O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Orayliq Aziyanin` ishki suwlari ha`m suw resurslari
Download 484.86 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ural dar`yasi.
- Tejen dar`yasi
- Zarafshan dar`yasi.
- Shirshik dar`yasi
- Jer asti suwlari
Orayliq Aziyanin` ishki suwlari ha`m suw resurslari. Orayliq Aziyanin` suw resurslarinin kaliplesiuinde tek jauin shashin emes, al tabiyiy Orayliqliktin baskada kompanentleri ulken tasir etedi xam oz ara kushli baylanista boladi. Ishki suwlardin bizdi korshagan tabiy Orayliqda zat almasiu protsessi otedi, topirak payda boladi jane osimliklerde rauajlaniu protsessi dauam etedi. Ishki suwlar xalik xojaligi taraularin suwlandiriuda jane nomunal xojaligin suw menen tamiynleude de ulken rol oynaydi. Solay etip adamshilik jemiyetinin turmisinda suw resurslarin esirese dar`yalardin exmiyeti ogada ulli. Orayliq Aziya ellerinde dar`yalar onsha kop emes xam Ertis dar`yasin esapka almasak barligi derlik tuyik basseyinlerge kuyadi, al ayirimlari suw alaplarina jetpey sholistanliklarda kurip tama boladi. Dar`yalardin aziklaniui darejesi biyik taulardagi mangi muz, kar, suwi xam baxargi jauin-shashinga tikkeley baylanisli. Birak tauli ulkeler Orayliq Aziyanin` tuslik-shigis xam shigis boliminde shegara boylap jaylaskan sonliktan ayirim dar`yalardin baylanisatugin jerleri shet ellerdin territoriyalarina tuura keledi xam uzak jollardi basip otip sholistanli tegislikke shikkannan keyin suw dereklerinin kopshilik bolimin parlaniuga xam auil xojaligi jerlerin suwlandiriuga sorip ketedi.
xam suw jiynaytugin maydannin kolemi boyinsha birinshi orindi iyeleydi. rta asirlerde arablar bu dar`yani Jayxun dep atasa, jergilikli xaliklar Omul dep atagan. Okean kaddinen 4900m. balentliktegi Emiudar`ya Xindikush taularindagi Borevskiy muzliginan Vaxjir degen at penen baslanadi,keyin Pamir dar`yasi menen kosilip Pandj,Vaxsh dar`yasi menen kosilgannan keyin Emiudar`ya dep ataladi. A`miudar`ya tegislikke shikkannan keyin Karakum xam Kizilkum sholistanliklari arkali Aral tenizine kelip kuyadi xam 2540km uzinlikka iye. A`miudar`ya jokari bolimde tar tau kispaklari arkali juda tez agadi, al tegislikke shikkannan keyin agisi biraz paseyedi birak kaptal jagalaularin omirip degish payda etedi xam suw angarin keneytedi. Usinin netiyjesinde dar`ya suwi sutkasina birneshe metrge dar`ya jagasin juuip ketiui mumkin. Bunday xediyse 1898 jili Kerki kalasi xam 1932 jili Tortkul kalasi janinda ushirap, A`miudar`ya suwi 10 metrden 500 metrge shekem kurgakshilikti juuip Kerki
17
kalasinin janinda 2000 metr kub/sek barabar bolsa, kis aylarinda en tomen suw agini 500 metr kub/sek shekem paseyedi. Emiudar`ya suwinin kolemi jaginan Dneprge salistirganda 1,2 ese kuop ol suw mugdari jaginan xatteki Nil dar`yasinin kolemine jakin. Birak suwi juda ilayli, Kerki janinda Orayliq esap penen jilina 210-270 mln. Tonnaday xar kiyli jinislardi agizip otedi. Suwinin xar bir kubmetrinde n`kg jakin xar kiyli ilayli shogindi ushraydi, sonliktan Emiudar`ya suwin minerallik toginlerdin G`fabrikasiG` desekte boladi. Emiudar`ya suwi 1960 jillardan baslap-ak azaya basladi. 