P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

Y erning  m agnit  m aydoni
K o m p as  strelkalari  yoki  ipga  osilgan  m agnit  j a n u b d a n  
shim olga  t o m o n   y o 'n a lish d a   joylashib  qoladi  (113-rasm ). 
Bunga  sabab,  Yer  shari  m agnit  m a y d o n   bilan  o'ralganidir.
Yerning  m agn it  k uch chiziqlari jan u b iy   m agnit  q u tb d a n  
shim oliy m ag nit  q utb t o m o n   y o 'n a lg a n   b o'lad i  ( 1 14-rasm).
Yerning  janubiy  magnit  qutbi  75°  shim oliy  kenglik  va 
99°  g 'a r b i y   u z u n li k   y a q in i d a ,  Y e r  s h a r i n in g   s h im o liy  
geografik qutbidan taxm inan   2100  km  uzoqlikda joylashgan.
Shim oliy  m agnit  qutb  esa  Yerning  ja n u b iy   geografik 
qutbi  yaqinida b o 'lib,  66,5° jan u b iy   kenglik  va  140°  sharqiy
82

3 1 - § .  Tokning  m agnit  m aydoni
u z u n lik d a   jo y la s h g a n .  K o m p a s   Y e rn in g   geografik 
q u tb la rin i  e m a s ,  balki  a n a   shu  m a g n it  q u tb la rin i 
ko'rsatadi.
1.  M agnit  s o ‘zi  qayerdan  kelib  chiqqan?
2.  Beruniyning  m agnit  haqidagi  ta ’lim otlari  haqida 
nim alarni  bilasiz?
3.  S u n ’iy  m agnit  nima?  Uning  tabiiy  m agnitdan  farqi 
nimadan  iborat?
4.  Doim iy  m agnit  deb  qanday jism ga  aytiladi?
5.  G ilbert  tom onidan  aniqlangan  m agnit  xossalarini 
tushuntirib  bering.
6.  M agnit  m aydon  nima?  M agnit  kuch  chiziqlariga 
114-rasm 
ta ’rif  bering.
7.  M agnitning  janubiy  va  shim oliy  qutblari  qanday  belgilanadi?  Bu  qutblarda  m agnit 
kuch  chiziqlari  qanday  yo'nalgan  bo'ladi?
8.  Yerning  m agnit  m aydoni  haqida  nim alarni  bilasiz?
9.  Nima sababdan  kom pas  strelkasining  yo'nalishi  aynan  Yerning  geografik  qutblarini 
ko 'rsatm aydi?
1.  M agnit  bo'laklarini  olib,  ularning  b ir-birig a   va  te m ir  buyum larga  ta ’sirini  o'rganing.
2.  110-rasm da  ko'rsatilgan  tajribani  o'tkazing  va xulosalaringizni  daftaringizga yozing.
■
 31~§ j  
TO K N IN G   M A G N IT  M AYDO NI
E rsted   ta jrib a s i
M agnit  m a y d o n n in g   elek tr  toki  bilan  bog'liqligini  tajribada  birinchi  bo 'lib  
daniyalik  fizik  Xans  Kristian  Ersted  (1 7 77 -1 85 1)  1820-yilda  aniqladi.
115-rasm
116-rasm

IV  bob.  M ag n it  m aydon
Ersted  tajribasini  o ‘zim iz  h a m   o 'tk az ib   ko'rishim iz  m u m k in .  B u ning  u c h u n  
1 15-rasm da tasvirlangan  zanjirni  yig'aylik.
0 ‘tkazgich  sim laridan  biri  j a n u b d a n   shim olga  t o m o n   tara n g   tortilgan  bo'lsin. 
Magnit strelkasini rasm da ko'rsatilgandek shu simning ostiga qo'yaylik.  Bunda strelka 
sim ning yo 'na lish ida  turgan  bo'ladi.
Endi  kalitni  ulab,  o 'tk az g ic h d a n   tok  o'tkazaylik.  Shu  zahoti  tok o 'ta y o tg a n   sim 
ostidagi  m ag n it  strelkasi  90°  ga  burilib,  sim ga  p e rp e n d ik u la r   jo ylash ib  qoladi 
( 1 16 -rasm ).
4  Ersted  tajribasi  tok  o 'ta y o tg a n   o 'tk az g ich   atrofida  m agnit  m a y d o n   b o r j  
/   ekanligini  ko'rsatdi. 
