Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

6. Oqsillami oligomerizatsiyasi va agregatsiyasi. Oqsilli 
komplekslarni hosil bo‘lishi
Polipeptidli molekulalar o‘zaro bir-birlari bilan bog‘lanib, oligomer 
strukturalar hosil qilish xususiyatiga ega. Polipeptidlami (protomerlar, 
subbirliklar) qo‘shilib oligomer strukturalar (oligomer molekulalar) 
hosil qilish jarayonini oqsillami oligomerizatsiyasi deb ataladi.
Membranada lokalizatsiya bo'ladigan ko‘plab fermentlar va boshqa 
oqsillar oligomer tabiatga ega (26-rasm).
Oligomer strukturalar bir xil (26-rasm. a, b, d) va har xil (26-rasm. 
e) protomerlar (subbirliklar)dan tuzilishi mumkin. Oligomerizatsiya
\ 
/
45

---

jarayonida protomerlar (subbirliklar) o‘zaro nokovalent bog‘lar bilan 
bog‘lanadi. Shuning uchun ham oligomerli komplekslar, dastlabki 
protomerlarga yengillik bilan tarqalib ketishlari mumkin.
Savol tug‘iladi: oligomerizatsiya - alohida protomerlarni 
(polipeptidlami) xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadimi? Olimlami 
ko‘rsatishlaricha, oligomerizatsiya polipeptidlaming ulami parchalovchi 
fermentlar (proteinazalar) va boshqa kimyoviy agentlar ta’siriga 
chidamliligini oshirar ekan.
Oligomerizatsiya - oqsil molekulalarini qo‘shilishini yagona yo‘li 
emas. Shunday usullardan yana biri oqsillami agregatsiyasi deb ataladi.
Oqsillarni agregatsiyasi - oqsil molekulalarini o‘ngga buralgan 
alfa spiral uchastkalari orqali o‘zaro munosabatlarga kirishib, 
nadmolekular agregatlar hosil qilishidir.
Agar oqsil 
molekulasida 
а-spiral 
uchastkalar 
(ikkalamchi 
strukturalar) boim asa, ular agregatsiya shakliga kira olmaydi. Faqat 
oqsil globulasini «eritib» (tarqatib yuborilib) a - spiral uchastkalar hosil 
qilgandagina, 
oqsil 
molekulalari , agregatsiyaga 
kirisha 
oladi. 
Nadmolekular oqsil agregatlari tarkibini keng miqyosda o‘zgarib turishi 
va kattaligining har xil bo‘lishi bilan farqlanadi. Aynan mana shu 
xususiyatlari bilan ular oligomer oqsil komplekslaridan farq qiladi.
26-rasm. Oligomer tabiatga ega bo'lgan fermentlarni tuzilish modeli: 
a) - protomerlarni 6 subbirliklari birlashib glutamatdegidrogenaza fermenti 
molekulasini hosil qilgani; b) -RNK-polimeraza fermentining molekulasi; 
d) -katalazaning yarim molekulasi; e) - piruvatdegidrogenaza 
fermentining molekulasi.
46

---

Ma’lumki, oligomer komplekslar doimiy tarkibga ega bo'ladi. 
Oqsillami tabiiy agregatsiyasi hujayrani tinchlik holatidan faol holatga 
o‘tishida kuzatiladi. Masalan, mushaklar qisqarganda, hujayralar 
bezovtalanganda va boshqa hodisalarda. Tinch turgan hujayra juda kam 
miqdorda nadmolekular oqsil agregatlarini saqlaganliklari uchun ulami 
sitoplazmalari tiniq bo'ladi. Faollashgan hujayrani sitoplazmasi 
loyqalangan (tiniq emas) bo‘ladi, chunki ularda oqsillami tabiiy 
agregatsiyasining mahsulotlari to'plangan bo‘ladi (27-rasm).
А 
В
27-rasm. Tinch turgan hujayra (A) optik tiniq sitoplazma saqlaydi, 
faollashgan hujayra (B) - loyqalangan (tiniqligi kam bo'lgan) sitoplazmasi 
bilan farq qiladi, chunki ularda agregatsiyaga uchragan oqsillar hosil 
bo ‘ladi (rasmda qora dumaloqlar bilan belgilangan).
Ba’zi kasalliklarda (ko‘z kataraktasi, mollami qutirishi) hamda 
organizmni qarish jarayonida tabiiy bo‘lmagan oqsillar agregatsiyasi 
(patologik) kuzatiladi. Tabiiy agregatsiyadan farqli o‘laroq, ular qaytmas 
xarakterga ega bo‘ladi.