O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti

II 

BOB. 

RESPUBLIKAMIZ 

TIJORAT 

BANKLARINING 

INVESTITSION FAOLIYATI TAHLILI  

2.1. O’zbekiston tijorat banklarining real investitsiyalari tahlili 

Bozor munosabatlarini to’la shakillantirish hamda iqtisodiyotningg tarmoq 

va  xududiy  tuzilishida  tarkibiy  tuzulishlarni  qayta  o’zgartirishlar  amalga 

oshirilayotgan  xozirgi  davrda  investitsion  faoliyatni  kredit  bilan  ta’minlash 

hamda  jalb  etilgan  investitsiyalardan  samarali  foydalanish  mamlakatimiz 

iqtisodiyoti oldida turgan asosiy vazifalardan biri bo’lib kelmoqda. 

 Investitsion  kreditlar  bilan  ta’minlash  iqtisodiy  o’sishning  eng  muhim 

omili  ekanligidan  kelib  chiqib  investitsion  kreditlash  siyosati  va  investitsion 

kreditlarning  faolligini  oshirishining  barqaror  yo’nalishi  mamlakatda  vujudga 

kelgan  barqaror  ijtimoiy  iqtisodiy  ahvol  va  iqtisodiy  iqlimining  qulayligidan 

tashqari, investitsion kreditlarning jalb qilishni bugungi holatini ham ifodalaydi. 

 U  holda  investitsion  kredit  kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishning 

asosiy  negizini  tashkil  etar  ekan,  o’z  navbatida  bu  takror  ishlab  chiqarish 

ma’lum  investitsion  kredit  resurlarini  iqtisodiyot  soxalariga  ta’sir  etish  bilan 

amalga  oshiriladi.  Bu  jarayonni  ilmiy  nuqtai-nazaridan  investitsion  kreditlarni 

jalb etish yo’nalishlari va mexanizmlari deb qarasak, uni tashkil etuvchi tarkibiy 

tizimini quyidagi mantiqiy chizma orqali ifodalash mumkin. (3-ilovaga qarang). 

Ushbu  keltirilgan  chizma  ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki  investitsion 

kredit jalb etish mexanizmining tarkibiy tizimi investitsion kredit berish siyosat, 

investitsion  faoliyat  va  uning  sub’ekti,  ob’ekti,  invetitsion  iqlimi,  investitsion 

jarayonlardan  tashkil  topib,  ularning  har  biri  tarkibiy  tuzilishiga  ega. 

Ushbularning ilmiy nuqtai nazaridan investitsion faoliyatning tashkiliy  qismlari  

yoki    investitsion  kreditni    amalga  oshirish  mexanizmi  deb  ham  e’tirof  etish 

mumkin.  

Investitsion kreditlash siyosati – davlat tomonidan ishlab chiqilgan huquqiy 

–  iqtisodiy  hujjatlar  orqali  banklarni  huquqlari  va  imtiyozlarini  kafolatlash 

imkoniyatlari deb qarash mumkin.  

---

35

 

 

 Investitsion  kreditlash  sub’ekti  –  davlat,  Banklar  va  boshqa  huquqiy  va 

jismoniy shaxslar, shu jumladan chet el huquqiy va jismoniy shaxslari va boshqa 

sub’ektlar  bo’lishi  mumkin.  Shu  bois  investitsion  kreditni  amalga  oshiradigan 

davlat,  banklar  va  boshqa  huquqiy  yoki  jismoniy  shaxslarni  jumladan  chet  el 

huquqiy  yoki  jismoniy  shaxslarini  ham  investorlar  deb  atash  maqsadga 

muvofiqdir. 

“Investitsiya faoliyati to’g’risidagi” qonunda investitsion faoliyat ob’ektlari 

–  moddiy  va  nomoddiy  ne’matlar  ishlab  chiqarish  ob’ektlari  investitsion 

faoliyatning  obektlaridir  deb  qayd  etilgan.  Shuning  uchun  investitsion  kredit 

sifatida  yo’naltirilayotgan  mablag’lar  hamda  ushbu  mablag’lar  yo’naltirilgan 

yoki tushgan joyni investitsiya ob’ekti sifatida qarash mumkin. 

Investor  investitsion  kreditlashni  amalga  oshirish  uchun  ma’lum 

miqdordagi  mablag’  yoki  investitsiya  resurslariga  ega  bo’lishni  yoki 

jamg’arishni talab etadi. Jamg’arma omonatlari, kredit resurslari kengaytirilgan 

takror  ishlab  chiqarishni  uzluksiz  davom  ettirish  maqsadida  zaruriy  asosiy, 

aylanma  va  boshqa  mablag’lar  olinadi  va  ular  ishlab  chiqarishga  sarflanishi 

natijasida  kapital  qo’yilmalar  shaklida  namayon  bo’ladi.  Natijada  esa  olingan 

mahsulot  kapital  mulkga  aylanadi  va  uni  investitsion  jarayonda  sotish  orqali 

ma’lum miqdor foydaga yoki iqtisodiy samaraga erishiladi. Ushbu bosqichlarni 

ilmiy nuqtai nazardan investitsion jarayon sifatida ifoda etishimiz mumkin. Shu 

munosabat  bilan  investitsion  jarayonni  4  bosqichga,  ya’ni  dastlabki  bosqich, 

investitsion  kreditni  amalga  oshirilayotgshan  davr,  investitsion  kreditlash 

tugagan  davr  va  investitsion  kreditlash  natijasi  davrlariga  bo’lish  mumkin. 

Ushbu bosqichlarda investitsiya resurslari mos ravishda - jamg’armalar, kapital 

qo’yilmalar,  kapital  mulk  va  iqtisodiy  samara  ko’rinishlariga  ega  bo’ladi. 

