O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti


Orayliq Aziyanin` ishki suwlari ha`m suw resurslari


Download 484.86 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/7
Sana01.09.2017
Hajmi484.86 Kb.
#14757
1   2   3   4   5   6   7

Orayliq Aziyanin` ishki suwlari ha`m suw resurslari.   Orayliq Aziyanin` suw resurslarinin 

kaliplesiuinde tek jauin shashin emes, al tabiyiy Orayliqliktin baskada kompanentleri ulken tasir etedi 

xam  oz  ara  kushli  baylanista  boladi.  Ishki  suwlardin  bizdi  korshagan  tabiy  Orayliqda  zat  almasiu 

protsessi otedi, topirak payda boladi jane osimliklerde rauajlaniu protsessi dauam etedi.  Ishki suwlar 

xalik  xojaligi  taraularin  suwlandiriuda  jane  nomunal  xojaligin  suw  menen  tamiynleude  de  ulken  rol 

oynaydi. Solay  etip adamshilik jemiyetinin turmisinda suw resurslarin esirese  dar`yalardin exmiyeti 

ogada  ulli.  Orayliq  Aziya  ellerinde  dar`yalar  onsha  kop  emes  xam  Ertis  dar`yasin  esapka  almasak 

barligi  derlik  tuyik  basseyinlerge  kuyadi,  al  ayirimlari  suw  alaplarina    jetpey  sholistanliklarda  kurip 

tama  boladi.  Dar`yalardin  aziklaniui  darejesi  biyik  taulardagi  mangi  muz,  kar,  suwi  xam  baxargi 

jauin-shashinga  tikkeley  baylanisli.  Birak  tauli  ulkeler  Orayliq  Aziyanin`  tuslik-shigis  xam  shigis 

boliminde  shegara  boylap  jaylaskan  sonliktan  ayirim  dar`yalardin  baylanisatugin  jerleri  shet  ellerdin 

territoriyalarina tuura keledi xam uzak jollardi basip otip sholistanli tegislikke shikkannan keyin suw 

dereklerinin kopshilik bolimin parlaniuga xam auil xojaligi jerlerin suwlandiriuga sorip ketedi. 

A`miudarya.    Orayliq  Aziyadagi  tuyik  basseynge  kuyatugin  dar`yalardin  ishinde  suwliligi 

xam  suw  jiynaytugin  maydannin  kolemi  boyinsha  birinshi  orindi  iyeleydi.  rta  asirlerde  arablar  bu 

dar`yani Jayxun dep atasa, jergilikli xaliklar Omul dep atagan. Okean  kaddinen 4900m. balentliktegi 

Emiudar`ya  Xindikush  taularindagi  Borevskiy  muzliginan  Vaxjir  degen  at  penen  baslanadi,keyin 

Pamir dar`yasi menen kosilip Pandj,Vaxsh dar`yasi menen kosilgannan keyin Emiudar`ya dep ataladi. 

A`miudar`ya tegislikke shikkannan keyin Karakum xam Kizilkum sholistanliklari arkali Aral tenizine 

kelip kuyadi xam 2540km uzinlikka iye. A`miudar`ya jokari bolimde tar tau kispaklari arkali juda tez 

agadi,  al  tegislikke  shikkannan  keyin  agisi  biraz  paseyedi  birak  kaptal  jagalaularin  omirip  degish 

payda  etedi  xam  suw  angarin  keneytedi.  Usinin  netiyjesinde  dar`ya  suwi    sutkasina  birneshe  metrge 

dar`ya  jagasin  juuip  ketiui  mumkin.  Bunday  xediyse  1898  jili  Kerki  kalasi  xam  1932  jili  Tortkul 

kalasi  janinda  ushirap,  A`miudar`ya  suwi  10  metrden  500  metrge  shekem  kurgakshilikti  juuip  Kerki 


 

17 


kalasinin janinda 2000 metr kub/sek barabar bolsa, kis aylarinda en tomen suw agini 500 metr kub/sek 

shekem  paseyedi.  Emiudar`ya  suwinin  kolemi  jaginan  Dneprge  salistirganda  1,2  ese  kuop  ol  suw 

mugdari jaginan xatteki Nil dar`yasinin kolemine jakin. Birak suwi juda ilayli, Kerki janinda Orayliq 

esap penen jilina 210-270 mln. Tonnaday xar kiyli jinislardi agizip otedi. Suwinin xar bir kubmetrinde 

n`kg  jakin  xar  kiyli  ilayli  shogindi    ushraydi,  sonliktan  Emiudar`ya  suwin  minerallik  toginlerdin 

