O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

Saylanma xavfsizlik siyosati murojaatni boshqarishning tanlanadigan usuliga asoslanadi. Vakolatli xavfsizlik siyosati administrator tomonidan taqdim etiladigan ko'plab ruxsat etilgan kirish munosabatlarini bildiradi. Odatda saylanma murojaat boshqaruvi xususiyatlarini tavsif etishda murojaat matritsasi asosidagi matematik modeldan foydalaniladi.
Kirish matritsasi bu shunday matritsaki, unda ustun tizim obyektiga, satr esa uning subyektiga to'g'ri keladi. Matritsaning ustun va satr kesishgan joyida subyektning obyektga ruxsat etilgan murojaat qilish turi ko'rsatiladi. Odatda obyektning subyektga «qo'yishga murojaat», «yozishga murojaat», «ijroga murojaat» va h.k. kabi turlari qo'llanadi. Kirish matritsasi kirishni boshqarish tizimlarini modellashtirishdagi eng sodda yondashuv hisoblanadi. Biroq u ancha murakkab modellar uchun asos vazifasini ham o'taydi.
Kompyuter tizimlari xavfsizligini ta’minlash choralari ularni amalga oshirish usullari bo'yicha quyidagi guruhlarga bo'linadi:

• 
  huquqiy (qonunchilik);
  
• 
  aхloqiy-tarbiyaviy;
  
• 
  ma‘muriy;
  
• 
  jismoniy;
  
• 
  texnik-dasturiy.
  

Sanab o'tilgan АХ xavfsizligi choralarini axborot himoyasi yo'lida ketma-ket qo'yilgan to'siq yoki chegaralar sifatida olib qarash mumkin. Himoya qilinayotgan axborotlarga etib borish uchun, ketma-ket bir nechta himoya chegaralarini bosib o'tish lozim bo'ladi.

3. 
   Kriptografik axborot himoyasi tamoyillari
   

Kriptografiya muayyan ma‘lumotlarni raqiblar uchun befoyda qilishga qaratilgan o'zgartirish usullarining majmuidan iborat. Bunday o'zgartirishlar ma‘lumotlar himoyasi bilan bog'liq ikkita asosiy muammoni hal qilish imkonini beradi: maxfiylik muammosini hamda axborot butligi muammosini (axborot mazmunini o'zgartirib qo'yish yoki aloqa kanaliga yolg'on axborot kiritish imkonidan raqibni mahrum qilish yo'li bilan).
Axborot maxfiyligi va axborot butligi muammolari o'zaro yaqin aloqada bo'lgani tufayli, ularning birini hal qilish usullarini ko'pincha ikkinchisiga nisbatan ham qo'llash mumkin.
Uzatilayotgan axborotlarning shifrlanishini ta‘minlovchi kriptografik tizimning sxemasi 21.1-rasmda keltirilgan.
K

1. 
   rasm. Umumlashma kriptotizm sxemasi
   

Jo'natuvchi himoyalanmagan kanal bo'yicha qonuniy qabul qiluvchiga uzatilishi lozim bo'lgan dastlabki xabar (M) ning ochiq matnini generatsiya qiladi. Tutib oluvchi uzatilayotgan xabarni tutib olish va ochish maqsadida
kanalni kuzatib boradi. Tutib oluvchi M ma’lumot mazmunini bilib ololmasligi uchun, jo'natuvchi uni qaytariluvchi o'zgartirish Ek yordamida shifrlaydi hamda S=EK(M) shifrmatnga (yoki kriptogrammaga) ega bo'lib, uni kеyin qabul qiluvchiga jo'natadi.
Qonuniy qabul qiluvchi, shifrmatnni olgach, D=EK-1 teskari o'zgartirish yordamida uni deshifrlaydi hamda ochiq matn M kurinishidagi dastlabki ma’lumotga ega bo'ladi:
Ek qayta o'zgartirishi kriptoalgoritm deb nomlanuvchi kriptografik o'zgartirishlar oilasidan tanlab olinadi. Har bir qo'llanayotgan alohida o'zgartirish kriptografik kalit (K) deb ataluvchi parametr yordamida tanlab olinadi. Kriptotizimni amalga oshirishning turli variantlari mavjud bo'lib, ular turli usullar vositasida ochiq matnni shifrlash va shifrmatnni deshifrlash imkonini beruvchi yo'riqnomalar to'plami va apparat vositalaridan iborat. Bunda ko'rsatilgan usullardan biri muayyan kalit K yordamida tanlab olinadi.
Yanada rasmiyroq izoh beradigan bo'lsak, kriptografik tizim bu ochiq matn ma’lumotlarini M fazodan shifrlangan matnlarning S fazosiga EK:M^S qaytariluvchan o'zgartirilishlarining (Ek)KeK bir parametrli oilasidir. K parametri (kalit) kalitlar fazosi deb ataluvchi Kning chekli ko'pligidan tanlab olinadi
Umuman olganda, shifrlashning o'zgartirilishi deshifrlashning o'zgartiri-lishiga nisbatan simmetrik yoki asimmetrik bo'lishi mumkin. Uzgartirish funksiyasining bu muxim xususiyati kriptotizimlarning ikkita sinfini belgilab beradi:

• 
  simmetrik (bitta kalitli) kriptotizimlar;
  
• 
  asimmetrik (ikkita kalitli) kriptotizimlar (ochiq kalitli).
  

Bitta maxfiy kalitli simmetrik kriptotizim sxemasi 21.4-rasmda ko'rsatilgan edi. Unda shifrlash blokida ham, deshifrlash blokida ham bir xil maxfiy kalitlar qo'llaniladi. Ikkita turli kalitli (K1 va K2) asimmetrik kriptotizimning umumlashma sxemasi 21.2-rasmda keltirilgan. Bu kriptotizimda kalitlardan biri ochiq, ikkinchisi maxfiydir.
Simmetrik kriptotizimda maxfiy kalitni jo'natuvchi va qabul qiluvchiga himoyalangan kalitlarni tarqatish kanali bo'yicha, masalan, chopar xizmati orqali uzatish kerak. 21.2-rasmda bu kanal «ekranlashtirilgan» chiziq sifatida ko'rsatilgan. Maxfiy kalitlarni taqsimlashning boshqa usullari ham mavjud bo'lib, ular keyinroq ko'rib chiqiladi. Asimmetrik kriptotizimda himoyalanmagan kanal bo'yicha faqat ochiq kalit uzatiladi, maxfiy kalit esa o'zi generatsiya qilingan joyda qoldiriladi.

3. 
   rasmda raqib tomonidan faol xatti-harakat olib borilayotgan paytda kriptotizimdagi axborotlar oqimi ko'rsatilgan. Faol tutib oluvchi kanal bo'yicha uzatilayotgan barcha ma‘lumotlarni nafaqat o'qib olishi, balki ularni o'z ixtiyoriga ko'ra o'zgartirishga intilib ko'rishi ham mumkin.
   

2. 
   rasm. Ochiq kalitli asimmetrik kriptotizimning umumlashma sxemasi.
   

Tutib oluvchining, asl kalitiga ega bo'lmay turib, M ochiq matnini olish uchun S shifrmatnini deshifrlash yoki haqiqatnamo S shifrmatnini olish uchun o'zining shaxsiy M matnini shifrlashga bo'lgan har qanday urinishlari kriptotahliliy hujum deb ataladi.
Agar amalga oshirilgan kriptotahliliy hujumlar o'z oldiga quyilgan maqsadlarga erisholmasa hamda kriptotahlilchi asl kalitga ega bo'lmagan xolda Sdan Mni yoki S’dan M‘ni keltirib chiqara olmasa, bu holda bunday kriptotizim kriptochidamli bo'ladi.
Kriptotahlil bu shifrlangan ma‘lumotlarning dastlabki matnini kalitga murojaat qilmay turib ochish haqidagi fandir. Muvaffaqiyatli tahlil dastlabki matn yoki kalitni ocha oladi. U shuningdek kriptotizimning zaif tomonlarini aniqlash imkonini ham beradiki, pirovard natijada bu ham xuddi shunday natijalarga olib keladi.

3. 
   rasm. Ma‘lumotlar faol tutib olinayotgandagi
   kriptotizimda axborot oqimi.
   

Kriptotahliliy hujumlarning to'rtta asosiy turi ma’lum. Albatta, ularning hammasiga berilgan ta‘riflar qo'llanayotgan shifrlash algoritmi va ma‘lumotlar shifrmatni kriptotahlilchiga ma’lum degan tahmin asosiga qurilgan. Ushbu kriptotahliliy hujumlarni sanab o'taylik:

1. 
   Faqat muayyan shifrmatn mavjud bo'lgandagi kriptotahliliy hujum. Bunda kriptotahlilchi bir nechta ma’lumotlarning S1, S2, ..., Si shifrmatnlarigagina ega bo'ladi, buning ustiga ularning hammasi bitta Ek shifrlash algoritmi yordamida shifrlangan. Kriptotahlilchining vazifasi imkon darajada ko'proq ma’lumotlarning dastlabki M1, M2, ..., Mi matnlarini ochishdan, yoki, yanada muhimroq, ushbu ma’lumotlarni shifrlash uchun qo'llangan kalit Kni topishdan hamda shu yo'l bilan ushbu kalit bilan shifrlangan boshqa ma‘lumotlarni ham deshifrlashdan iborat.
   
