O'zbekiston respublikasi

Sintaktik tahlil o'tkazish usullari 

Tahlil  o'quvchining  mavzuni  nahariy  tomondan  qay  darajada  o'zlashtirganini  ko'rsatuvchi 

omillardan  biridir.  Shu  sababli  o'qituvchi  o'quvchilardagi  bilim-malakalarni  aniqlashda  bu  usulga 

ham katta e'tibor qilishi zarur sanaladi. 

So'z birikmasini sintaktik tahlil qilishda quyidagi jihatlarga e'tibor qilinadi: 

1. So'z birikmasini ko'rsatish. 

2. So'z birikmasining tuzilishini tushuntirish: 

 a) bosh so'zni va ergash so'zni aniqlash; 

 b) Bosh so'z va ergash so'z qaysi so'z turkumi bilan ifodalanganligini; 

 v) bosh so'z bilan ergash so'zning birikish turi. 

3. So'z birikmasining grammatik ma'nosi. 

Ikki bosh bo'lakli gapni shunday tartibda sintaktik tahlil qilinadi: 

1. Gapning maqsadiga ko'ra turi. 

2. His-hayajon gap. (His-hayajon gapni tahlil qilgandagina aytiladi) 

3. Ikki bosh bo'lakli gap, bir bosh bo'lakli gap. 

4. Yoyiq sodda gap, yig'iq sodda gap. 

5. Grammatik asosini topish. 

6.  Avval  bosh  bo'laklar,  keyin  2-darajali  bo'laklarning  har  biri  haqida  quyidagilar 

ko'rsatiladi: 

 a) qaysi so'roqka javob bo'ladi? 

 b) gapning qaysi bo'lagi? 

 v) nima bilan ifodalangan? 

 g) gapning qaysi bo'lagi bilan bog'langan? 

7. Ega guruhi, kesim guruhi. 

Bir bosh bo'lakli gapni sintaktik tahlil qilish tartibi shunday bo'ladi: 

1. Ikki bosh bo'lakli gap yoki bir bosh bo'lakli gap. 

2. Bir bosh bo'lakli gapning turi. 

3. Gapning maqsadiga ko'ra turi. 

4. His-hayajon gap (his-hayajon gap tahlil qilingandagina aytiladi) 

5. Yig'iq sodda gap yoki yoyiq sodda gap. 

---

 

47 

6. Bosh bo'lagi: so'rog'i, ifodalanishi. 

7. 2-darajali bo'laklari: so'rog'i, turi, ifodalanishi. 

Bog'langan qo'shma gapni tahlil qilganda quyidagilarga e'tibor qilinadi: 

1. Gapning tuzilish jihatdan turi. 

2. Qo'shma gapning turi:  

a) bog'langan qo'shma gap; 

 

 

 

 

 

B) ergashgan qo'shma gap. 

3. Bog'langan qo'shma gapning bog'lovchili va bog'lovchisiz ekanligi. 

4. Bog'langan qo'shma gapning mazmun munosabatiga ko'ra turi: 

 

 a) biriktiruv munosabatli bog'langan qo'shma gap; 

 

 b) zidlov munosabatli bog'langan qo'shma gap; 

 

 v) ayiruv munosabatli bog'langan qo'shma gap; 

5. Bog'langan qo'shma gapda yuklamalarning teng bog'lovchi vazifasida qo'llanadi. 

6. Bog'langan qo'shma gapda sodda gaplarni sanash, zidlash, ayirish ohangi bilan aytilishi. 

Ergashgan qo'shma gapni sintaktik tahlil qilish tartibi shunday: 

1. Gapning tuzilish jihatidan turi. 

2. Qo'shma gapning turi. 

3. Sodda gapning soni. 

4. Bosh va ergash gap. 

5. Ergash gapning bosh gapga bog'lanishi: 

a) ergashtiruvchi bog'lovchilar; 

 

b) ergashtiruv bog'lovchi vazifasidagi so'zlar; 

 

v) fe'l shakllari; 

6. Ergash gapning turi. 

Demak,  yuqoridagidek  tartibda  tahlil  malakasiga  ega  bo'lgan  o'quvchi  so'zlarning  o'zaro 

bog'lanishini  fikr  qilib  topadi  va  gap  bo'laklarini  to'g'ri  aniqlaydi.  Sintaksisni  to'g'ri  o'qitish 

jarayonida o'quvchilarning nutq malakalari ham osha beradi.