G`fabrikasiG`  desekte  boladi.  Emiudar`ya  suwi  1960  jillardan  baslap-ak  azaya  basladi.  1954-1959 

jillarda  Karakum  kanalinin  400  kilometrin  Emiudar`ya-Murg`ab  aralinin,  1961  jilda  140  kilometrlik 

Murg`ab-Tedjen  xam  1961-1962  jillarda  257  kilometrlik  Tedjen-Ashgabad  araliginda  Karakum 

kanalinin  kurilisinin  iske  tusiui,  sonday-ak  1974  jili  siyimliligi  873  mln  metr  kub  Xauzxan  suw 

saklagishinin  paydalaniuga  beriliui  A`miudar`ya  suwinin  koplep  jokargi  agasinda  sori  boliuina    alip 

keldi. A`miudar`yanin Orayliqngi agisinda  Emiu-Buxara mashinali sbros kanali kurildi al 1974 jildan 

baslap 195 km aralikka A`miudar`ya suwi A`miu-Karshi kanali arkali Karshi dalalarin suwlandiriuga 

paydalanilmakta. Solay etip A`miudar`ya barlik basseyini boyinsha pitiranki  rauishte paylaniuga jol 

koyiu,  onin  tomengi  agisinda  ekologiyalik  sharayatlardin  putkilley  ozgeriuine  alip  keldi.  Bugan 

kopshilik jagdaylarda ozlerimiz sebepshi boldik. Eger dun`ya juzilik praktikada Emiudar`ya kusagan 

ulli  dar`yalardin  alabi  tomennen  jokariga  karay  ozlestirilse  bizde  sovetlik  tutim  jillarinda 

Emiudar`yanin  tomengi,  Orayliqngi  jene  jokargi  agislarinda  da  koplep  eginlik  jerler  ashildi,  iri-iri 

irrigatsiyalik kurilislar payda boldi. Natiyjede oktyabr` audarispagina deyin Emiudar`ya suwinan xalik 

xojaliginda  paydalaniudin  darejesi  tek  7  protsent  gana  kurasa  bizin  dauirimizge  kele  tomengi 

Amiwdar`yada  jaylasqan.  Xorezm  ham  Karakalpak  oazislerinde  suw  jetispeytugin  awhal  juz 

bermekte,  ata-babalar  zamaninan  berli  kop  qarjilar  jumsalip  kamalga  kelgen  gullengen  oazisler 

sholistansha  aynalmaqta.  Sonliqtan  Amiwdar`ya    suwinan  aldagi  waqitlarda  aqilga  say  adam  mapi 

ratsionalli paydalaniw qajet. 

Sirdar`ya  Orayliq  Aziyanin`  Irtishten  keyingi  ekinshi  en  uzin  dar`yasi,  suwli  jaginan 

Emiudar`yadan  keyin  turadi.  Ol  Orayliq  Tyan`-Shan`dagi  angshirak  tauindagi  Petrov  muzliginan 

baslanatugin  Narin  dar`yasi  menen    Fergana  tau  dizbeginde  baslanatugin  Karadar`yanin  Namangan 

kalasina jakin jerdegi balikshi auilinin kasinda kosilgan jerinen baslap Sirdar`ya dep ataladi. Sirdar`ya 

boyi  buringi  Seyxun,  erte  zamanlardan  baslap-ak  xalik  tigiz  konislagan  suwgarmali  diyxanshiliktin 

kennen  rauajlangan,  gullengen  madeniyat  oraylarinan  esaplanadi.  Sirdar`yanin  uzinligi  g`9hg`km. 

Barabar,  usinin  jokargi  agisi  O`zbekstan,  al  Orayliqngi    jene  tomengi  agisi  Qazag`istan  territoriyasi 

(1400km)  arkali  otedi.  Dar`ya  alabinda  onin  suwin  toliktiratugin  1700  muzlik  jaylaskan.  Der`ya 

suwinin  tasiui  Aprel`den  baslap  Avgust  ayini  shekemgi  aralikta  boladi,  Orayliqsha  jillik  suw  shigini 

Bekabad  kalasi  janinda  sekundina  568  metr  kub  sek  Kizilorda  kalasi  janinda  873  metr  kub  sek 

kuraydi.  Suwinin  ilayliligi  1200  gramm/metr/kubga  barabar.  Sirdar`ya  oz  jolinda  tegislikke 

shikkannan keyin   lessli sazli ilayli jinislardi payda etedi. 