1954-1959 jillarda Karakum kanalinin 400 kilometrin Emiudar`ya-Murg`ab aralinin, 1961 jilda 140 kilometrlik Murg`ab-Tedjen xam 1961-1962 jillarda 257 kilometrlik Tedjen-Ashgabad araliginda Karakum kanalinin kurilisinin iske tusiui, sonday-ak 1974 jili siyimliligi 873 mln metr kub Xauzxan suw saklagishinin paydalaniuga beriliui A`miudar`ya suwinin koplep jokargi agasinda sori boliuina alip keldi. A`miudar`yanin Orayliqngi agisinda Emiu-Buxara mashinali sbros kanali kurildi al 1974 jildan baslap 195 km aralikka A`miudar`ya suwi A`miu-Karshi kanali arkali Karshi dalalarin suwlandiriuga paydalanilmakta. Solay etip A`miudar`ya barlik basseyini boyinsha pitiranki rauishte paylaniuga jol koyiu, onin tomengi agisinda ekologiyalik sharayatlardin putkilley ozgeriuine alip keldi. Bugan kopshilik jagdaylarda ozlerimiz sebepshi boldik. Eger dun`ya juzilik praktikada Emiudar`ya kusagan ulli dar`yalardin alabi tomennen jokariga karay ozlestirilse bizde sovetlik tutim jillarinda Emiudar`yanin tomengi, Orayliqngi jene jokargi agislarinda da koplep eginlik jerler ashildi, iri-iri irrigatsiyalik kurilislar payda boldi. Natiyjede oktyabr` audarispagina deyin Emiudar`ya suwinan xalik xojaliginda paydalaniudin darejesi tek 7 protsent gana kurasa bizin dauirimizge kele tomengi Amiwdar`yada jaylasqan. Xorezm ham Karakalpak oazislerinde suw jetispeytugin awhal juz bermekte, ata-babalar zamaninan berli kop qarjilar jumsalip kamalga kelgen gullengen oazisler sholistansha aynalmaqta. Sonliqtan Amiwdar`ya suwinan aldagi waqitlarda aqilga say adam mapi ratsionalli paydalaniw qajet.
Emiudar`yadan keyin turadi. Ol Orayliq Tyan`-Shan`dagi angshirak tauindagi Petrov muzliginan baslanatugin Narin dar`yasi menen Fergana tau dizbeginde baslanatugin Karadar`yanin Namangan kalasina jakin jerdegi balikshi auilinin kasinda kosilgan jerinen baslap Sirdar`ya dep ataladi. Sirdar`ya boyi buringi Seyxun, erte zamanlardan baslap-ak xalik tigiz konislagan suwgarmali diyxanshiliktin kennen rauajlangan, gullengen madeniyat oraylarinan esaplanadi. Sirdar`yanin uzinligi g`9hg`km. Barabar, usinin jokargi agisi O`zbekstan, al Orayliqngi jene tomengi agisi Qazag`istan territoriyasi (1400km) arkali otedi. Dar`ya alabinda onin suwin toliktiratugin 1700 muzlik jaylaskan. Der`ya suwinin tasiui Aprel`den baslap Avgust ayini shekemgi aralikta boladi, Orayliqsha jillik suw shigini Bekabad kalasi janinda sekundina 568 metr kub sek Kizilorda kalasi janinda 873 metr kub sek kuraydi. Suwinin ilayliligi 1200 gramm/metr/kubga barabar. Sirdar`ya oz jolinda tegislikke shikkannan keyin lessli sazli ilayli jinislardi payda etedi. 18
Sirdar`ya jokargi agisinda salalarga iye yamasa onin Pachcha ata, Kalansay, Gavasay, Chdaksay, Isfaramsay, Shaximardansay, Sox Isfara degen salalaridin` suwi suwgariuga sarip etilia, Sirdar`yaga jetpey-ak tamam boladi. Sirdar`ya Fergana alabinan agip otkennen keyin ogan on tarepten Oxangaran, Shirshik, Keles, Aris dep atalgan salalari kosiladi, al Kizilkum zonasinda ogan kosilatugin Janadar`ya (300km) Kuuandar`ya (325km) degen salalari xazir kuymaydi, olar kurip atir. Sirdar`ya alabi bizin dauirimizde iri- iri paxtashilik xam saligershilikke aynaldi. Sirdar`ya suwinan xalik xojaliginda ratsionalli paydalaniu maksetinde onin jokargi agisinda Usman Yusupov atindagi ulken Fergana, Arka