____
{
T o ‘g ‘ ri  tokning  m agnit  m aydoni
Elektr  tok  o 'ta y o tg a n   o 'tk az g ich   atrofida  m agnit  m a y ­
don  mavjudligini  quyidagi  tajribada ha m   isbotlash  m umkin.
Plastm assadan  qilingan  plastinaning  o 'rta s id a n   teshib, 
ingichka metall  steijenni  o'tkazaylik.  Plastmassa ustiga tem ir 
k ukunlarini  sochib,  s teijendan   to k   o'tkazaylik.
T o k n i n g   m a g n it  m a y d o n i  t a 's i r i d a   t e m i r   k u k u n la ri 
s terjen   a tr o f id a   a y la n a la r   b o 'y la b   jo y la s h ib   q o ladi.  Bu 
aylanalar  magnit  kuch  chiziqlarini  tavsiflaydi  (117-rasm ).
+
|
1
/
В * ^
—— Д 
117- 
+
rasm
1 /
/ ^
>
л
118--rasm
! /
19-rasm
I T o 'g 'r i  to k n in g   magnit  kuch  chiziqlari  shu  tok  
o 't a y o t g a n   o 't k a z g i c h n i   o 'r a b   o lg a n   a y la n a la r  
bilan  tavsiflanadi.
1 10-rasm da  tasvirlangan  tajribani  d a v o m   ettirib,  tok 
o 'tay o tg a n   sterjen  atrofiga  m ay da  m ag nit  strelkachalarni 
qo'yaylik.  Shu  zahoti  strelkachalar  m agnit  kuch  chiziq- 
larining  y o 'n a lish id a   tartibli joylashib  qoladi  ( 1 18-rasm).
Steijendagi  tok  y o'nalishin i  o'zgartiraylik.  Shu  zahoti 
b a rc h a   m agnit  strelkalari  180°ga buriladi( 119-rasm).
D e m a k ,  t o k n in g   m a g n it  k u c h   c h iz iq la ri  y o 'n a lis h i 
o ' t k a z g i c h d a g i   t o k n i n g   y o 'n a l i s h i g a   b o g 'l i q .   T o ' g ' r i  
yo'nalishdagi  tok  atrofida  hosil  bo'lad ig a n   m agnit  m ay d o n  
kuch  chiziqlari  y o'nalishini  parma  qoidasi  orqali  quyida- 
g icha  topish  m u m k in   (120-rasm ):

3 1 - § .  Tokning  m agnit  m aydoni
Agar  p a rm a n in g   ilgarilanm a  harakati  yo'nalishi 
o'tkazgich dag i to k n in g  y o 'n a lish id a  bo'lsa,  p a rm a  
dastasining  aylanish  y o 'n a lis h i  shu  to k  m agnit 
kuch  chiziqlarining  yo'n alish ini  ko'rsatadi.
G 'a lta k n in g   m ag n it  m aydoni
Ersted to m o n i d a n  tokli  o 'tk az g ich n in g   m agnit  m aydoni 
k a sh f  etilishi  e le k tro m a g n e tiz m   sohasidagi  tadq iq o tla rg a  
turtk i  bo'ldi.  Shu  yiliyoq,  y a 'n i  1820-yilda  fransuz  fiziklari 
Andre  M ari  Amper  ( 1 7 7 5 - 1 8 3 6 )   va  D om inik  Fransua 
Arago  (178 6 -18 53 )  o'tk az g ich   simni  y o g 'o c h   o 'z a k k a  o 'r a b  
g'altak yasadilar.  U n d a n  tok o'tkazib, to'g'ri tok m aydonidan 
a n c h a   kuchli  b o 'lg an   m agn it  m a y d o n n i  hosil  qildilar.
Q uyida  g 'altak   o 'rn ig a   a w a l   spiral  shaklidagi  sim dan 
o 'tay o tg a n   to k n in g   m agnit  m ay d o n in i  k o'rib   chiqam iz.
M etall  s im d a n   spiral  yasab,  u n d a n   to k   o 'tk az a y lik . 