 

18 


Sirdar`ya  jokargi  agisinda  salalarga  iye    yamasa  onin  Pachcha  ata,  Kalansay,  Gavasay,  Chdaksay, 

Isfaramsay,  Shaximardansay,  Sox  Isfara  degen  salalaridin`  suwi  suwgariuga  sarip  etilia,  Sirdar`yaga 

jetpey-ak tamam boladi. Sirdar`ya Fergana alabinan agip otkennen keyin ogan on tarepten Oxangaran, 

Shirshik, Keles, Aris dep atalgan salalari kosiladi, al Kizilkum zonasinda ogan kosilatugin Janadar`ya 

(300km)  Kuuandar`ya  (325km)  degen  salalari  xazir  kuymaydi,  olar  kurip  atir.  Sirdar`ya  alabi  bizin 

dauirimizde  iri-  iri  paxtashilik  xam  saligershilikke  aynaldi.  Sirdar`ya  suwinan  xalik  xojaliginda 

ratsionalli paydalaniu maksetinde onin jokargi agisinda Usman Yusupov atindagi ulken Fergana, Arka 

xam  xam  Tuslik Fergana, Andijan magistralli kanallari, Kayrakkum suwsaklagishlari, al Orayliqngi 

jane tomengi agislarinda Kirov atindagi Mirza shol kanali, A.Sorkosov atindagi Mirzashol kanallari, 

Chardara  saklagishi,  Kizilkum  suwgariu  sistemasi  x.t.b.  kurildi.  Bul  jane  tagi  baska  xareketler 

natiyjesinde Sirdar`yadan Aralga tusetugin suwdin kolemi 1961 jillardagi q,g`km.kub 1975 jilga kem 

0,6  km.kub  qisqarsa,  al  1985  jillarda  Aral  tenizine  Sirdar`yadan  bir  tamshida  suw  kelip  kosilmagan. 

Eger usi bagdarda Emiudar`ya xam Sirdar`ya suwlari tek sugarmali diyxanshilik ushin paydalaniuga 

sheklengen,  Aral  tenizinin  suw  baskan  maydani  g`q,q  min  kmg`  ge  kiskarip  andagi  suwdin  kolemi 

2000  jillarga  kele  a`u`g`km.kv  shamasinda  bolip  teniz  suwinin  duzliligi  50-60  protsent  jetip  ulken 

duzli  shor  payda  boliui  mumkin.  Sonliktan  Sirdar`ya  suwin  Aral  regioninda  payda  bolgan 

ekologiyalik situatsiyalardi oz kalpine keltiriu maksetinde paydalangan jon boladi. 

Irtish.Arka  muz  okeani  basseyinde  kuyatugin  Orayliq  Aziyanin`  iri  dar`yasi  ,  onin  uzinligi 

n`g`n`hkilometr,  usinin  Qazag`istan  territoriyasinda  tek  1700  kilometrge  deyin  tuuri  keledi.  Irtish 

Kitay  territoriyasinan  baslanip,  Qazag`istan  jerine  kele  Kara  Irtish  dep  ataladi  da  Zaysan  koleminen 

Buxtarma  suw  saklagishgina  kelip  kuyadi,  usi  jerden  baslap  Ak  Irtish  yamasa  Irtish  degen  at  penen 

Ob`  dar`yasina    barip  kuyadi.  Irtish  dar`yasi  jokargi  agisinda  oyli-kirli  jaziklik  arkali  agip  otip, 

Altaydagi  Kol`ba  jotalarina  jane  baska  da  tauli  jotalar  araliginda  tar  kispaklar  menen  Oskemen 

kalasina  karay  agadi,  us  aralikta  bir  kansha  salalar  kelip  kosiladi,  bulardan  en  ulkeni  Buxtarma 

(360km) dar`yasi, keyingi jillarda Irtishte Buxtarma dar`yasi kosilgan jerden tomenirekte biyikligi 96 

mertlik  (platina)  boget  ornatilip,  Buxtarma  suw  elektrostantsiyasi  kurildi.  Usigan  baylanisli  dar`ya 

agisin jagalap 600 kilometrge sozilgan suw saklagish payda boldi. Bul Buxtarma suw-saklagish suw 

jiynaytugin  kolemi  Kaspiy          tenizinen  adeuir  ulken.  Oni  ulken  Irtish  dar`yasinda  Oskemen  kalasa 

janinda  suw  elektr  stantsiyasinin  kuriliuina  baylanisli  ekinshi  boget  salinip,  Kishi  Irtish  tenizi 

duzilgen.  Al  Oskemen  menen  Semey  kalalarinin  aymaginda  Shulbi  suw  elektr  stantsiyasi  kurilip, 

Shulbi  suw  saklagish  payda  boldi.  Irtish  Semey  kalasi  janinda  nagiz  tegislikke  xaratkerli  dar`yaga 

uksaydi jane burmalanip agadi. 