xam xam Tuslik Fergana, Andijan magistralli kanallari, Kayrakkum suwsaklagishlari, al Orayliqngi jane tomengi agislarinda Kirov atindagi Mirza shol kanali, A.Sorkosov atindagi Mirzashol kanallari, Chardara saklagishi, Kizilkum suwgariu sistemasi x.t.b. kurildi. Bul jane tagi baska xareketler natiyjesinde Sirdar`yadan Aralga tusetugin suwdin kolemi 1961 jillardagi q,g`km.kub 1975 jilga kem 0,6 km.kub qisqarsa, al 1985 jillarda Aral tenizine Sirdar`yadan bir tamshida suw kelip kosilmagan. Eger usi bagdarda Emiudar`ya xam Sirdar`ya suwlari tek sugarmali diyxanshilik ushin paydalaniuga sheklengen, Aral tenizinin suw baskan maydani g`q,q min kmg` ge kiskarip andagi suwdin kolemi 2000 jillarga kele a`u`g`km.kv shamasinda bolip teniz suwinin duzliligi 50-60 protsent jetip ulken duzli shor payda boliui mumkin. Sonliktan Sirdar`ya suwin Aral regioninda payda bolgan ekologiyalik situatsiyalardi oz kalpine keltiriu maksetinde paydalangan jon boladi.
n`g`n`hkilometr, usinin Qazag`istan territoriyasinda tek 1700 kilometrge deyin tuuri keledi. Irtish Kitay territoriyasinan baslanip, Qazag`istan jerine kele Kara Irtish dep ataladi da Zaysan koleminen Buxtarma suw saklagishgina kelip kuyadi, usi jerden baslap Ak Irtish yamasa Irtish degen at penen Ob` dar`yasina barip kuyadi. Irtish dar`yasi jokargi agisinda oyli-kirli jaziklik arkali agip otip, Altaydagi Kol`ba jotalarina jane baska da tauli jotalar araliginda tar kispaklar menen Oskemen kalasina karay agadi, us aralikta bir kansha salalar kelip kosiladi, bulardan en ulkeni Buxtarma (360km) dar`yasi, keyingi jillarda Irtishte Buxtarma dar`yasi kosilgan jerden tomenirekte biyikligi 96 mertlik (platina) boget ornatilip, Buxtarma suw elektrostantsiyasi kurildi. Usigan baylanisli dar`ya agisin jagalap 600 kilometrge sozilgan suw saklagish payda boldi. Bul Buxtarma suw-saklagish suw jiynaytugin kolemi Kaspiy tenizinen adeuir ulken. Oni ulken Irtish dar`yasinda Oskemen kalasa janinda suw elektr stantsiyasinin kuriliuina baylanisli ekinshi boget salinip, Kishi Irtish tenizi duzilgen. Al Oskemen menen Semey kalalarinin aymaginda Shulbi suw elektr stantsiyasi kurilip, Shulbi suw saklagish payda boldi. Irtish Semey kalasi janinda nagiz tegislikke xaratkerli dar`yaga uksaydi jane burmalanip agadi. Irtish dar`yasinin Shulbi kalasi janindagi Orayliq jillik suw shigini 960 metr kub/sek barobar jane usi etiraptagi jilli Orayliqsha suw agimi 27 mlrd metr kub kuraydi. Irtish dar`yasinin Kitay territoriyasina
19
shekem traktattin exmiyeti ulken. Onda juk tasiytugin paraxodlar, teploxodlar xam katerler jildin kopshilik uaktinda katnas jasaydi. Irtish dar`yasi ulken suw energetikalik maksetlerge paylaniladi. Onda jumis isleytugin suw elektr stantsiyasi rudali Altaydin sanaat oraylarin suw energiyasi menen tamiynleydi. Keyingi jillarja Irtish dar`yasinin suwi xalik xojaliginda, esirese tuslik Qazag`istannin iri sanaatli rayondarin suw menen tamiynleuge paydalanilmakta. Usi maksette uzinligi 500 kilometrlik Irtish- Karaganda kanali kazildi, onin eni n`0metr, al terenligi 5-7 metrge barabar. Sekundina kanal arkali 75 kub metrdey agiu mumkinshiligine iey, xazir kanaldin ekinshi ocheredi baslanip, ol Jezkazganga deyin jetkeriletugin boladi.
arteriyalari katarina kiredi xam Irtishten keyingi ekinshi dar`ya. Ol Ural tauinan baslanip arkadan tuslikke karay Qazag`istandi kesip otip, Kaspiy tenizine kuyadi, uzinligi g`n`g`hkilometr, usinin 1100 kilometri Qazag`istan territoriyasi arkali agadi. Jayik dar`yasi Kaspiy tenizi boyindagi oypatlikka shikkan keyin ozinin alabi keneytip, ken jayilmalaordi, mayda kollerdi payda etedi. Dar`ya kuyar jerinde eki tarmakka bolinip, tiykarinan kar suwinan aziklanadi, en suwli waqti baxar aylarina tuwra keledi. Onin Orayliqsha jillik suw shigini auili janinda 400 metr kub sek barabar Jayik dar`yasinda keyingi jillarda kop sanli suwgariu sistemalari kurildi. Olarga Narin, Baksay, Shagan Primorsk xam tagi baskalar jatadi. Bunnan baska Jayik dar`yasinan, Jemdegi neft` kanilerine suw kubiri da tartildi. Dar`ya keme katnasi jane balik aulau kasipliklerinde de ulken exmiyetke iye. Ili dar`yasi. Balxash-Alakol alabina kuyatugin Qazag`istandagi en ulken dar`yalar katarina kiredi. Ol Shigis Tyan`shan` taularinan baslanatugin Tekes xam Kungey dar`yalarinin kosiliuinan payda boladi. Ile dar`yasinin uzinligi 2439 kilometr, al onin Qazag`istan jerindegi uzinligi ha`o`km. Qazag`istan territoriyasindagi Ilidin iri salalarina Talgar, Kaskelen, Kurti, Shelek, Sharin dar`yasinin Osek dar`yalari esaplanadi. Usidan Kaskelen dar`yasinin salalari ulken jane Kishi Almati dar`yalari baslanatugin jerde Qazag`istannin paytaxti Almati kalasi jaylaskan. Ile dar`yasi Orayliq jene tomengi agisinda Tegislik arkali agip, Kapshagay platinasi janinda dar`ya angari 200 m-ge tariladi, al bunnan keyin Ilege Kurti dep atalatugin salasi kosilgannan keyin onin angari 15 km-ge keneye baslaydi. Suwliligi jaginan Ile dar`yasi Qazag`istandagi ushinshi dar`ya esaplanadi. Onin jillik Orayliqsha suw shigini Kapshagay tusinda 472 metr kub sek. Dar`ya tiykarinan kar xam muz suwi menen aziklanadi. Ile dar`yasinin alabinda Tasl-ilayli suw tasaulari ushirap turadi. Bugan misalga 1963 jilgi 17 avgusttagi seldin kushlerinen Esik komenin tabiygiy bogeti buzir apat tuudirganin atauga boladi. Bugan karsi 1966 jili Ile Alatauinin Medeu Shatkalinda boget salinip onin biyikligi 100 m, al tabinin eni 600 m.di jetkrildi, bul 1973 jilgi sel apatinda Almati kalasin saklap kaldi. Ile dar`yasinin suwi
20
toligi menen derlik diyxanshilik taraularin suwlandiriuga, suw energetikalik maksetlerge jane madeniy osimliklerdi suw menen ta`miynlewde paydalanilmakta. Ile dar`yasinda Kapshagay suw elektr stantsiyasi jane Kapshagay suw saklagishi kurildi. Bul ondiristin kopshilik taraularin rauajlandiriuga jane Almati kalasinin madeniy talaplarin kanaatlandiriuga ulken imkaniyatlar jasamakta. Murg`ab dar`yasi. Orayliq Aziyanin` tuslik tarepindegi en ulken (imkaniyatlar) dar`yalardan esaplanadi. Ol Auganstan territoriyasindagi 2600 metrlik taulardan baslanip Turkmenstannin tusliginen Karakum sholistanina karay 250 kilometr aralikta agip otip Murg`ab oazisin suwlandiriuga paydalaniladi. Murg`ab dar`yasinin uzinligi 978 kilometr. Turkmenstan territoriyasinda Murg`ab dar`yasina Kashan xam Kushka dep atalatugin eki salasi kosiladi. Murg`ab suwi az dar`yalar katarina kiredi, onin Taxtabazar jolindagi jillik suw shigini 50 metr kub sek kuraydi xam jilina 100 min gektarday territoriyani suwlandiriuga mumkinshilik beredi. Dar`ya Iolotan kalasina shekem tik jar payda etip aksa, al usi jerden baslap tegislik territoriya arkali agip otip birneshe shakapshalarga bolinedi. Murg`ab dar`yasi erigen kar xam atmosferanin jauin-shashin suwlarinan aziklanadi, tek baxar aylarinda tasip, jazga karay dar`yalarinin suw derekleri juda azayadi. Sonliktan dar`yanin suw dereklerinen rayionalli paydalaniu (Kolxozbent, Iolotan, Gindikush, Tashkeprin, Sariyazin xam t.b.) kurilgan. Bunnan baska uzinligi 7 min kilometrli suwgariu kanallari iske tusirilgen, bul Karakum kanali menen birlikte Murg`ab oazisindegi 400 min gektarday egislik jerlerdi ozlestiriuge jol ashpakta.
uzinligi 1124 kilometr. Usinin 800 kilometrdeyi Auganstan xam Iran territoriyasi arkali agip otedi. Tejen dar`yasi Auganstan territoriyasindagi 3000 metr balentlikte jaslaskan taulardan baslanip, daslep Saridjangal, Orayliq agisina Gerirud dar`yasi degen at penen ataladi. Turkmenstan territoriyasina kele Tejen degen atakka iye. Tejen dar`yasinin suw toplaytugin maydani 70 min.km.kv kurasa da, Turkmenstan territoriyasina ote az suw alip keledi. Dar`yanin suw deregi erigen kar suwi xam atmosferanin jauin-shashin suwlarinan kuraladi. Onin jillik suw shigini 500 metr kub sek barabar, birak usi suw agisinin 80 protsent baxar aylarina tuura kelip, kop sanli suw taskinin payda etedi. Sonliktan Tejen dar`yasinin suwinan xalk xojaliginda ratsionalli paydalaniu maksetinde 1950 jili Tejen suw saklagishi al keyingi jillarda magistralli suwgariu kanallari iske tusiriledi. Bu Tejen dar`yasi basseyindegi 600 min gektarday egislik jerlerdi planli rauishte auil-xojaligi aynalasina paydalaniuga imkaniyat bere basladi. Zarafshan dar`yasi. Turkstan xam Zarafshan tiau dizbeklerinin kosilgan jerindegi Zarafshan muzliginan baslanadi, ol daslep Mastchok dar`yasi degen at penen, al Ayniy auili janinda Fan dar`ya menen kosilgannan keyig Zarafshan dar`yasi degen atakka iye boladi. Dar`yanin tauli bolimi
21