S p i r a l n i n g   ikki  t o m o n i g a   ik k ita   m a g n i t   s t r e l k a c h a n i  
yaqinlashtiraylik  (121-rasm ).  Ikkala  strelkacha  spiral  o'q i 
t o m o n   b u rila d i.  B u n d a   s t r e lk a l a r n i n g   q u tb la r i  b ir  xil 
yo 'n a lish d a  bo 'lib  qoladi.
M etall  simni  spiral  shaklida  qilib  organik  shisha  orqali 
o'tkazaylik.  U n in g   ustiga  te m ir   qirindilarini  sochaylik  va 
magnit strelkachalarni qo'yaylik.  Simdan  tok o'tkazilsa,  spiral 
shaklidagi  tokning  m agnit  kuch  chiziqlari  yo'nalishi  qanday 
bo'lishini  kuzatish  m u m k in   (122-rasm ).
T o k   o 't a y o t g a n   spiral  sh a k lid a g i  s im n i  ip g a   osib 
qo'yilsa,  uning o'qi Yerning ja n u b  va shimol  to m o n i  bo'ylab 
yo 'n a lib   qoladi.  Spiralning ja n u b   to m o n d a g i  uchi  janubiy, 
ya 'n i  S  qutb,  shim ol  to m o n d a g i  uchi  shimoliy,  y a ’ni  N 
qutb  bo'ladi.
Biz  soddalik  u c h u n   g 'a lta k   o 'r n ig a   spiral  shaklidagi 
tokning magnit m aydonini  ko'rdik.  G 'altak d a o'ralgan aylana 
sim lar  soni  spiraldagi  kabi  5 - 1 0   ta  em as,  balki  5 0 -1 0 0   ta 
va undan  ortiq bo'ladi.  Spiral  uch u n   tajriba xulosalari g'altak 
u c h u n  h a m  o'rinlidir.  B u n da spiral  o 'rn ig a g'altak olinganda 
m ag n it  m a y d o n   kuchli  b o 'la d i.  Bunga  sabab,  g 'a lta k d a  
o 'r a m l a r   so nining  ko'pligidir.
v
I /
120-rasm
Tokning 
vo 
‘nalishi
Magnit kuch 
chiziqlari 
yo 'nalishi
Tokning 
vo 'nalishi
Magnit  kuch 
chiziqlari 
yo 'nalishi
123-rasm

IV  bob.  M a g n it  m aydon
N
124-rasm
O d a td a ,  g 'a lta k  plastmassali  o 'z a k k a   o'raladi.  G 'a lta k n i 
g o r iz o n t a l   s h a k ld a   ip g a   osib,  u n d a n   t o k   o ‘t k a z ils a ,u  
m agnit  strelkasi  kabi  Y erning janub iy  va  shim oliy  qutblari 
bo 'y lab   buriladi  (123-rasm ).
T o k   o 'tay o tg a n   g'altak  atrofida  m agnit  m ay d o n   \  
m a v j u d   b o 'l i b ,   u n i n g   i c h id a g i  m a g n i t   k u c h  
j 
chiziqlari  o 'z a ro   parallel  bo 'lad i  (124-rasm ).
Tokli  g'altak  m agnit  strelkasi  kabi  ikkita  m agnit 
qutbiga egadir.
G 'a lta k n in g   magnit  qutblarini  o'zgartirish  u c h u n   undagi 
tokning  yo'n alishini  o'zgartirish  kerak.
©
125-rasm
г^ т
у щ
-
+>=
—
12 6-rasm
-1ЯШ5ТШар-
-   +
127-rasm
M
1 5
1.  Ersted  ta jrib a s i  nim adan  ibo ra t?   Ersted  ta jrib a s id a n  
qanday xulosa chiqarish  mum kin?
2.  T o ‘g ‘ri  tokning  m agnit kuch  chiziqlari  qanday yo'nalishda 
b o'la di?
3.  Parma  qoidasini  aytib  bering.
4.  G 'altakning  m agnit  kuch  chiziqlari  qanday  yo'nalishda 
b o'la di?
5.  Tokli  g'a ltakn i  m agnit  strelkasiga  qay  tarzda  qiyoslash 
mum kin?
1.  125-rasmda  «suzuvchi»  Volta elementi tasvirlangan,  uning 
elektrodlariga g'altakning uchlari ulangan.  Parma qoidasidan 
foydalanib,  g 'a lta k n in g   qaysi  uchi  shim oliy,  qaysi  uchi 
jan u b iy   m agnit  qutbi  bo'lishini  aniqlang.  Bu  q u rilm a d a n  
kom pas sifatida  foydalanib bo'ladim i?