Irtish dar`yasinin Shulbi kalasi janindagi Orayliq jillik suw shigini 960 metr kub/sek barobar jane usi 

etiraptagi jilli Orayliqsha suw agimi 27 mlrd metr kub kuraydi. Irtish dar`yasinin Kitay territoriyasina 


 

19 


shekem  traktattin  exmiyeti  ulken.  Onda  juk  tasiytugin  paraxodlar,  teploxodlar  xam  katerler  jildin 

kopshilik  uaktinda  katnas  jasaydi.  Irtish  dar`yasi  ulken  suw  energetikalik  maksetlerge  paylaniladi. 

Onda  jumis  isleytugin  suw  elektr  stantsiyasi  rudali  Altaydin  sanaat  oraylarin  suw  energiyasi  menen 

tamiynleydi. 

Keyingi  jillarja  Irtish  dar`yasinin  suwi  xalik  xojaliginda,  esirese  tuslik  Qazag`istannin  iri  sanaatli 

rayondarin  suw  menen  tamiynleuge  paydalanilmakta.  Usi  maksette  uzinligi  500  kilometrlik  Irtish-

Karaganda kanali kazildi, onin eni n`0metr, al terenligi 5-7 metrge barabar. Sekundina kanal arkali 75 

kub  metrdey  agiu  mumkinshiligine  iey,  xazir  kanaldin  ekinshi  ocheredi  baslanip,  ol  Jezkazganga 

deyin jetkeriletugin boladi. 

Ural  dar`yasi.  Kaspiy  tenizinin  alabina  kuyatugin  Jayik  Qazag`istandagi  en  ulken  suw 

arteriyalari  katarina  kiredi  xam  Irtishten  keyingi  ekinshi  dar`ya.  Ol  Ural  tauinan  baslanip  arkadan 

tuslikke karay Qazag`istandi kesip otip, Kaspiy tenizine kuyadi, uzinligi g`n`g`hkilometr, usinin 1100 

kilometri  Qazag`istan  territoriyasi  arkali  agadi.  Jayik  dar`yasi  Kaspiy  tenizi  boyindagi  oypatlikka 

shikkan  keyin  ozinin  alabi  keneytip,  ken  jayilmalaordi,  mayda  kollerdi  payda  etedi.  Dar`ya  kuyar 

jerinde eki tarmakka bolinip, tiykarinan kar suwinan aziklanadi, en suwli waqti baxar aylarina tuwra 

keledi. 

Onin  Orayliqsha  jillik  suw  shigini  auili  janinda  400  metr  kub  sek  barabar  Jayik  dar`yasinda  keyingi 

jillarda  kop  sanli  suwgariu  sistemalari  kurildi.  Olarga  Narin,  Baksay,  Shagan  Primorsk  xam  tagi 

baskalar  jatadi.  Bunnan  baska  Jayik    dar`yasinan,  Jemdegi  neft`  kanilerine  suw  kubiri  da  tartildi. 

Dar`ya keme katnasi jane balik aulau kasipliklerinde de ulken exmiyetke iye. 

Ili dar`yasi. Balxash-Alakol alabina kuyatugin Qazag`istandagi en ulken dar`yalar katarina kiredi. Ol 

Shigis Tyan`shan` taularinan baslanatugin Tekes xam Kungey dar`yalarinin  kosiliuinan payda boladi. 

Ile  dar`yasinin  uzinligi  2439  kilometr,  al  onin  Qazag`istan  jerindegi  uzinligi  ha`o`km.  Qazag`istan  

territoriyasindagi  Ilidin  iri  salalarina  Talgar,  Kaskelen,  Kurti,  Shelek,  Sharin  dar`yasinin  Osek 

dar`yalari  esaplanadi.  Usidan  Kaskelen  dar`yasinin  salalari  ulken  jane  Kishi  Almati  dar`yalari 

baslanatugin jerde Qazag`istannin paytaxti Almati kalasi jaylaskan. Ile dar`yasi Orayliq jene tomengi 

agisinda Tegislik arkali agip, Kapshagay platinasi janinda dar`ya angari 200 m-ge tariladi, al bunnan 

keyin  Ilege  Kurti  dep  atalatugin  salasi  kosilgannan  keyin  onin    angari  15  km-ge  keneye  baslaydi. 

Suwliligi jaginan Ile dar`yasi Qazag`istandagi ushinshi dar`ya esaplanadi. Onin jillik Orayliqsha suw 

shigini Kapshagay tusinda 472 metr kub sek. Dar`ya tiykarinan kar xam muz suwi  menen aziklanadi. 

Ile  dar`yasinin  alabinda  Tasl-ilayli  suw  tasaulari  ushirap  turadi.  Bugan  misalga  1963  jilgi  17 

avgusttagi  seldin  kushlerinen  Esik    komenin  tabiygiy  bogeti  buzir  apat  tuudirganin  atauga  boladi. 