2. 
   Muayyan ochiq matn mavjud bo'lgandagi kriptotahliliy hujum. Kripto- tahlilchi bir nechta ma’lumotlarning S1, S2, ..., Si shifrmatnlarigagina emas, balki ushbu ma’lumotlarning M1, M2, ..., Mi ochiq matnlariga ham murojaat imkoniga ega bo'ladi. Uning vazifasi bu ma’lumotlarni shifrlashda qo'llangan kalit Kni topish, yoki aynan shu kalit bilan shifrlangan har qanday yangi ma’lumotlarning deshifrlash algoritmi DKni topishdan iborat.
   
3. 
   Ochiq matnni tanlash imkoni bo'lgandagi kriptotahliliy hujum. Bunda kriptotahlilchi S1, S2,...,Si shifrmatnlarga va ular bilan bog'liq bo'lgan M1, M2, ...,Mi ochiq matnlargagina kirish imkoniga ega bo'lib qolmay, balki ochiq matnlarni o'z xohishiga ko'ra tanlash hamda ularni keyinchalik shifrlangan xolda olish imkoniga ega bo'ladi. Bunday kriptotahlil ma’lum bo'lgan ochiq matnli kriptotahlilga nisbatan ancha pishiq bo'ladi, chunki bunda kriptotahlilchi shifrlash uchun ochiq matnning kalit haqida ko'proq ma’lumot bera oladigan bloklarini tanlab olishi mumkin. Kriptotahlilchining ishi ma’lumotlarni shifrlashda qo'llangan K kalitni, yoki aynan shu kalit bilan shifrlangan yangi ma’lumotlarning deshifrlash algoritmi DKni qidirishdan iborat.
   
4. 
   Ochiq matnni moslashuvchan tanlashga asoslangan kriptotahliliy hujum. Bu ochiq matnni tanlab hujum kilishning alohida ko'rinishidir. Bunda kriptotahlilchi shifrlanishi kerak bo'lgan ochiq matnni tanlash imkoniga ega bo'libgina qolmay, balki bundan oldingi shifrlash natijalari bilan bog'liq xolda o'z qarorini o'zgartirishi ham mumkin. Ochiq matnni oddiy tanlashga asoslangan kriptotahlilda kriptotahlilchi odatda shifrlanishi kerak bo'lgan ochiq matnning bir nechta yirik blokini tanlab olishi mumkin. Ochiq matnni moslashtirilgan tanlab olishga asoslangan kriptotahlilda esa u avval sinab ko'rish uchun ochiq matnning maydaroq blokini tanlab olish imkoniga ega bo'ladi, keyin dastlabki tanlov natijalariga qarab uning keyingi blokini tanlab oladi va h.k. Bu hujum turi kriptotahlilchiga, avvalgilariga nisbatan ham ko'proq imkoniyatlar beradi.
   

O'zbekistondada EHM tarmoqlarida, alohida hisoblash komplekslarida va EHMdagi axborotlarni ishlash tizimlari uchun ma’lumotlarni kriptografik o'zgartirishning yagona algoritmi joriy qilingan bo'lib, u O'z DSt 1105:2009 bilan belgilab berilgan. Bu standart EHM tarmoqlari, alohida hisoblash komplekslari va EHMda saqlanayotgan va uzatilayotgan ma’lumotlarning kriptografik himoyasini qo'llayotgan tashkilotlar, korxonalar va muassasalar uchun majburiydir.
Ma’lumotlarni kriptografik o'zgartirishning bu algoritmi apparat va dasturiy yo'l bilan amalga oshiriladi, kriptografik talablarga javob beradi va himoyalanayotgan aхborotning maxfiylik darajasini cheklab qo'ymaydi.

5. 
   Internet tarmog'i orqali uzoqlashtirilgan hujumlardan himoya usullari va
   vositalari
   

Global kompyuter tarmoqlarining jadal sur’atlarda rivojlanishi, axborot qidiruvida yangi texnologiyalarning paydo bo'lishi natijasida alohida shaxslar va turli korxonalarning Internet tarmog'iga bo'lgan qiziqishi tobora ortib bormoqda. Ko'pgina tashkilotlar o'zlarining lokal va korporativ tarmoq-larini global tarmoqqa integratsiya qilish to'g'risida qaror qabul qilmoqdalar. Global tarmoqlardan tijorat maqsadlarida, shuningdek konfidentsial tusdagi ma’lumotlarga ega bo'lgan axborotlarni uzatishda foydalanish axborot himoya-sining samarali tizimini yaratish zaruratini ham keltirib chiqarmoqda. Hozirgi paytda global tarmoqlardan ko'pincha maxfiylik darajasi turlicha bo'lgan tijorat axborotlarni uzatishda, masalan bosh shtabkvartiradan turib uzoqdagi ofislar bilan aloqa bog'lashda yoki tashkilotning Web-sahifasini tashkil etib, unda reklama yoki xizmatga oid takliflarni joylashtirishda foydalaniladi.
Internet global tarmog'iga kirish imkoniga ega bo'lgan zamonaviy korxona bundan qanday manfaat ko'rishini sanab o'tishning hojati bo'lmasa kerak. Biroq, boshqa ko'pchilik yangi texnologiyalar kabi, Internet dan foydalanish o'zining salbiy oqibatlariga ham ega. Global tarmoqlarning rivojlanishi foydala-nuvchilar sonini ko'p martaga oshirib yubordi hamda Internet tarmog'iga ulangan SHKga bo'lgan hujumlar sonini ham ko'payishiga olib keldi. Har yili SHKning himoyalanganlik darajasi etarlicha bo'lmagani sababli kelib chiqadigan zararlar o'nlab million dollar bilan o'lchanadi. Internetga lokal yoki korporativ tarmoq ulanayotganda, bu tarmoqda axborot xavfsizligining ta’minlanishi haqida ham jiddiy o'ylab qo'yish kerak.
Internet global tarmog'i dastlab axborotlarning erkin almashinuvi uchun mo'ljallangan ochiq tizim sifatida yaratilgan edi. O'zining mafkuraviy ochiqligi bilan Internet buzg'unchilar uchun an’anaviy axborot tizimlariga nisbatan ancha katta imkoniyatlarni yaratib beradi. Internet orqali buzg'unchi quyidagilarni amalga oshirishi mumkin:

• 
  korxonaning ichki tarmog'iga bostirib kirib, maxfiy axborotlarga ruxsat etilmagan kirish imkoniga ega bo'lish;
  
• 
  korxona uchun muhim va qimmatli bo'lgan axborotlardan noqonuniy nusxa ko'chirib olish;
  
• 
  parollar, serverlar manzillari, ba’zida esa ularning ichidagi axborotlarga ega bo'lish;
  
• 
  korxonaning axborot tizimiga ro'yhatdan o'tgan foydalanuvchi ismi ostida kirib borish.
  

Buzg'unchi ega bo'lgan axborot yordamida korxonaning raqobatbardoshliligiga jiddiy putur etishi va mijozlarining ishonchi yo'qolishi mumkin.
Ichki tarmoqlar uchun ehtimoliy tahdidlarning ayrimlarini daf qilishga oid qator masalalarni tarmoqlararo ekranlar hal qilib berishga qodir. CHet el adabiyotlarida buning uchun brandmauer va firewall atamalari qo'llanadi. Bu atamalarning asl ma’nosi yonmaydigan materiallardan ishlangan hamda yong'in tarqalishiga to'sqinlik qiladigan devorni bildiradi. Kompyuter tarmoqlari sohasida esa tarmoqlararo ekran buzg'inchilarning axborotlardan nusxa ko'chirib olish, uni o'zgartirish yoki o'chirib tashlash, yoki bo'lmasa ushbu tarmoqda ishlayotgan kompyuterlarning xotirasi yoki hisoblash quvvatidan foydalanish maqsadida ichki tarmoqqa bostirib kirish kabi intilish-yong'inlaridan himoyalovchi to'siq vazifasini o'taydi.
Tarmoqlararo ekran tashqi tarmoqqa behavotir kirishni ta‘minlashi hamda tashqi foydalanuvchilarning ichki tarmoqqa kirishini cheklashi lozim.
Tarmoqlararo ekran (TE) tarmoqlararo himoya tizimi bo'lib, u umumiy tarmoqni ikki va undan ortiq qismlarga ajratish hamda ma‘lumotli paketlarni umumiy tarmoqning bir qismidan ikkinchi qismiga ular o'rtasidagi chegaradan olib o'tilishini belgilovchi qoidalar to'plamini ishga solish imkonini beradi (21.5-rasm). Odatda bu chegara korxonaning korporativ tarmog'i va Internet global tarmog'i o'rtasida o'tkaziladi, uni korxonaning korporativ tarmog'i ichida ham o'tkazish mumkin. TE o'zidan butun trafikni o'tkazadi va bunda har bir o'tayotgan paket uchun o'tkazish yoki o'tkazmaslik haqida qaror qabul qiladi. TE bu ishni amalga oshirishi uchun esa, uning uchun filtratsiya qoidalari to'plamini belgilab berish kerak.
Odatda tarmoqlararo ekranlar korxonaning ichki tarmog'ini Internet global tarmog'idan kelgan «bosqinchiliklar»dan himoya qiladi, biroq ular korxonaning lokal tarmog'ini u ulangan korporativ intratarmoqdan kelgan «hujumlar»dan himoya qilish uchun ham qo'llanishi mumkin. Bironta tarmoqlararo ekran ichki tarmoqni barcha ehtimoliy holatlardan to'liq himoyasini kafolatlay olmaydi.
Biroq ko'pchilik tijorat tashkilotlari uchun TEni o'rnatish ichki tarmoq xavfsizligini ta‘minlashning zaruriy shartidir. Tarmoqlararo ekranni qo'llash foydasiga keltirish mumkin bo'lgan bosh dalil shundan iboratki, bunday ekranlarsiz ichki tarmoq tizimlari Internet global tarmog'ining yaxshi himoyalanmagan xizmatlari tomonidan xavfga duch kelishi, shuningdek zond orqali hamda tashqi tarmoqning bironta boshqa xost-kompyuterlarining hujumiga uchrashi mumkin.

5. 
   rasm. Tarmoqlararo ekranni o'rnatish sxemasi
   

Amalda qoniqarsiz axborot xavfsizligi barcha bayonnomalar va Internet xizmatlari uchun «tug'ma» muammodir. Bu muammolarning katta qismi Internet tarmog'ining UNIX operatsion tizimiga tarixan tobe‘ligidan kelib chiqadi. Ma’lumki, Arpanet tarmog'i (Internet ning ajdodi) AQSH ning ilmiy-tadqiqot markazlari, ilmiy, harbiy va davlat muassasalari, yirik universitetlarini bog'lovchi tarmoq sifatida yuzaga kelgan edi. Bu tuzilmalar UNIX operatsion tizimidan kommunikatsiya maqsadlarida hamda o'z vazifalarini hal qilish uchun bir platforma sifatida foydalinar edi. Shuning uchun ham axborot almashinuvi bayonnomalarining ishlashi va tarmoqdagi havfsizlik siyosatida ham UNIX muhitidagi dasturlash uslubiyotining o'ziga xos xususiyatlari, uning tuzilishidagi ayrim jihatlarning izi borligini ko'ramiz. O'zining ochiqligi va keng tarqalganligi tufayli UNIX tizimi xakerlarning eng yaxshi ko'rgan o'ljasi bo'lib
qoldi. SHuning uchun ham Internet global tarmog'i va borgan sari ommaviylashib ketayotgan intratarmoqlarda kommunikatsiyalarni ta‘minlayotgan TCP/IP bayonnomalar to'plami «tug'ma» himoya kamchiliklariga ega.
Internetga xabarlarning uzatilishini boshqaruvchi bayonnomalar to'plami (Transmission Control Protocol/ Internet Protocol - TCP/IP) bir xil bo'lmagan tarmoq muhitida kommunikatsiyalarni tashkil etish uchun qo'llanib, har xil turdagi kompyuterlarning o'zaro moslashishini ta‘minlaydi. Moslashish TCP/IPning asosiy afzalligidir, shuning uchun ham lokal kompyuter tarmoqlari bu bayonnomalarni qo'llab-quvvatlaydi. Bundan tashqari, TCP/IP bayonnomalari Internet global tarmog'i zahiralariga kirish imkonini beradi. TCP/IP paketlarning marshrutlanishini qo'llab turar ekan, u odatda tarmoqlararo bayonnoma sifatida qo'llanadi. TCP/IR, o'zining ommaviyligi tufayli, tarmoqlararo aloqalarda de-fakto standartiga aylandi.