2.  126-rasm da  m agnit  strelkachalarining  o'q lari 
A B
\ a  
CD 
kesm alar bilan  tasvirlangan.  R asm ni  daftaringizga  chizib 
oling va  u n d a strelkachalarning  m agnit  qutblarini  tegishli 
harflar  bilan  ko'rsating.
3.  127-rasmda tokli g'altak tasvirlangan.  G 'altakning yaqinida 
t o ' r t t a   m a g n it  s tr e lk a c h a s i  j o y l a s h t i r i l g a n .   R a s m n i 
daftarin g izg a  chizib  oling  va  u n d a   stre lk a c h a la rn in g  
qutblarini  ko'rsating.
5 -6  sm  uzunlikdagi  plastm assa naycha olib,  10-15 ta o'ram li
g 'a ltak yasang.  O 'ram lar uchlariga galvanik elem entni  ulang.
G'altakning yengil tem ir buyumlarni  o'ziga tortishini  kuzating.

3 2 - § .  E lektro m ag n itlar
8 2 * )
ELEKTROMAGNITLAR
E lektro m ag n it  va  uning  m agnit  m aydoni
128-rasmda tasvirlangan zanjirni yig'aylik.  G'altakning 
o 'q i  Yerning  ja n u b iy   va  shim oliy  qutblari  yo'n alishiga 
perp e n d ik u la r qilib qo'yaylik.  G 'a lta k  u c h id a n   10-15 sm 
uzoqlikka  m agnit  strelkachasini  q o'y ib ,  kalitni  ulasak, 
u g 'altak  to m o n g a  m a ’lum   b u rch a k k a  buriladi.
G 'a lta k   ichiga te m ir o 'z a k   kiritilsa,  strelkacha yanada 
k a t t a r o q   b u r c h a k k a   b u r il a d i.  D e m a k ,   t e m i r   o 'z a k  
g'a lta k n in g   m agnit  m ay d o n in i  kuchaytiradi.
O d a td a ,  o'zakli  g'a ltakni  hosil  qilish  u c h u n   te m ir  
o 'z a k k a   izolatsiyalangan  sim  o'raladi.
T e m ir  o 'z a k k a  bir  n e c h a  qavat  qilib  izolatsiya­
langan  sim  o 'r a b   hosil  qilingan g 'altak   elektro­
magnit  deb  ataladi.
Elektrom agnit  q u rilm a   1825-yilda  ingliz  artilleriya- 
chisi  Uilyam  Sterjen to m o n id a n  kashf etilgan.  U  yaratgan 
e le k tro m a g n itn in g   g 'altagi  faqat  bir  qatlam li  s im d a n  
iborat  edi.  1828-yilda amerikalik fizik Jozef Genri  (1797—
1878)  te m ir   o 'z a k   ustiga  izolatsiyalangan  sim ni  k o 'p  
qatlam   qilib  o 'ra b ,  katta  kuchga  ega  b o 'lg a n   elektro- 
m agnitni  yaratdi.
E lektrom agnit  m agnit  m a y d o n in in g   t a ’sir  kuchi  q a n d a y   param etrlarga b o g 'liq ­
ligini  ko'raylik.  Buning  u c h u n   129-rasm da  tasvirlangan  zanjirni  yig'aylik.  Zanjirga 
u la n g a n   e le k tro m a g n it  u ch ig a   yaqin  qilib  yakor  deb  ataluvchi  te m ir   p lastina 
d i n a m o m e t r   orqali  osilgan.  Tajribani  quyidagi  tartibda  o'tkazaylik.
1. 
Kalitni  ulasak,  yako r  g 'altak k a  tortiladi.  Yakorning  g'a ltak k a  tortilish  kuchi 
d i n a m o m e t r   y o rd am id a   o l c h a n a d i .   Reostat  y o rd am id a   g'altakdagi  tok  ikki  m arta 
orttirilsa,  y akorning  g 'a lta k k a   tortilish  kuchi  h a m   ikki  m arta   ortadi.  T o k   kuchi 
n e c h a   m arta  orttirilsa,  g 'a lta k n in g   tortishish  kuchi  s h u n c h a   m arta  ortadi.  Dem ak:
129-rasm
f
E lektrom ag nitn in g   tortishish  kuchi  u n d a n   o 'ta y o tg a n   to k  kuchiga  to  
proporsionaldir.
Y a ’ni:
F~  I.
( 1)

IV  bob.  M ag n it  m aydon
2. 
G 'a lta k d a g i  s im lam in g   o 'r a m l a r   soni  ikki  m arta   kamaytirilsa,  yako rnin g 
elektr  m agnitga  tortishish  kuchi  h a m   ikki  m arta  kamayadi.  Agar  o 'r a m l a r   soni 
ikki  yoki  uch   m a rta   orttirilsa,  y a k o rn in g  tortishish  kuchi  h a m   s h u n c h a   m arta  
ortadi.  Demak:
f
E le k tro m a g n itn in g   tortishish  kuchi  g'altakdagi  o 'r a m l a r   soniga  to 
proporsionaldir.
7g7ri~^)
Y a ’ni: 
F ~ n .
 
(2)
3. 
E lektrom ag nitn in g   uzunligi  ikki  m arta  qisqa,  lekin  uni  g'altakdagi  o 'r a m la r  
soni  xuddi  s h u n c h a  bo'lgan boshqa elektromagnit bilan almashtiraylik.  B unda yakor­
ning  elektrom ag n itga  tortilish  kuchi  4  m arta  ortganini  kuzatish  m u m k in .  Dem ak:
Elektro m agnitn in g  tortishish  kuchi g 'a lta kning uzunligi  kvadratiga teskari 
proporsionaldir.
1
Y a ’ni: 
F ~  - j r .
 
(3)
(1),  (2)  va  (3)  ifodalarni  u m u m lash tirib,  quyidagi  form ulani  yozish  m u m kin :
F = v In
d 2
(4)
b u n d a   |д  -   e lektrom agnit  o 'z a g in in g   xossalariga  bog'liq  b o 'lg an   proporsionallik 
koeffitsienti.
E l e k t r o m a g n i t n i n g   t e m i r   y a k o r n i   t o r t i s h  
kuchi tok kuchiga va g'altakning uzunlik birligiga 
to 'g 'ri  keladigan  o 'r a m la r  soniga to 'g 'ri p ro p o r­
sionaldir.
130-rasm
E le k tro m a g n itn in g   q o ‘ llan ilishi
E l e k tr o m a g n i tl a r   te x n i k a n in g   b a r c h a   s o h a la r id a , 
j u m l a d a n ,   t r a n s p o r t ,   t e le g ra f ,  r a d i o ,   t e l e v i d e n i y a ,  
elektrotexnika va boshqa sohalarda  keng qo'llaniladi.
E le k tro m a g n itn in g   odd iy  qo'llan ilish i  130-rasm da 
ko'rsatilgan.  Elektrom agnit  kran te m ir  va p o 'lat yuklam i 
b ir  j o y d a n   b o s h q a   jo y g a   tashiydi.  B u n d a y   k o 't a r m a  
k ran n in g   qulayligi  s h u n d a k i,  tash ila y o tg an   yuk  biror 
tayanchga  ortilmaydi  va  m ahkam lanm aydi.  Elektro-
8 8

3 2 - § .  E lektro m ag n itlar
m agnit  kran  tashish  kerak  b o 'lg a n   yukka  yaqinlashtiriladi 
va  ch u lg 'a m i tokka ulanadi.  Shu zahoti  yuk kranga yopishib 
ko'tariladi  va  kran  uni  bo shq a joyga olib  borib qo'yadi.  T o k 
uzilishi  bilan  kran  y u kdan  ajraladi.
E lektrom agnitlarning texnika sohasida keng qo'llanilishi 
e le ktrom agnit  rele  sifatida  n a m o y o n   bo 'ladi.
©
M
16
1.  Elektrom agnit  deb  nim aga  aytiladi?
2.  Elektrom agnitning  tortishish  kuchi  undan  o'ta yotga n   tok 
kuchiga  qanday  b o g 'liq ?   Bunday  b o g 'liq lik n i  ta jribada 
qanday ko'rsatish  mum kin?
3.  Elektrom agnitning tortishish  kuchi chulg'am d ag i o'ram lar 
soniga  q anday  b o g 'liq ?   B unday  b o g 'liq lik n i  ta jrib a d a  
qanday asoslash  mumkin?