Bugan karsi 1966 jili Ile Alatauinin Medeu Shatkalinda boget salinip onin biyikligi 100 m, al tabinin 

eni  600  m.di  jetkrildi,  bul  1973  jilgi  sel  apatinda  Almati  kalasin  saklap  kaldi.  Ile  dar`yasinin  suwi 


 

20 


toligi  menen  derlik  diyxanshilik  taraularin  suwlandiriuga,  suw  energetikalik  maksetlerge  jane 

madeniy osimliklerdi suw menen ta`miynlewde paydalanilmakta. 

Ile  dar`yasinda  Kapshagay  suw  elektr  stantsiyasi  jane  Kapshagay  suw  saklagishi  kurildi.  Bul 

ondiristin  kopshilik  taraularin  rauajlandiriuga  jane  Almati  kalasinin  madeniy  talaplarin 

kanaatlandiriuga ulken imkaniyatlar jasamakta. 

Murg`ab  dar`yasi.  Orayliq  Aziyanin`  tuslik  tarepindegi  en  ulken  (imkaniyatlar)  dar`yalardan 

esaplanadi.  Ol  Auganstan  territoriyasindagi  2600  metrlik  taulardan  baslanip  Turkmenstannin 

tusliginen Karakum sholistanina karay 250 kilometr aralikta agip otip Murg`ab oazisin suwlandiriuga 

paydalaniladi.  Murg`ab  dar`yasinin  uzinligi  978  kilometr.  Turkmenstan  territoriyasinda  Murg`ab 

dar`yasina Kashan xam Kushka dep atalatugin eki salasi kosiladi. Murg`ab suwi az dar`yalar katarina 

kiredi,  onin  Taxtabazar    jolindagi  jillik  suw  shigini  50  metr  kub  sek  kuraydi  xam  jilina  100  min 

gektarday  territoriyani  suwlandiriuga  mumkinshilik  beredi.  Dar`ya  Iolotan  kalasina  shekem  tik  jar 

payda  etip  aksa,  al  usi  jerden  baslap  tegislik  territoriya  arkali  agip  otip  birneshe  shakapshalarga 

bolinedi.  Murg`ab  dar`yasi  erigen  kar  xam  atmosferanin  jauin-shashin  suwlarinan  aziklanadi,  tek 

baxar aylarinda tasip, jazga karay  dar`yalarinin suw derekleri juda azayadi. Sonliktan dar`yanin suw 

dereklerinen  rayionalli  paydalaniu  (Kolxozbent,  Iolotan,  Gindikush,  Tashkeprin,  Sariyazin  xam  t.b.) 

kurilgan.  Bunnan  baska  uzinligi  7  min  kilometrli  suwgariu  kanallari  iske  tusirilgen,  bul  Karakum 

kanali  menen  birlikte  Murg`ab  oazisindegi  400  min  gektarday  egislik  jerlerdi  ozlestiriuge  jol 

ashpakta. 

Tejen dar`yasi. Turkmentsan territoriyasindagi  Murg`abtan keyingi en ulken dar`yalar. Onin 

uzinligi  1124  kilometr.  Usinin  800  kilometrdeyi  Auganstan  xam  Iran  territoriyasi  arkali  agip  otedi. 

Tejen dar`yasi Auganstan territoriyasindagi 3000 metr balentlikte jaslaskan taulardan baslanip, daslep 

Saridjangal, Orayliq agisina Gerirud dar`yasi degen at penen ataladi. Turkmenstan territoriyasina kele 

Tejen  degen  atakka  iye.  Tejen  dar`yasinin  suw  toplaytugin  maydani  70  min.km.kv  kurasa  da, 

Turkmenstan  territoriyasina  ote  az  suw  alip  keledi.  Dar`yanin  suw  deregi  erigen  kar  suwi  xam 

atmosferanin  jauin-shashin  suwlarinan  kuraladi.  Onin  jillik  suw  shigini  500  metr  kub  sek  barabar, 

birak  usi  suw  agisinin  80  protsent  baxar  aylarina  tuura  kelip,  kop  sanli  suw  taskinin  payda  etedi. 

Sonliktan  Tejen  dar`yasinin  suwinan  xalk  xojaliginda  ratsionalli  paydalaniu  maksetinde  1950  jili 

Tejen  suw  saklagishi  al  keyingi  jillarda  magistralli  suwgariu  kanallari  iske  tusiriledi.  Bu  Tejen 

dar`yasi  basseyindegi  600  min  gektarday  egislik  jerlerdi  planli  rauishte  auil-xojaligi  aynalasina 

paydalaniuga imkaniyat bere basladi. 