Tajikstan territoriyasinan agip otip, tegislikke shikkannan keyin Samarkand, Buxara oblastlarinin territoriyasin suw menen tamiylep Emiudar`yaga 20 kilometrdey kalgan jerde Sandikli kumlarina sinip tamam boladi. Usi aralikta Zarafshan dar`yasi 781 kilometrdey uzinlikka iye xam onin jillik Orayliqsha suw shigimi Pajakent kalasi janinda a`u`n`metr kub sek barabar. Dar`ya suwinin jillik agiminin 55protsent iyul`-sentyabr` aylarina tuura keledi, al dar`ya suwinin ilayligi bir kub metr suwdi 880 g jetedi. Shirshik dar`yasi. Uzinligi jaginan Zarafshan dar`yasinan keyinde tursada suwliligi boyinsha Sirdar`yanin en iri salalarinan esaplanadi. Dar`ya Batis Tyan`shan` tau dizbeginen baslanatugin Chatkal xam Piskan dar`yalarinin Chatkal boyinda kosilgan jerinen baslap Shirshik degen atka iye boladi. Onin Sirdar`yaga kuygan jerine shekemgi uzinligi a`wn` kilometrdi kuraydi al, jillik Orayliqsha suw shigini Xojakent janinda 224 km kub sek barabar. Suwinin Orayliqsha ilayligi bir kub metrge 275 g.di kuraydi, yaki tauli dar`yalardin ishindegi suwinin tazaligi jaginan en jaksilari esaplanadi. Shirshik dar`yasina on tarepten Ugam, shep jaginan Aksak ata degen salalari kelip kosiladi, al baxarde diyxanshilikta kobirek paydalanganliktan Shirshikka jetpey tamam bolatugin Kizilsuw, Aktassay, parkentsay x.b. salalari da bar. Shirshik dar`yasi kar xam muzlik suwlarinan aziklanadi, sonliktan en suwli uakti mart-iyun` aylarina tuura keledi. Orayliq Aziyada ko`ller onsha ko`p emes. Olardin` en` irileri Kaspiy ko`li,Aral ko`li,Issiq- ko`l,Balxash,Alako`l esaplanadi. Ko`llerdin` ko`pshiligi tawlarda jaylasqan. Ko`llerdin` ishinde en` u`lkeni Kaspiy koli u`lkenligi jag`inan ten`iz depte ataladi. Ten`izdin` maydani 372000 km.kv. Aral koli teren` jeri 69 m Orayliqsha teren`ligi 16 m. Maydani 66 min` kv.km. Aral ten`izi sho`ller menen oralg`an, tek eki g`ana da`r`ya kelip quyadi A`miwda`r`ya ha`m Sirda`r`ya.Aral ten`izinde 313 kishi atawlar bolip oni maydani 2345 kv.km. Ha`zirgi kunde Aral ten`izinin` maydani keskin qisqarip ketgen en` teren` jeri 50 m, maydani 28 min` kv.km. Kopg`ana atawlar bir-biri menen qosilip ketken. Balxash ko`li maydani 17660 kv.km., uzinlig`i 605 km., en` ken` jeri 74 km., tar jeri 8,5 km. Orayliqsha teren`ligi 7 m. Il` da`r`yasi kelip quyadi. Balxashta haywanat du`n`yasi onsha ko`p emes.Baliqshiliq jaqsi rawajlang`an,baliqtin` 12 tu`ri jasaydi. Issiq-ko`l. Maydani 6200 kv.km., uzinlig`i 182 km. Teren` jeri 702 Issiq-ko`l a`tirapindag`i da`r`yanin` 80 ge jaqin say kelip quyiladi, Issiq ko`lden 1-de say ag`ip ketpeydi. En` iri da`r`yalari - Tug, Jergalan da`r`yalari.Issiq-ko`lde baliq kop 11 tu`ri ushirasadi. Issiq-ko`ldi «Sovet Shveytsariyasi» dep atalatug`in edi. Ko`ldin` a`tirapinda jasil o`simlikler ko`p. Bul ko`ldin` boyinda ataqli geograf Prjeval`skiydin` qa`biri, ha`m ati qoyilg`an qala bar.Issiq-ko`l a`tirapinda Quysara, Aqsuw, Sholpanata, Jetihawiz uqsag`an belgili kurort, sanatoriyalar bar.
22
Jer asti suwlari. Jer asti suwlarida ju`da` za`ru`rli tabiyiy bayliqlardin` biri. Jer asti suwlari menen xaliq ha`m xojaliq mu`ta`jliklerin ta`miynlew mu`mkin. Jer asti suwlari menen eginlerdi de ta`miynlew mu`mkin. Qaraqum, Qizilqum, Moyinqul, Betpaq dala ha`m U`stirt sho`llerinde, Orayliq Fergana, Mirzasho`l, Qarshi sho`li ha`m basqa sho`llerde jer asti suwlarinan paydalaniladi. Orayliq Aziya territoriyasin gidrogeologik jaqtan 3 bo`limge yag`niy tawli, taw asti qiyaliqlar ha`m tegisliklerge bo`liwge boladi. Ha`r bir bo`limninn` o`zine ta`n jer asti suwlari bar ha`m bulaqlari bar. Tawlarg`a tu`sken jawinnin` ma`lim mug`dari jerge sin`edi ha`m olardan jer asti suwlari payda boladi. Tegisliklerdegi grunt suwlar bir neshe tipke bo`linedi. Jer asti suwlari kristall jinislar arasinda tek g`ana onin` jarilg`an jerlerinde ushiraydi ha`m olar da`r`ya (ko`leminen) da`r`ya ha`m suwg`ariw sistemalarindag`i suwlar menen toyinadi. Grunt suwlar tegisliklerde ko`binese teren`irekte boladi, biraq ayirim jerlerde jer betine jaqin turip, ko`p jerlerdi batpaqliqqa aylandiriwina sebep boladi. Orayliq Aziyada iske alinbag`an sho`l ha`m tegislikler ele u`lken maydandi alip jatadi. Bul jerlerde sharwa mallari tek jawin ha`m qudiq suwlarina tiykarlanip bag`ilip kelgen. Qaraqum, Qizilqum, Balxash boyi qum sho`li, Betpaq dala ha`m U`stirt sho`llerinde, Mirzasho`l, Qarshi sho`l ha`m t.b. sho`llerde ha`zirden qudiq suwlarinan ken` paydalanadi. Orayliq Aziyada bir neshe 10 metrden 500 metrge baratug`in qudiqlar bar. Ishiwge jaraytug`in jaqsi sipatli ha`m u`lken zapasqa iye bolg`an jer asti artezisi suwlari Turtkul`, Shomanay, Beruni, Xalqabad territoriyalarinda tabilg`an. Jer asti suwlarinin` u`lken zapasi a`sirese Qazaqstan territoriyasinda. Tek Moyinko`l ha`m Sarieshikutrov qum sho`llerinde dushshi grunt suwlari bar. Tashkent Mirzasho`l taw aldi tegisliginde mezo-kaynazoy jatqaziqlari arasinda tu`rli shuqirliqta u`lken artezian ha`wizi bar. Orayliq Aziyada ha`r qiyli mineral` ha`m issi jer asti suwlari bar. Son`g`i jillari O`zbekstanda 50 den artiq emlew mineral` bulaqlari jaqsi u`yrenip shig`ildi. Fergana alabindag`i Chim§n, Polbantoj, Kubla Olamushuk, Chartak, Surxanda`r`ya oblastindag`i Jayroktepa h.t.b. emlewxanalar mine usinin` esabinan isleydi. Issi mineral` suw Fergana alabinda ju`da` ko`p jerlerde bar. Qirg`izstang`a issi mineral` suwlar a`yyem zamanlardan beri belgili ha`m adamlar tu`rli awiriwlardi emlep kelgen. Qirg`izstanda: dizbegi etegindegi Issikota yamasa Arason, Shansi, Olamendi: Terskay, Alatawi janbawirlarinda Ettigo`z, Altin Arason, Fergana dizbeginde Jalalabad h.t.b. jerlerdegi mineral` suwlar ju`da` belgili. Issi mineral` suwlar Ta`jikstan ha`m de Tu`rkmenstanda da ko`p ha`m bular arasinda radioaktiv suwlari da ushirasadi. Ta`jikstanda Obigari ha`m Xuja-obigari issi mineral` suwlari bar. Solay etip, Orayliq Aziyada ha`r qiyli jer asti suwlarinin` ha`r qiyli zapaslari aniqlang`an. Orayliq Aziya territoriyasinda ele de suw ha`wizleri ko`p ha`m olardi xaliq xojalig`inin` ha`r qiyli tarawlarinda paydalaniw keshiktiriwge bolmaytug`in waziypa. 23
Juwmaqlap aytqanda Orayliq Aziyada jergilikli exmiyetke iye, suwgariu xam baska da xalik xojaliklik maksetlerge kennen paydalanilatugin Qashkadar`ya, Oxangaran, Atrek, Shu, Eman, Ayakoz, Lepsi, Torgay xam tagi baska koplegen dar`yalar bar. Olar mal jaylaularin suwlandiriu, sonday-ak energetikalik maksetlerge de kennen paydalaniladi. Orayliq Aziya GMDA ellerinin suw energetikalik resurslarinin 15,7 protsent kurap usinnan O`zbekstan dar`yalarinin suw energetikalik kuuati 12 mln kvt-tan aslamirak, yaki jilina tek suw energetikalik resurslardi paydalaniu natiyjesinde kosimsha 107 mlrd kvt.s elektr energiyasin ondiriuge boladi degen soz. Der`yalardin suw resurslarin suwgarmali diyxanshilikta ratsionalli paydalaniu maksetinde suw saklagishlar, magistralli iri xanalar kurildi. Misali vegetauiyalik dauirde suwdan unemli paydalaniu maksetinde siyimliligi 17 mlrd. metr kub , Toktagul suw saklagishi, siyimliligi 7,8 mlrd metr kub, Tuyemoyin suwsaklagishi siyimliligi 5,7 mlrd metr kub, Chardara suwsaklagishi siyimliligi 4,2 mlrd metr kub, Charvak suw saklagishi siyimliligi 1,7 mlrd metr kub Andijan suwsaklagishi jane t.b. sonday-ak uzinligi 1400 kilometrlik Karakum, 500 kilometrlik Irtish-Karaganda, 170 kilometr ShK Usman Yusupov atindagi ulken Fergana, uzinligi 197 kilometrlik Amu-Buxara jane tagi baskada kanallar iske kosildi. Jer asti suwlar, olardi en ulken kollerge Kaspiy, Aral, Balxash, Issik, Zajan, Alajol, Sarixanis jane tagi baskalar esaplanadi. Kaspiy jane Aral iyelep jatkan maydani boyinsha teniz dep jurgizedi. Kaspiydin maydani 372 min km-ge barabar. Bul jerler balik aulauga transport taraularinda ulken roldi atkaradi. Birak usi kiritilgen kollerden Aral koli en kiyin ekologiyalik prizis jagdaynida keyingi jillarda Emiudar`ya, Sirdar`ya basseynde suwgarip diyxanshilikti rauajlandiriuga baylanisli Aralga tusetugin dar`ya suwi kiskardi. Eger 1960 jillarda Amiudar`ya xam Sirdar`yadan Aralga 58,9 km kub suw quyg`an bolsa, xazirgi uakitta bul korsetkish 9 km artpaydi. Natiyjede keyingi 30 jil ishinde Aral suwi 14 metrge tomenleydi, al jaga sizigi 50-80 km, ol geypara jerlerde 100 km dey shegindi, suwinin duzligi 30 protsent-40 protsent den artti, Bul Aral jagalauinin ekologiyalik jagdayin tomenletiuge tasir jasamakta, sonliktan Aral basseynine kosimsha suw deregin jiberiu xazirgi kungi basli problemaga aynalmakta.
Download 484.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling