O‘zbekiston respublikasioliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Mujmallik va tushunmovchilikka yo‘l qo‘ymang. Har bir ta’rif, tushuncha, xattoki, tinish belgisi huquqiy jihatdan jiddiy ahamiyatga egadir. Agar siz uchun shartnomada biror bir narsa tushunarsiz bo‘lsa – bu haqda mutaxassisdan so‘rash lozim: mazkur tushuncha nimani anglatadi, u yoki bu jumla qanday manoga ega va
h.k. Mujmallik, jumlalarning noaniqligi, nizolar kelib chiqqanda hamda ularni sud tartibida xal etilganida, yo‘l qo‘yilgan noaniqliklar, kontragent tomonidan o‘z foydasiga izohlanadi.
Undan tashqari, bunda kontragentning ham xiylasi bo‘lishi mumkin, keyinchalik u sizni kutilmagan murakkab, balki, ilojsiz vaziyatga qo‘yishi mumkin.
Binobarin, yuqorida qayd etilgan qoidalar jamlanganda o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Tajribadan ma’lumki, ularni nazarga olmaslik bir qator salbiy iqtisodiy va huquqiy oqibatga olib keladi.
Tashqi savdo shartnomasining tarkibini shartlar, tomonlarning huquqi va majburiyatlari tashkil etadi. Oldin takidlanganidek, tashqi savdo shartnomalari belgilangan strukturaga egadirlar. Shartnomaning bo‘limlari mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirilgan. Xalqaro oldi-sotdi shartnomasini uning strukturasi bo‘yicha ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Ixtiyoriy ishonchli shartnoma to‘rtta qismdan iborat bo‘lishi zarur:
-Preambula (yoki kirish qismi).
-Shartnoma predmeti. Tomonlarning huquqlarii va majburiyatlari.
-Shartnomaning qo‘shimcha shartlari.
-Shartnomaning boshqa shartlari.
Bularni inobatga olgan holda, O‘zbekiston Respublikasiqonunchiligida eksport- import shartnomalarining tuzilmasi va shartlariga oid asosiy talablar qo‘yilgan.
2.2.1- jadval

Shartnomaning tuzilishi

№	Bo‘lim nomi	Mazmuni
1.	Kirish	Shartnoma soni, shartnoma tuzish joyi va sanasi, tomonlar nomi
2.	Shartnoma predmeti	Tovar nomi va uning tavsiflari
3.	Yetkazib berish bazisi	Tavakkalchilikni o‘tishi vaqti, INKOTERMS 2010
4.	Narxi	O‘lchov birligi, narx bazisi va darajasi, mustaxkamlash usuli
5.	To‘lovlar	Valyuta, to‘lov muddati va shakli.
6.	O‘ralishi	Turi, sifati, o‘lchovlari, to‘lov usuli va markirovka
7.	Yuk ortish tartibi	Ogohlantirish
8.	Topshirish-qabul qilib olish	Xususiy mulkga o‘tkazish
9.	Reklamatsiya	Sifati va miqdoriga oid davolar, taqdim etish muddati va bartaraf etish tartibi.
10.	Kafolatlar	Amal qilishning va xizmat ko‘rsatishning kafolatli muddati
11.	Jarima sanktsiyalari	Penya, jarimalar
12.	Fors-major	Tomonlarning shartnomaviy majburiyatlarni bajarishdan ozod etish
13.	Arbitraj	Nizolarni hal etish tartibi, Arbitraj organi va joylanishi

Shartnomaning umumiy holdagi tuzilishini (2.2.1-jadval) orqali ko‘rishimiz mumkin.

Shartnomaning kirish qismida shartnoma soni, uni tuzish sanasi va joyi hamda shartnoma tuzuvchi tomonlar ko‘rsatiladi.
Shartnomaning sanasi - uning tuzilish vaqti va amal qilishining yakun sanasini belgilashga, demak bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatni aniqlashga tasir etadi.
Agar tomonlar shartnomani har xil vaqtda imzolashsa, u oxirgi tomon imzolagandan keyin haqiqiy hisoblanadi.
Aksariyat hollarda kirish qismida shartnomaning nomi ham ko‘rsatib o‘tiladi (savdo-sotiq shartnomasi, komissiya sharnomasi, yuk yetkazib berish shartnomasi, vositachilik xizmatlarini ko‘rsatishga oid shartnoma va h.k.). Bu esa huquqiy munosabatlarning xususiyatini aniqlab olishga va, mos ravishda, shartnomaning tub mohiyatini uning matnini o‘qimasdan turib tushunishga imkoniyat beradi.
Ta’kidlab o‘ganimizdek, shartnoma preambuladan boshlanadi. Unda tomonlarning to‘liq yuridik nomlari ko‘rsatiladi hamda qaysi tomon sotuvchi va qaysi tomon sotib oluvchiligi ham ko‘rsatiladi. Shartnomaning birinchi betida rasmiylashtirish raqami, joyi va tomonlarning qo‘l o‘ygan kuni ko‘rsatiladi.
Masalan, Shartnoma №20571 elektron tovarlar eksporti. Toskent sh. 29.04.17y.
"Sotuvchi" - "Elektro" korxonasi. Toskent sh. "Sotib oluvchi" - AOOT "Strela" Riga sh.
Shartnomaning predmeti.
Bu bo‘limda tashqi savdo shartnomasining ko‘rinishi, tovar va uni yetkazib berishning bazis shartlari qisqa qilib ifodalanadi. Masalan, unda bunday ko‘rsatilishi mumkin. Ko‘p hollarda shartnomalar rus tili va ingliz tillarida tuzilganligi uchun, rus tilidagi ko‘rinishini ko‘raylik: " Продавец продал, а Покупател купил на условиях FOB ( в редакциях INKOTERMS-2010), порт г. Санкт-Петербург три фрезерно станка типа…..". Agar shartnomaning predmeti bo‘lib, murakkab texnologik xarakterdagi tovar bo‘lsa, odatda shartnomada "Texnologik shartlar" yoki "Texnologik spetsifikatsiyalar" kabi maxsus bo‘limlar ko‘rsatiladi. Bu holda" shartnomaning predmeti" degan bo‘limda tovarga qisqacha ta’rif berilib, maxsus bo‘limlarga xavola etiladi va ushbu bo‘limda tovarning texnologik tavsifnomalari berilib, uning qiymati ko‘rsatiladi. Bu borada o‘lchov birligini hisobga olib, uni ko‘rsatish zarur. Katta hajmdagi tovarlar savdosida og‘irlik o‘lchov birliklari bilan o‘lchanadigan tovarlarni shartnomada ko‘rsatilganidek og‘irlikda yuklash juda mushkuldir. Masalan, ruda metallarini yoki paxta tolashini temir yo‘l yoki kema bilan tashiganda, uning og‘irligi xavo namligi tufayli shartnomada belgilangan xajm yoki og‘irlikdan bir muncha og‘ir yoki engilroq bo‘ladi. Shuning uchun bunday muammolardan qochish maqsadida shartnomada tovarning hajmi yoki og‘irligi belgilanayotganda, ma’lum bir foyiz chegirma beriladi yoki bo‘lmasa "atrofida" so‘zi qo‘llaniladi. Mashina va texnika-texnologiyalar kabi uzoq muddat qo‘llaniladigan tovarlar va istemol predmetlari dona, komplekt, juftlik va shu kabi o‘lchovlavrda ko‘rsatiladi. Kompleks obektlarni ta’mirlash uchun mashina, asbob- uskuna, materiallar kabi tovarlarni yetkazib berish shartnomalarida, tamirlanishi uchun inventar, material va boshqa xom-ashyo va ekspluatatsiya qilingan materiallardan tashqari yetkazib berishga eksporter majburdir degan ibora ham qo‘llanilishi mumkin.
Shartnoma ishtirokchilari bo‘lmish tomonlarni ta’riflash jarayonida shartnomada, ularning davlat ro‘yxati reestrida qayd etilgan, to‘liq firma nomi, shartnoma bo‘yicha keyingi nomi, masalan “ish bajaruvchi”, “yuk yetkazib beruvchi”, “ijarachi”, “buyurtmachi”, shuningdek imzolayotgan shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi va otasining ismi ko‘rsatiladi. Agar shaxs ishonchnoma asosida harakat qilayotgan bo‘lsa, uni ham ko‘rsatish lozim. Mazkur holat, keyinchalik u yoki bu shaxs shartnomani imzolashga huquqi yo‘q edi, degan etiroz yuzaga kelishini bartaraf etadi, aks holda, bu kontragentning o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarini bajarish masuliyatini bekor qiladi. Ushbu maqsadda, amaldor shaxsning shartnoma imzolashga oid haqiqiy vakolatlarini teksirib ko‘rish lozim, bu uning shaxsini tasdiqlovchi va vakolatlari aniqlovchi hujjatlarni teksirish bilan amalga oshiriladi. Mazkur hujjatlar qatoriga, korxonaning har bir amaldor shaxsi vakolatlarini belgilab beruvchi, korxona nizomi ham kiradi.
Agar shaxs ishonchnoma asosida harakat qilsa, nixoyatda extiyotkor bo‘lishi lozim. O‘zbekiston RespublikasiFuqarolik Kodeksida, ishonchnomaga quyidagi talablar belgilangan:

• 
  yuridik shaxs nomidan beriladigan ishonchnoma raxbar tomonidan imzolanib, unga ushbu yuridik shaxsning muxri bosiladi (138-moddaning 1-bandi);
  
• 
  davlat mulkiga asoslangan yuridik shaxs nomidan pul va boshqa mulkiy
  

boyliklarni olish yoki topshirish uchun beriladigan ishonchnoma shu yuridik shaxsning bosh buxgalteri tomonidan ham imzolanishi kerak (138-moddaning 2-bandi);

• 
  ishonchnoma ko‘pi bilan uch yil muddatga berilishi mumkin. Agar ishonchnomada muddat ko‘rsatilgan bo‘lmasa, u berilgan kundan boshlab bir yil mobaynida o‘z kuchini saqlaydi (139-moddaning 1-bandi);
  
• 
  berilgan kuni ko‘rsatilmagan ishonchnoma haqiqiy emas (139-moddaning 2-bandi).