O'zbekiston respublikasi profi universitety

muhim ahamiyatga ega bo'lgan xususiyatlari, tomonlarini ajratib olishdir. 
Bunda tafakkurning selektivlik - ob'ektning bir xil rejadagi jihatlarini tanlab ajratib 
olish va refleksivlik - fikrlash jarayonining kechishini nazorat qilish (odamning 
o'zi bilan o'zi mulohaza yuritishi) kabi qonuniyatlari namoyon bo'ladi, ya'ni 
tafakkur o'z oldida o'zi hisobot beradi. Voqealarning rivojlanishini tahlil qilishda 
analitik tafakkurning alohida bir ko'rinishi - antitsipatsiya - yangi hodisalarning 
bostirib kelishidan quvonish, ma'lum bir xatti-harakatlarning ehtimoli bo'lgan 
natijalarini oldindan ko'rish yuzaga keladi. Voqealarning rivojlanish variantlarini, 
muammoni yechishning mumkin bo'lgan yo'llarini oldindan tasavvur qilish 
qobiliyati - tafakkurning divergentligi deyiladi. 
Tafakkurning umumlashganligi. Tafakkur, ob'ektning u yoki bu muhim 
xususiyatini bilish, tegishli bilimlarni olish maqsadida amalga oshadi. Bir turli 
predmetlar uchun muhim xususiyatlar hamisha mazkur guruh predmetlari uchun 
umumiy hisoblanadi. (Lekin, har qanday umumiy xususiyat ham muhim 
hisoblanavermaydi). Ayrim konkret vazifani yechish uchun biz umumlashtirilgan 
bilimlarni, umumiy qoidalarni qo'llaymiz. 
Tafakkur jarayonida yakka holatlar hamisha umumiylikning aniq namoyon 
bo'lishi sifatida qaraladi. 
1
Рубинштейн С.П. О мышлении и путях его исследования. - М., 1958. - С. 98.

---

147 
Tafakkur (fikrlash) operatsiyalari. Tafakkur turli operatsiyalarning 
majmuida amalga oshadi. Bular: taqqoslash, umumlashtirish, mavhum-
lashtirish, konkretlashtirish, klassifikatsiyalash va sistemalashtirishlardan 
iborat. 
Taqqoslash - predmetlar o'rtasidagi o'xshashlik va tafovutni 
aniqlashdir. 
Atrof olamdagi predmetlarni bilish dastavval ularni bir biri bilan taqqoslash, 
solishtirish (birlamchi sintez) yo'li bilan amalga oshiriladi. Ob'ektlarni taqqoslash 
uchun, butun taqqoslashni borishini belgilab beradigan ma'lum bir boshlang'ich 
vaziyat va maqsadga ega bo'lish lozim. Hodisa voqealarni, predmetlarni guruhlarga 
bo'lish ya'ni klassifikatsiya qilish, sistemlashtirish va boshqa fikrlash operatsiyalari 
taqqoslashga asoslangan bo'ladi. Taqqoslashdan mustaqil tadqiqot metodi sifatida 
ham foydalanish mumkin. U ob'ektlarni u yoki bu munosabatda baholash, ularda 
ro'y beradigan o'zgarishlarni aniqlash vositasi bo'lib hisoblanadi. Taqqoslash 
tafakkurning barcha analitik - sintetik faoliyatining zarur operatsiyasidir. 
Taqqoslashsiz ob'ektlarning muhim tomonlarini ajratib olish, umumlashtirish, 
ularni ma'lum bir belgisiga ko'ra sintez qilib bo'lmaydi. 
Taqqoslashning o'zini esa - analiz va sintez, mavhumlashtirish va 
umumlashtirishsiz amalga oshirish mumkin emas.