O'zbekiston respublikasi

Sintaksisni morfologiyaga bog'lab o'rgatish 

Sintaksis kursi birinchi gapda morfologiya bilan qiyoslab o'rganiladi. So'z turkumlari bilan 

gap  bo'laklari  orasidagi  farqni  va  bog'lanishni  tushuntirish  sintaksis  darslarining  asosiy 

maqsadlaridandir. 

Ba'zi hollarda o'quvchilar tildagi bir dalilni boshqa bir dalil bilan qorishtiradilar. 

 M: tahlil vaqtida gap bo'laklari bilan so'z turkumlarini, sifat bilan aniqlovchini, ravish bilan 

xolni  aniq  farqlay  olmaydilar.  Shuning  uchun  morfologiya  va  sintaksis  bo'yicha  mavzular 

o'rganishdan oldin bu ikki qismning mazmunini o'quvchilarga atroflicha tushuntirish kerak. 

Gap  bo'laklarini  o'tishda  har  bir  bo'lakning  morfologiya  tomonidan  biror  bir  mustaqil  so'z 

turkumi bilan ifodalanishini uqtiriladi. Har bir mustaqil so'z turkumi ham gapda biror bir vazifada 

bo'ladi, ammo u matnni xususiyatiga qarab har xil gap bo'lagi  vazifasida kela olishi mumkinligini 

izohlanadi. 

M: "O'tkir" so'zi gapda ega, t-chi, a-chi, xol bo'lib kela oladi. 

Gap haqida umumiy ma'lumot berish jarayonida gapning 

1) aloqa-aralashuvning eng kichik birligi ekanligiga: 

2) nisbiy tugal fikr ifodalanishiga 

3) grammatik shakllanganligiga: 

4) tugallangan ohang bilan aytilishiga o'quvchilarning e'tiborini tortiladi. 

O'qituvchi so'z birikmasidagi tayanch nuqta sanalgan bosh so'z va ergash so'zlarni aniqlash 

usullarini  o'quvchilarga  turli  mashqlar  orqali  tushuntirishi  kerak.  So'z  birikmasidagi  bosh  so'z  va 

---

 

44 

ergash  so'zni  to'g'ri  topolmagan  o'quvchi  so'zlarning  o'zaro  bog'lanishini  ham  anglab  ololmaydi. 

Shuning uchun mavzu bo'yicha ko'p mashq o'tkazish talab etiladi. 

Sintaksisdagi deyarli har bir mavzuni morfologiyaga bog'lab tushuntiriladi. 

M: ergash so'zning bosh so'zga bog'lanish usullari haqida gapirganda kelishiklar eslanadi. 

Ergash  so'zning  bosh  so'zga  qaratqich  kelishigi  qo'shimchasi  yordamida  bog'lanishi 

moslashuv  ekanligi  tushuntiriladi.  Bu  o'rinda  qaratqich  kelishigining  qo'llanmaslik  xollar  ustida 

turli mashqlar o'tkaziladi. 

Ergash  so'zning  ba'zan  ko'makchilar  vositasida  bosh  so'zga  bog'lanishini  ongli  o'zlashtira 

olmaydi.  Shuning  uchun  o'quvchilarga  so'z  turkumlari  bilan  gap  bo'laklari  orasidagi  bog'lanishni 

tushuntirish shart. 

O'quvchilar eganing ot orqali (Tinchlik-xalqlar orzusi). 

Olmosh  orqali  (U  millat  taraqqiyotining  omili)  ifodalanishini  oson  o'zlashtiradilar.  Lekin 

eganing  ot  o'rnida  qo'llanadigan  so'z  turkumlari  orqali  ham  ifodalanishi  mumkinligini  qunt  bilan 

tushuntirish kerak. 

M: Ko'p o'qigan ko'p bilar. O'qigan o'zar. 

Ega uchun ko'p qo'llanadigan so'z turkumi ot sanalsa, kesimni ifodalash uchun eng mos so'z 

turkumi fe'ldir. Lekin kesim ham ega kabi boshqa turkumlar bilan ham ifodalanaveradi. 

M:  

Bizning maqsadimiz-shu (olmosh) 

 

Ikki o'n besh-bir o'ttiz (son) 

 

Ukam-epchil (sifat) 

O'quvchilarga sodda va murakkab kesimni tushuntirish uchun, avvalo qo'shma so'z yetakchi 

va  ko'makchi  fe'llar,  to'liqsiz  fe'lga  oid  muhim  o'rinlarda  qaytariladi.  O'quvchi  murakkab  kesimni 

o'zlashtirishda  bir  oz  qiynalishi  mumkin.  Murakkab  kesimning  mana  shu  jihatini  nazarda  tutib, 

qiyoslash mashqlariga ko'p e'tibor berish lozim. 

 

Sodda kesim   

 

 Murakkab kesim 

1. Shoira - o'qituvchi   

 

Shoira o'qituvchi bo'ldi 

2. U majlis bo'lishini aytdi.   U majlis bo'lishini e'lon qildi. 

Gapning 2-darajali bo'laklaridan to'ldiruvchi ko'pincha ot va olmosh orqali ifodalanadi. 

Son va sifatlar hamda gapda to'ldiruvchi bo'lib kela oladi. M.: 

 

 

 Yaxshidan ot qoladi. 

 

 

 Bilimli mingni yengar. 

 

 

 To'rt ikkiga qoldiqsiz bo'linadi. 

Albatta, vositali va vositasiz to'ldiruvchilar o'tilayotganda o'timli va o'timsiz fe'llar eslanadi. 

Aniqlovchi o'rgatilayotganda esa moslashuv va bitishuv eslanadi. 

Sifatlovchi  aniqlovchining  asosan,  sifat,  sifatdosh,  son,  olmosh  orqali ifodalanishi  misollar 

bilan izohlanadi. 

"Xol"  mavzusi  o'tilayotganda  yana  morfologiyaga  murojaat  qilinadi.  Uyushiq  bo'laklarda 

son, egalik, kelishik qo'shimchalarining qo'llanishiga oid maxsus mashqlar ishlanadi. 

"Undalma" mavzusi ham ot turkumiga va undovlarga bog'lab tushuntiriladi. 

Kirish so'zlarni tushuntirish modal so'zlarga murojaat etiladi.