Zarafshan dar`yasi. Turkstan xam Zarafshan tiau dizbeklerinin kosilgan jerindegi Zarafshan 

muzliginan baslanadi, ol daslep Mastchok dar`yasi degen at penen, al Ayniy auili janinda Fan dar`ya 

menen  kosilgannan  keyig  Zarafshan  dar`yasi  degen  atakka  iye  boladi.  Dar`yanin  tauli  bolimi 


 

21 


Tajikstan  territoriyasinan  agip  otip,  tegislikke  shikkannan  keyin  Samarkand,  Buxara  oblastlarinin 

territoriyasin  suw  menen  tamiylep  Emiudar`yaga  20  kilometrdey  kalgan  jerde  Sandikli  kumlarina 

sinip  tamam  boladi.  Usi  aralikta  Zarafshan  dar`yasi  781  kilometrdey  uzinlikka  iye  xam  onin  jillik 

Orayliqsha  suw  shigimi  Pajakent  kalasi  janinda  a`u`n`metr  kub  sek  barabar.  Dar`ya  suwinin  jillik 

agiminin 55protsent iyul`-sentyabr` aylarina tuura keledi, al dar`ya suwinin ilayligi bir kub metr suwdi 

880 g jetedi. 



Shirshik dar`yasi. Uzinligi jaginan Zarafshan dar`yasinan keyinde tursada suwliligi boyinsha 

Sirdar`yanin  en  iri  salalarinan  esaplanadi.  Dar`ya  Batis  Tyan`shan`  tau  dizbeginen  baslanatugin 

Chatkal  xam  Piskan  dar`yalarinin  Chatkal  boyinda  kosilgan  jerinen  baslap  Shirshik  degen  atka  iye 

boladi.  Onin  Sirdar`yaga  kuygan  jerine  shekemgi  uzinligi  a`wn`  kilometrdi  kuraydi  al,  jillik 

Orayliqsha suw shigini Xojakent janinda 224 km kub sek barabar. Suwinin Orayliqsha ilayligi bir kub 

metrge  275  g.di  kuraydi,  yaki  tauli  dar`yalardin  ishindegi  suwinin  tazaligi  jaginan  en  jaksilari 

esaplanadi.  Shirshik  dar`yasina  on  tarepten  Ugam,  shep  jaginan  Aksak  ata  degen  salalari  kelip 

kosiladi,  al  baxarde  diyxanshilikta    kobirek  paydalanganliktan  Shirshikka  jetpey  tamam  bolatugin 

Kizilsuw,    Aktassay,  parkentsay  x.b.  salalari  da  bar.  Shirshik  dar`yasi  kar  xam  muzlik  suwlarinan 

aziklanadi, sonliktan en suwli uakti mart-iyun` aylarina tuura keledi. 

Orayliq  Aziyada  ko`ller  onsha  ko`p  emes.  Olardin`  en`  irileri  Kaspiy  ko`li,Aral  ko`li,Issiq-

ko`l,Balxash,Alako`l esaplanadi. 

Ko`llerdin`  ko`pshiligi  tawlarda  jaylasqan.  Ko`llerdin`  ishinde  en`  u`lkeni  Kaspiy  koli    u`lkenligi 

jag`inan ten`iz depte ataladi. Ten`izdin` maydani 372000 km.kv. 

Aral  koli  teren`  jeri  69  m  Orayliqsha  teren`ligi  16  m.  Maydani  66  min`  kv.km.  Aral  ten`izi  sho`ller 

menen oralg`an, tek eki g`ana da`r`ya kelip quyadi A`miwda`r`ya ha`m Sirda`r`ya.Aral ten`izinde 313 

kishi atawlar bolip oni maydani 2345 kv.km. Ha`zirgi kunde Aral ten`izinin` maydani keskin qisqarip 

ketgen en` teren` jeri 50 m, maydani 28 min` kv.km. Kopg`ana atawlar bir-biri menen qosilip ketken. 

Balxash  ko`li  maydani  17660  kv.km.,  uzinlig`i  605  km.,  en`  ken`  jeri  74  km.,  tar  jeri  8,5  km. 

Orayliqsha  teren`ligi  7  m.  Il`  da`r`yasi  kelip  quyadi.  Balxashta  haywanat  du`n`yasi  onsha  ko`p 

emes.Baliqshiliq jaqsi rawajlang`an,baliqtin` 12 tu`ri jasaydi. 

Issiq-ko`l.  Maydani  6200  kv.km.,  uzinlig`i  182  km.  Teren`  jeri  702    Issiq-ko`l  a`tirapindag`i 

da`r`yanin` 80 ge jaqin say kelip quyiladi, Issiq ko`lden 1-de say ag`ip ketpeydi. En` iri da`r`yalari - 

Tug,  Jergalan  da`r`yalari.Issiq-ko`lde  baliq  kop  11  tu`ri  ushirasadi.  Issiq-ko`ldi  «Sovet 

Shveytsariyasi»  dep  atalatug`in  edi.  Ko`ldin`  a`tirapinda  jasil  o`simlikler  ko`p.  Bul  ko`ldin`  boyinda 

ataqli  geograf  Prjeval`skiydin`  qa`biri,  ha`m  ati  qoyilg`an  qala  bar.Issiq-ko`l    a`tirapinda  Quysara, 

Aqsuw, Sholpanata, Jetihawiz uqsag`an belgili kurort, sanatoriyalar bar. 


 

22 


Jer  asti  suwlari.  Jer  asti  suwlarida  ju`da`  za`ru`rli  tabiyiy  bayliqlardin`  biri.  Jer  asti  suwlari 

menen  xaliq  ha`m  xojaliq  mu`ta`jliklerin  ta`miynlew  mu`mkin.  Jer  asti  suwlari  menen    eginlerdi  de 

ta`miynlew mu`mkin. Qaraqum, Qizilqum, Moyinqul, Betpaq dala ha`m U`stirt sho`llerinde, Orayliq 

Fergana, Mirzasho`l, Qarshi sho`li ha`m basqa sho`llerde jer asti suwlarinan paydalaniladi.  

Orayliq  Aziya  territoriyasin  gidrogeologik  jaqtan  3  bo`limge  yag`niy  tawli,  taw  asti  qiyaliqlar  ha`m 

tegisliklerge bo`liwge boladi. Ha`r bir bo`limninn` o`zine ta`n jer asti suwlari bar ha`m bulaqlari bar. 

Tawlarg`a tu`sken jawinnin` ma`lim mug`dari jerge sin`edi ha`m olardan jer asti suwlari payda boladi. 

Tegisliklerdegi grunt suwlar bir neshe tipke bo`linedi.  

Jer  asti  suwlari  kristall  jinislar  arasinda  tek  g`ana  onin`    jarilg`an  jerlerinde  ushiraydi  ha`m  olar 

da`r`ya (ko`leminen) da`r`ya ha`m suwg`ariw sistemalarindag`i suwlar menen toyinadi. Grunt suwlar 

tegisliklerde  ko`binese  teren`irekte    boladi,  biraq  ayirim  jerlerde  jer  betine  jaqin  turip,  ko`p  jerlerdi 

batpaqliqqa aylandiriwina sebep boladi. 

Orayliq  Aziyada  iske  alinbag`an  sho`l  ha`m  tegislikler  ele  u`lken  maydandi  alip  jatadi.  Bul  jerlerde 

sharwa  mallari  tek  jawin  ha`m  qudiq  suwlarina  tiykarlanip  bag`ilip  kelgen.  Qaraqum,  Qizilqum, 

Balxash  boyi  qum  sho`li,  Betpaq  dala  ha`m  U`stirt  sho`llerinde,  Mirzasho`l,  Qarshi  sho`l  ha`m  t.b. 

sho`llerde  ha`zirden  qudiq  suwlarinan  ken`  paydalanadi.  Orayliq  Aziyada  bir  neshe  10  metrden  500 

metrge baratug`in qudiqlar bar.  Ishiwge jaraytug`in jaqsi sipatli ha`m u`lken zapasqa iye bolg`an jer 

asti artezisi suwlari Turtkul`, Shomanay, Beruni, Xalqabad territoriyalarinda tabilg`an. 

Jer  asti  suwlarinin`  u`lken  zapasi  a`sirese  Qazaqstan  territoriyasinda.  Tek  Moyinko`l  ha`m 

Sarieshikutrov qum sho`llerinde dushshi grunt suwlari bar. Tashkent Mirzasho`l taw aldi tegisliginde 

mezo-kaynazoy jatqaziqlari arasinda tu`rli shuqirliqta u`lken artezian ha`wizi bar.  

Orayliq Aziyada ha`r qiyli mineral` ha`m issi jer asti suwlari bar. Son`g`i jillari O`zbekstanda 50 den 

artiq emlew mineral` bulaqlari jaqsi u`yrenip shig`ildi. Fergana alabindag`i Chim§n, Polbantoj, Kubla 

Olamushuk,  Chartak,  Surxanda`r`ya  oblastindag`i  Jayroktepa  h.t.b.  emlewxanalar  mine  usinin` 

esabinan isleydi. 