4.  Elektrom agnitning  tortishish  kuchi  g'a ltakn in g   uzunligiga 
b o g ‘liqligi  tajribada  qanday  asoslanadi?
5.  E le k tro m a g n itn in g   to rtis h is h   kuchi  fo rm u la s i  qanday 
ifodalanadi?
6.  Elektrom agnitning  qo'llanilishi  haqida  nim alarni  bilasiz?
1.  Ichida  t e m ir   o'z agi  b o 'lg a n   g 'a lta k   orqali  131-rasm da 
ko'rsatilgan yo'nalishda tok o'tkaziladi.  Bunda hosil bo'lgan 
e l e k t r o m a g n i t n i n g   q u t b l a r i n i   a n iq la n g .  Bu  e l e k t r o ­
m a g n i t n i n g   q u t b l a r i   v a z iy a tin i  q a n d a y   o 'z g a r t i r i s h  
m u m k in ?
2.  132-rasm da  g 'a lta k d a n   tok  o 'ta y o tg a n d a   hosil  b o 'lg an  
elek tro m ag n it  qutblari  ko'rsatilgan.  G 'a lta k d a g i  to k n in g  
yo'n alishini  va tok  m anb ay in in g  qutblarini  aniqlang.
3.  T a q a s im o n   e lek tro m ag n it  c h u lg 'a m in in g   o 'ra m la rid a g i 
tokning yo'nalishi  133-rasm da strelkalar bilan  ko'rsatilgan. 
E lek tro m ag n itn in g  qutblarini  aniqlang.
5 -6   sm  uzunlikdagi  te m ir  sterjen  oling.  Unga  izolatsiya­
langan  simni  o'ran g.  O 'ra m la r  soni  1 0-20   ta  bo'lsin.  Sim 
uchlarini galvanik elem entga ulang. Tayyorlangan eng  sodda 
e le ktrom ag nitg a   turli  yengil  te m ir  yoki  p o 'la t  buyum larni 
yaqinlashtiring.  Eng  sodda  elektrom agnitni  yig'ish  va  uning 
ishlashi  haqidagi  xulosaringizni  daftaringizga yozing.
1 32-rasm
/
133-rasm

IV  bob.  M a g n it  m aydon
|38~§ 1 
ELEK TR O M A G N ITN I  Y IG 4S H   VA  UN IN G   ISHLASHINI  SINASH
........... 
(L a b o r a to r iy a   ishi)
Kerakli jihoziar.
  A k k u m u la to r,  reostat,  kalit,  ulovchi 
simlar,  k om pas,  g 'a lta k ,  te m ir   o'zak.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  T o k   m anbayi,  reostat,  g'altak  va  kalitdan  iborat 
elek tr  zan jir  y ig'ing  (13 4-rasm ).
2.  Yig'ilgan  elektr  zanjirning  sxemasini  chizing.
3.  Zanjirni  ulab,  kom pas yordam ida g 'altak qutblarini 
aniqiang.
4.  K om pasni g'altakning o 'q i bo'ylab  magnit  m ay do n 
t a ’siri ju d a   o zay g u n ch a   g 'a lta k d an   uzoqlashtiring.
5.  G 'a lta k n in g  ichiga te m ir o 'z a k  q o'yib,  elektrom ag ­
n i tn i n g   k o m p a s   stre lk a s ig a   k o 'r s a t a y o t g a n   t a ’sirini 
kuzating va xulosa chiqaring.  Xulosalaringizni daftaringizga 
yozing.
6.  T a y y o r   d e t a l l a r d a n   t a q a s i m o n   e l e k t r o m a g n i t   y ig 'in g .  E l e k t r o m a g n i t  
g'a ltaklarini  o 'z a ro   k e tm a -k e t  ulang.  B unda  ularning  erkin  uchlaridagi  turli  nom li 
m agn it  qutblari  hosil  bo'lsin.
7.  Hosil bo'lgan magnit qutblarni  kompas yordamida tekshiring va xulosa chiqaring. 
Xulosalaringizni  daftaringizga  yozing.
®
1.  Eng  oddiy  elektr  zanjir  qanday  elem entlardan  iborat?
2.  Eng  oddiy e lektrom agnit  qanday yig'iladi?
3.  Taqasim on  m agnit  kuch  chiziqlari  qanday yo'nalgan  b o la d i?
134-rasm
!8 4 - §   |  
ELEK TR O M A G N IT  RELE
R elening  tuzilishi  va  ishlash  prinsipi
Elektromagnit  rele  kichik  kuchlanishli  elektr zanjirda  ishlaydigan  va  katta 
kuchlanishli  yoki  tokli  zanjirni  uz ib-ulab  turadigan  qurilm adir.
1 3 5 - ra s m d a   e n g   s o d d a   rele  sxem asi  ta s v irla n g a n .  R e le n in g   asosiy  qism i 
elektrom agnit  1  dan  iborat.  Kalit  ulanib,  elektrom agnit  c h u lg 'a m id a n   tok o 'tg a n id a

3 4 - §   E lek tro m a g n it  rele
—  Rele  c h u lg 'a m i 
Rele  kontaktlari:
—/i—  —  Ulovchi 
- 4 f -   —  Uzuvchi
_ , r  
—  U la b -u z u v c h i
136-rasm
e le ktrom agnit  o'zagi  m ag n itlan ad i  va  yakor  2  ni  o'ziga  tortadi.  Shu  bilan  bir 
vaqtda  yakorga  kontakt  3  ish  zanjirining  kontakti  4 ga  birikadi.
Ish  zanjiriga  turli  elektr  iste’m o lc h ila r  -   elektr  dvigatellar,  elektr  lam pa la r  va 
b osh q a   elektr asboblari  ulanishi  m u m k in .  Rele  zanjiri  uzilganda  prujina  5  y ako r  2 
ni  yuqoriga tortadi  va  ish zanjiri  uziladi.  135-rasmda  ish  zanjiriga dvigatel  6  ulangan.
«Rele»
  so'zi  fran suzcha  b o 'lib, 
«almashtirib  qo ‘shish
»  degan  m a ’no n i  bildiradi. 
Bu no m  bilan  Fransiyada aloqa bo'limlari atalgan. Aloqa bo'limlarida aloqa aravalarining 
c h a rc h a g a n   otlari  yangilariga  alm ashtirib  turilgan.
Elektrom agnit  rele  yakori  2  ning tortilishi  u c h u n   elektrom agnitli  zanjirga  kichik 
kuchlanishli,  m asalan ,  1,5-4,5  V  kuchlanishli  m a n b a   ulanadi.  B un da  yakorning 
e lektrom agnitga  tortilishi  u c h u n   c h u lg 'a m d a n   kuchsiz  tok  o'tkazilishi  kifoya.  Ish 
zanjiri  esa  katta  kuchlanishli,  m asalan,  2 2 0 -3 8 0   V  kuchlanishli  elektr  ta rm o q q a  
u lan g a n  b o'lib ,  u n d a n   katta  tok  o'tad i.  Rele  kichik  kuchlanishli  zanjir y o rd am id a  
katta  kuchlanishli  zanjirlarni  ulab-uzishga  im k o n   beradi.
Elek tro tex nik  s x e m a lard a   e le k tro m a g n it  rele  va  k o n ta k tla rn in g   belgilanishi
136-rasm da  ko'rsatilgan.
E le k tro m a g n it  rele n in g   q o 'lla n ilis h ig a   m iso llar
E lektrom agnit  rele  texnikaning b a rc h a  sohalarida,  ayniqsa,  avtom atika  sohasida 
keng  qo'llaniladi.
1. 
K a tta   b i n o la r d a   y o n g 'i n   h a q id a   x a b a r 
beruvchi  qu rilm aning ishlashini  ko'rib chiqaylik.
X o n a n ing   shipiga  o 'rn a tilg a n   te rm o e le m e n t 
yo n g 'in   sodir  bo'lishi  bilan  qiziydi  va  u n d a   tok 
hosil bo'ladi.  Term oelem ent  relega ulangan bo'lib, 
te r m o e le m e n t  hosil  qilgan  tok  rele  kontaktlarini 
ulaydi  (137-rasm ).  Shu  zahoti  sirena  la m p o c h - 
kalari  y o n a d i  va  y o n g 'i n   o 'c h i r i s h   n a s o s la r  
dvigatellari  ishga tushadi.
9 1

IV  bob.  M ag n it  m aydon
2. 
