rovnoma o’tkazish, ma’lumotlarni qayta ishlashning matematik va statistik metodlarini o’z ichiga oladi.
Qonunchilikni rivojlantirish, huquqni qo’llash, jinoyatchilik bilan kurashish faoliyatini yaxshilash faqat kundalik huquqiy hayotning ishonchli faktlariga tayangan holda olib borilsagina asoslantirilgan va haqiqiy bo’ladi.
Huquqiy sohada sotsiologik metodning qo’llanilishi pedagogik fan tarkibida nisbatan mustaqil tarmoq bo’lgan huquq sotsiologiyasini shakllanishiga olib keldi.
Sotsiologik maktab namoyondalarining fikricha, davlat huquqni ijod etmaydi, balki jamiyatning o’zida vujudga keladigan va rivojlanadigan huquqni “kashf etadi“, xolos. Bunday yondoshuv jamiyatda ro’y beruvchi haqiqiy jarayonlarni o’rganishga e’tiborni yo’naltiradi.
Huquq sotsiologiyasi huquqiy hodisalarni o’rganishning bir qator metodlaridan foydalanadi, masalan, qonun chiqarish faoliyati va jarayoni (“qonunchilik sotsiologiyasi“), sudyalar korpusi va karerasining sotsiologik jihatlarini, aholi alohida guruhining huquqqa va huquq institutlariga bo’lgan munosabatlarini o’rganish. Bunda pedagogik konfliktologiya uchun kam ahamiyatli bo’lmagan huquqiy ma’lumotlar, shuningdek, huquq sohasida aniq tadqiqotlarni olib borishning metodologik tajribasi to’planadi.
Tadqiqot predmetining murakkablashuvi va kengayib borishi, amaliyot qo’yayotgan yangi talablar borgan sari tadqiqotning ishonchli va qat’iy metodlari bo’lgan matematik, matematik-statistik, modellashtirish kabi metodlarini qo’llashni taqozo etadi. Mantiqiy matematik va statistik metodlar har qanday, shu jumladan, huquq tizimlarida muayyan statistik qonuniyatlarning, miqdoriy ko’rsatkichlarning mavjudligi bilan bog’liqdir. Matematik metod huquqiy hodisalar va jarayonlarni nazariy (mantiqiy) va tarixiy tadqiq qilishning yuqori darajasini taqozo qiladi.
SHunday qilib, muayyan aniq metodni tanlash, undan samarali foydalanish tadqiqot predmeti va vazifalari bilan uzviy bog’liqdir. Eng ko’proq tizimli metod huquqni, qonunni, uning jamiyat bilan konfliktlashuvini kompleks jarayon sifatida o’rganishga imkon beradi. Tadqiqot predmetiga nisbatan mavhum tanlangan metod bilimning ortishiga olib kelmaydi, biroq tadqiqot metodi to’g’ri tanlansa va undan oqilona foydalanilsa, u tadqiqotning bilish faoliyatiga sezilarli xizmat qiladi.