Demak,  investitsion  kreditlash  jarayonida  bank,  investitsion  kredit  resurslarini 

sarf  qiladigan  sohalarga  o’zi  ko’zlagan  maqsadni,  asosan  foyda  olish  yoki 

samaraga erishish uchun joylashtiriladi va bank amalga oshirgan bunday faoliyat 

investitsion kreditlash faoliyat ko’rinishda ifodalanadi. 

---

36

 

 

 Hozirda,  ichki  va  tashqi  investitsion  kreditlarni  rag’batlantirishga 

qaratilgan  qator  imtiyozlar  joriy  etilganiga  qaramay,  ushbu  faoliyatni 

jozibadorligini  ta’minlash  etarli  darajada  bo’lmaganligi  sababli  banklar  va 

boshqa  investorlar  tomonidan  o’zining  mablag’ini  ishlab  chiqarishdan  ko’ra 

muomala sohasiga qo’yishni daromadliroq hisoblanmoqda. 

Bozor 

iqtisodiyotinin 

xo’jalik  sub’ektlarida  moliyaviy  resurslar 

etishmasligi sarmoya qo’yish darajasini oshirishning chegaralab turuvchi asosiy 

sabablardan  biri  bo’layotganligi  bois,  bugungi  kunda  nafaqat  xo’jalik 

sub’ektlariga  balkim  iqtisodiyotga  investitsion  kreditlar  jalb  qilishni  banklari 

orqali  amalga  oshirishni  jadallashtirish  asosiy  muammolardan  biri  bo’lib 

qolmoqda. 

Investitsion  faoliyat  va  uning  manbalari  iqtisodiyot  rivojining  jadal 

suratlarini  belgilab  berish  bilan  birga  u  har  qanday  tizimda  ko’p  jihatdan 

mintaqa va mamlakat iqtisodiyotining barqaror o’sib borishini va taraqqiy etish 

darajasini ham ifoda etishi lozim. 

 Jahon  amaliyotida  davlatning  investitsion  jarayonlarga  aralashuvining 

qo’yidagi shakillari keng qo’llaniladi: 

- Byudjet hisobidan subsidiyalar berish; 

- Xorijiy kreditlarning bir qismini ajratish; 

- Imtiyozli kreditlash; 

- Asosiy fondlarni tezlashtirilgan amortizatsiya siyosati; 

- Reinvestitsion  foydaga,  chetdan  olib  kelishdan  uskuna,  materiallar,  xom 

ashyoga  va  chetga  eksport  qilinadigan  tayyor  mahsulotga  imtiyozli  soliqlar 

belgilash. 

Iqtisodiy 

islohotlarni 

chuqurlashtirish 

va 

iqtisodiyotni 

modernizatsiyalashning  muhim  omillaridan  biri  —  iqtisodiyotga  xorijiy 

investitsiyalarni 

jalb 

etishdan 

iborat. 

Xorijiy 

investitsiyalarni 

jadal 

harakatlanishiga  mamamlakatda  qulay  investitsion  muhit  yaratilgan  bo’lishi 

lozim.  Bu  borada  mamlakatda  amalga  oshirilayotgan  investitsiya  siyosati 

quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 

---

37

 

 

  tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish; 

  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  etishning  huquqiy  va  me’yoriy  asoslarini 

takomillashtirish; 

  xorijiy investorlarga nisbatan “ochiq eshiklar” siyosatini izchillik bilan 

olib borish; 

  xorijiy  investitsiyalarni  raqobatbardosh  mahsulot  ishlab  chiqariladigan 

ustuvor tarmoqlarga yo’naltirish. 

Xorijiy  investitsiyalarni  milliy  iqtisodiyotga  keng  miqyosda  jalb  etish 

o’tish davrining strategik va joriy vazifalarini hal etish zaruriyati bilan bog’liq. 

Ushbu  vazifalarni  bajarish  natijasida  o’tgan  yillarda  investitsiyalarni  o’sishi 

jadallashdi. 

Bank  samarali  investitsiya  faoliyatining  asosiy  maqsadi,  eng  samarali  va 

xatarsiz  moliyaviy  dastaklarni  tanlab  olish  orqali  investitsiya  strategiyasining 

amalga  oshirilishini  ta’minlash  hisoblanadi.  Asosiy  maqsaddan  kelib  chiqib, 

tanlab  olingan  strategiya  hamda  uning  amaliy  investitsiya  faoliyatini  amalga 

oshirish 

xususiyatlarini 

hisobga 

olib, 

bank 

investitsiya 

portfelini 

shakllantirishning aniq maqsadlari tizimi quriladi.

 

2014  yilda  respublika  bank  tizimini  yanada  isloh  qilish  va  rivojlantirish 

bo’yicha  chora-tadbirlar  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2013  yilda 

respublikani  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish  yakunlari  va  2014  yilgi  iqtisodiy 

dasturning 

eng 

muhim 

ustuvor 

vazifalariga 

bag’ishlangan  Vazirlar 

Mahkamasining  majlisidagi  dasturiy  ma’ruzasi,  2010  yil  26  noyabrdagi  PQ-

1438-sonli  Qarori  bilan  tasdiqlangan  «2011-2015  yillarda  respublika  moliya-

bank  tizimini  yanada  isloh  qilish  va  barqarorligini  oshirish  hamda  yuqori 

xalqaro  reyting  ko’rsatkichlariga  erishishning  ustuvor  yo’nalishlari  bo’yicha 

kompleks  chora-tadbirlar»  Dasturi  hamda  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti 

va Vazirlar Mahkamasining respublika moliya-bank tizimini rivojlantirishga oid 

boshqa  qarorlarida  belgilangan  vazifalardan  kelib  chiqqan  holda  amalga 

oshirildi. 

 

---

38