M e tr o g a   k iris h d a g i  o ' t i s h   j o y i d a   f o t o e l e m e n t l i  
e lektrom agnit  rele  qo'llaniladi.  Agar  o ‘tish  jo y id a n   je to n  
t a s h l a m a s d a n   o ' t m o q c h i   b o 'l s a n g i z ,   ikki  c h e k k a d a n  
kuraklar chiqadi  va  yo'lingizni  to 'sib  q o 'yadi.  Sizning je to n  
tash la m a sd an   o ‘tayotganingizni  k uraklar  q a n d a y   sezadi?
A g a r  e ' t i b o r   b e rg a n   b o 'ls a n g iz ,  o 't i s h   jo y in i n g   bir 
to m o n id agi  d a rc h a d a n   n u r  dastasi  chiqib,  ikkinchi  t o m o n -  
dagi  d a rc h a   ichiga  tushib  turadi  (138-rasm ).  Y orug'lik  nuri 
fotoelementga tushib turganida u n da uzluksiz tok  hosil bo'lib 
turadi  va  relening  yakori  elektrom agnitga  tortilgan  holatd a 
bo'ladi.  Y ak o rnin g   bu   tortilib  turishi  ishchi  zanjirni  uzuq 
holatda  ushlab turadi.
A g a r  ikki  d a r c h a   o r a s id a n   o d a m   o 't s a ,   n u r   dastasi 
to 'silad i  va  shu  z ahoti  fo to e le m e n td a   to k   hosil  b o 'lishi 
to'xtaydi.  D arh ol  yakor  e le k trom a gn itda n  uzoqlashadi  va 
ishchi  zanjir  ulanadi.  Ishchi  zanjirga  m axsus  m e x a n izm lar 
o 'rn atilg a n   bo 'lib,  und a n   to k   o'tishi  bilan  o'tish  joyidagi 
kuraklarni  harakatga  keltiradi  va  u lar yo'lni  to 'sib   qo 'yadi.
O d a m  o 'tis h  jo y id a n   orqaga  qaytishi  bilan  d a rc h a la rd a n  
n u r   dastasi  f o to e le m e n tg a   tu sh ib ,  y a n a   y a k o r   e l e k t r o ­
m ag n itg a   to rtiladi  va  ishchi  zanjirni  uzadi.  Shu  z ahoti 
kuraklar  o 'z   joyiga  qaytadi  va  yo'l  ochiladi.  Je to n   tash la ­
m a s d a n   y a n a   bir  b o r   o 'tis h g a   h a ra k a t  qilinsa,  ku rak lar 
yana  yo'lni  to 'sib   qo'yadi.
Agar  o 'tis h   joyiga  o 'r n a tilg a n   m axsus  teshikka  j e to n n i  tashlasangiz,  u  shu 
zahoti  ishchi  zanjirini  bo shq a  bir  joy id an   uzadi.  Bu  ho latda  d a rc h a la r  orasidagi 
n u r   d a sta sin i  kesib  o 't s a n g iz   h a m   k u r a k la r   h a ra k a tg a   k e lm a y d i  va  y o 'lin g iz  
to'silmaydi.
Y uqorid a  bay o n  qilingan  m etro n in g   o'tish  joyida  uzuvchi  rele  qo'llaniladi.
3. 
K o 'p   qavatli  binolarga eltuvchi  liftlarda  h a m   fotoelem entli  rele  qo'llaniladi. 
Lift  eshigining  pastki  qism ida  bir  d a rc h a d a n   n u r   dastasi  chiqib,  ikkinchi  darchaga 
tu sh a d i  (1 3 9 -ra sm ).  Lift  eshigi  y o p ila y o tg a n   pa ytd a   o d a m   o 't a y o t g a n   b o 'lsa , 
n u r  dastasi  to'siladi.  Shu  zahoti  eshik  yopilishdan  to'xtaydi  va  orqaga  qaytadi.  Bu 
bilan  liftga  kirayotgan  yoki  u n d a n   ch iqayotgan  o d a m n i  eshik  qisib  qolishining  oldi 
olinadi.
Liftda  qo'llan iladigan   relening  ishlash  prinsipi  m e tro n in g   o 'tish   joyiga  q o 'y il­
gan  relenikidan  q a n d a y   farq  qiladi?  Farqi  shundak i,  m etro n in g   o 'tis h   joy ida  n u r
II' 
D
139-rasm