Issi  mineral`  suw  Fergana  alabinda  ju`da`  ko`p  jerlerde  bar.  Qirg`izstang`a  issi  mineral`  suwlar 

a`yyem zamanlardan beri belgili ha`m adamlar tu`rli awiriwlardi emlep kelgen. Qirg`izstanda: dizbegi 

etegindegi  Issikota  yamasa  Arason,  Shansi,  Olamendi:  Terskay,  Alatawi  janbawirlarinda  Ettigo`z, 

Altin  Arason,  Fergana  dizbeginde  Jalalabad  h.t.b.  jerlerdegi  mineral`  suwlar  ju`da`  belgili.  Issi 

mineral`  suwlar  Ta`jikstan  ha`m  de  Tu`rkmenstanda  da  ko`p  ha`m  bular  arasinda  radioaktiv  suwlari 

da  ushirasadi.  Ta`jikstanda  Obigari  ha`m  Xuja-obigari  issi  mineral`  suwlari  bar.  Solay  etip,  Orayliq 

Aziyada ha`r qiyli jer asti suwlarinin` ha`r qiyli zapaslari aniqlang`an. Orayliq Aziya territoriyasinda 

ele  de  suw  ha`wizleri  ko`p  ha`m  olardi  xaliq  xojalig`inin`  ha`r  qiyli  tarawlarinda  paydalaniw 

keshiktiriwge bolmaytug`in waziypa. 



 

23 


Juwmaqlap  aytqanda    Orayliq  Aziyada  jergilikli  exmiyetke  iye,  suwgariu  xam  baska  da  xalik 

xojaliklik  maksetlerge  kennen              paydalanilatugin  Qashkadar`ya,  Oxangaran,  Atrek,  Shu,  Eman, 

Ayakoz,  Lepsi,  Torgay  xam  tagi  baska  koplegen  dar`yalar  bar.  Olar  mal  jaylaularin  suwlandiriu, 

sonday-ak  energetikalik  maksetlerge  de  kennen  paydalaniladi.  Orayliq  Aziya  GMDA  ellerinin  suw 

energetikalik    resurslarinin  15,7  protsent  kurap  usinnan  O`zbekstan  dar`yalarinin  suw  energetikalik 

kuuati 12 mln kvt-tan aslamirak, yaki jilina tek suw energetikalik resurslardi paydalaniu natiyjesinde 

kosimsha 107 mlrd kvt.s elektr energiyasin ondiriuge boladi degen soz. 

Der`yalardin  suw  resurslarin  suwgarmali  diyxanshilikta  ratsionalli    paydalaniu    maksetinde  suw 

saklagishlar,  magistralli  iri  xanalar  kurildi.  Misali  vegetauiyalik  dauirde  suwdan  unemli  paydalaniu 

maksetinde  siyimliligi  17  mlrd.  metr  kub  ,  Toktagul  suw  saklagishi,  siyimliligi  7,8  mlrd  metr  kub, 

Tuyemoyin suwsaklagishi siyimliligi 5,7 mlrd metr kub, Chardara suwsaklagishi siyimliligi 4,2 mlrd 

metr  kub,  Charvak  suw  saklagishi  siyimliligi  1,7  mlrd  metr  kub  Andijan  suwsaklagishi  jane  t.b. 

sonday-ak  uzinligi  1400  kilometrlik  Karakum,  500  kilometrlik  Irtish-Karaganda,  170  kilometr    ShK 

Usman  Yusupov  atindagi  ulken  Fergana,  uzinligi  197  kilometrlik  Amu-Buxara  jane  tagi  baskada 

kanallar  iske  kosildi.  Jer  asti  suwlar,  olardi  en  ulken  kollerge  Kaspiy,  Aral,  Balxash,  Issik,  Zajan, 

Alajol, Sarixanis jane tagi baskalar esaplanadi. Kaspiy jane Aral iyelep jatkan maydani boyinsha teniz 

dep  jurgizedi.  Kaspiydin  maydani  372  min  km-ge  barabar.  Bul  jerler  balik  aulauga  transport 

taraularinda ulken roldi  atkaradi.  Birak usi kiritilgen kollerden  Aral koli  en kiyin  ekologiyalik prizis 

jagdaynida keyingi jillarda Emiudar`ya, Sirdar`ya basseynde suwgarip diyxanshilikti  rauajlandiriuga 

baylanisli  Aralga  tusetugin  dar`ya  suwi  kiskardi.  Eger  1960  jillarda  Amiudar`ya  xam  Sirdar`yadan 

Aralga  58,9  km  kub  suw  quyg`an  bolsa,  xazirgi  uakitta  bul  korsetkish  9  km  artpaydi.  Natiyjede 

keyingi  30  jil  ishinde  Aral  suwi  14  metrge  tomenleydi,  al  jaga  sizigi  50-80  km,  ol  geypara  jerlerde 

100  km  dey  shegindi,  suwinin  duzligi  30  protsent-40  protsent  den  artti,  Bul  Aral  jagalauinin 

ekologiyalik jagdayin tomenletiuge tasir jasamakta, sonliktan Aral basseynine kosimsha suw deregin 

jiberiu xazirgi kungi basli problemaga aynalmakta. 


Download 484.86 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling