Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

boN ishdi.
Y iqilib beli singan  opasi b ir  yil gip slan ib ,  kasalxonada  shiftga 
te rm ilib   y o td i.  H a r   gal  esh ik   o c h ilg a n d a ,  u k a m   k ely ap ti,  d eb  
u m id v o r b o 'ld i.  A na  sh u   n o g iro n   o p asi  o la m d a n   o 'tg a n d a   to b u t 
o ld ig a  tu sh ib ,  «voy  o p a m » la b .  k o 'z   y o sh in i  d a ry o   qilib  o q izd i. 
U c h   yil  b o 'ld i,  n e - n e   m e h rib o n c h ilik la r  q ilgan  o p asin in g   qabri 
g 'a rib  b o 'lib , qovjiragan o 'tla rg a   k o 'm ilib  yotibdi.
H ojim urod o ‘ylab-o‘ylab, biro n ta qilgan xayrli  ishini topolm adi. 
K o‘z  oldiga o d am larg a qilgan ja b ri.  nohaqligi  kelaverdi.
N o g a h o n   o ‘lim   k u tay o tg an   o d a m n in g   xayoliga  n im a la r  kel- 
m aydi.  H o z ir o 'q   u zilad i.  S h u  b ilan  tam om !
U y i,  b o la la ri,  o rttirg a n   davlati  k o ‘z  old ig a  keldi.  N a h o t-k i, 
sh u la rn in g   h a m m a sid a n   b ir d a q iq a d a   m a h ru m   bo'lsa?!
O rq a to m o n d a   n im a d ir shitirladi.  T osh d u m a la b  qarsilladi.  Bu 
tovush  unga xuddi  k im d ir m iltiq  o 'q la y o tg a n d e k  tu yuldi.  N u rm a t 
m iltiq n i  en d i  o 'q la d i,  d e b   o 'y la d i  H o jim u ro d .
N urm at!
K im   u?  H o jim u ro d   unga n im a y o m o n lik  qilgan?
U  o ‘zig a -o ‘zi  b e ix tiy o r shu  savolni  b e rd i-y u ,  sesk an d i.  Jav o b  
izlashga yuragi betlam adi. A gar javob izlasa, o ‘z id a n -o ‘zi nafratlanib 
ketadi.  U  o 'z in i  o 'z i yovuz d eb  atashga ju r ’at qilolm asdi.  N ach o ra. 
B ir  d a q iq a d a n   keyin  o la m d a n   o 'ta d i.  H e c h   b o 'lm a s a ,  o 'lim i 
o ld id an   qilgan g u n o h la ri  u c h u n   tavba qilishi  k erak -k u .
U  N u rm a t to g 'an in g  boshiga kulfatlar soldi.  O 'ttiz  m ing so 'm g a 
tushirdi.  Q am atd i.  U y-joyi  m usodara b o 'ld i.  Q o 'lid ag i  bolasi bilan 
xotini  uydan haydab chiqarildi. A lam da o 'rta n ib , xotini telba bo'lib 
qoldi.  N u rm a tn in g  o 'z i  u m rin i q a m o q la rd a  sarson-sargardonlikda
4 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
4 9

o ‘tkazdi.  Endi um ri tog‘u toshlarda devonavor o ‘tm oqda.  Shularning 
barig a  H o jim u ro d   sa b ab ch i.  P ulga  o ‘c h lig i,  h a ro m d a h   fiS zar 
qilm asligi,  m o l-d u n y o ,  pul  o ld id a   h a r q a n d a y  m u q addaS m arsani 
oy o q o sti  q ilish d a n   toym asligi  sabab b o ‘ldi.
Bu  x a to   em asd i.  P astk ash lik   h a m   e m asd i.  Bu  vahshiylik, 
jirk an ch lik  edi!
A trofni  q o ro n g ‘ulik  bosdi.  S hu to p d a   H o jim u ro d n in g  k o ‘ngli 
h a m ,  to g ‘u  to sh la r  h a m ,  to sh la r  o ra sid a n   q a y n ab   c h iq q a n   a jd a r 
m isol  ild izlar h a m   q o p -q o ra   edi.
H o jim u ro d   to y ib   y iq ild i.  O sm o n   y o ‘lin i  t o ‘sg an   to g ‘la r 
tepasidagi  o y n in g   d o k a  o rqasiga  c h iro q   y o q q a n d e k   ojiz  s h u ’lasi 
ta ralib   kelardi.  H o jim u ro d ,  N u rm a t  m en i  h o z ir o ta d i,  h o z ir o tib 
ta s h la y d i,  d e g a n   x a v o tird a   a n c h a g in a   y o ‘l  y u rib   q o ‘y g a n in i 
sezm agandi.  N u rm at tog‘aning qorasi ko‘rinm asdi.  D em ak,  N urm at 
uni ta 'q ib  qilm agan.  0 ‘sha jo y d a qolgan.
H ojim urod o ‘lim xavfi chekinganini sezdiyu birdan b o ‘shashib, 
o y o q -q o ‘lidan  d a rm o n   k etd i.  Y erga  tira lib ,  h a rc h a n d   o ‘rn id a n  
tu rm o q c h i b o ‘lad i,  kuchi  y etm aydi.  Shu  y iq ilganicha c h a lq a n c h a  
yotib,  o sm o n g a  q arad i.  K o ‘zlari  xira  to rtg a n id a n   y u ld u z la r  b ir- 
biriga chaplashib ketgandek b o ‘lardi.  A tro f vahim ali edi.  Q aydadir 
soy guvillaydi. T epadan dum alagan tosh guvillab,  pastliklarga shag‘al 
surib  tu sh ad i.  Y aq in g in ad a  yovvoyi  m u sh u k n in g   e tn i jim irla sh - 
tirad ig an  ju d a   x u n u k   m iyovlashi  esh itild i.  H ali  u  to m o n d a ,  hali 
bu to m o n d a  uning k o ‘k im tir k o ‘zlari  yonib,  o ‘chadi.  O dam   oyog‘i 
te g m a g a n ,  faqat  m a x lu q lar  m a k o n id a   p ay d o   boNgan  H o jim u ro d  
ulam i bezovta qilganga o ‘xshardi. Ayniqsa, gala-gala m ushuklam ing 
bag‘illab miyovlashi,  papiros c h o ‘g ‘idek o ‘chib-yonayotgan k o ‘zlari 
H ojim urodning etini m uzlatib yuborardi.  N im a b o ‘lsa ham  bu xudo 
qarg‘agan joydan  ketishi  kerak. A m m o qayoqqa? A trof tog‘, qoyalar. 
N a jo t y o ‘li  qaysi to m o n d a ?
U  tu b siz o ‘ngir o g ‘zida q altira b ,  q ay  tarafga  b o rish in i  bilm ay, 
hayron turardi.  Bu  xil tu rish d an  foyda y o ‘qligini bilib, boshi o q q an  
tarafga qarab ketm o q ch i b o ‘ldi.  Q ovjirab qolgan b u ta  shoxini kuch 
bilan sindirib,  unga tayan g an ch a yuqoriga k o ‘tarila boshladi.
U z o q d a n   s h u ’la  k o ‘rin d i.  G u lx a n d a n   q o lg an   c h o ‘g ‘lar b o ‘lsa 
kerak,  d eb  o ‘yladi.  E n d i  u  y o ‘lni  o ‘sh a tarafga  q a rab  oldi.  S h u ’la 
u zo q   em a s  edi.  K im d ir  y aq in d a g in a   gulxan  y o q ib ,  o ‘c h irm a y  
tashlab ketganga o ‘xshaydi.  K atta xarsang tagida bir bo ‘yra eni joyda 
c h o ‘g ‘lari  hali  ham   m iltirab  tu rard i.  H o jim u ro d  engashib c h o ‘q q a
5 0

tikildi.  U c h o 'q q a  o ‘xsham asdi.  QoMidagi  tayoq bilan c h o ‘g ‘ni titib 
k o ‘rdi.  A jab, ta y o q  tegishi  b ilan o q  c h o ‘g ‘larn in g  h am m asi so ‘ndi.
H o jim u ro d   gulxan  d eb   o ‘ylagan  jo y   y iltiroq  q u rtn in g   uyasi
edi.
U  m u tla q o  h o ld a n   toydi.  Y urishga  m a d o ri q o lm ay ,  yassi  tova 
toshga uzala tushib yotib oldi.  Peshonam ga bitgani shu ekan, qandoq 
qilay,  d eb   ta q d irg a   ta n   b e rd iy u ,  b o sh in i  tirsagiga  q o ‘yib  k o ‘zini 
yum di.  K uni bilan oftob qizdirgan tosh  ham   issiqqina edi.  N im ad ir 
ch iqillayotganini eshitdi.  N im a  bu?  Soatm i?
H o jim u ro d   hali  k iy im -b o sh in i  y e c h g a n d a   so atin i  o lm ag an , 
o ‘z tashvishi  b ilan  b o ‘lib b ilagida so ati b o rlig in i  sezm ag an   ekan.
O y hali  u n c h a  b a la n d   k o ‘tarilm ag an .  S o a tn in g  fosforli  m illari 
n e c h a   b o ‘lg an in i  k o ‘rsatib   tu rip ti.  0 ‘n  ik k id an   o sh ip ti.
H o jim u ro d   issiqqina toshga o ‘tirib,  beixtiyor m udray boshladi. 
Yum shoq to ‘shaklaiga botib uxlaydigan odam ga yaydoq toshda yotish 
o so n  em asd i.  U  h ali u  y o n b o sh ig a,  hali b u  y o n b o sh ig a a g ‘d a rila r 
edi.
J o n i  u zilgan  o d a m d e k ,  to sh   b a g ‘rid an   h a ro ra t  ketdi.  T ongga 
y aq in   b a d a n n i  u z ib  o la d ig a n   m u zg a ay lan d i.  H o jim u ro d   q a ltirab  
o ‘rnidan turdi.  H avo salqin,  m uzdek edi.  H ojim urod titrab-qaqshab 
yuqoriga c h iq a  boshladi.  G iy o h larg a tu sh g an  sh u d rin g  to m ch ilari 
h a m   m uzd ek .
U n in g   b o sh i  a y lan ib ,  k o ‘ngli  b e h u z u r  b o ‘la  b o sh lad i.  K o ‘zi 
tin ib ,  tepasidagi  to g ‘la rg ir-g ir aylandi.  U  m u v o zan atin i y o ‘q o tib , 
y onboshiga gu rs etib  yiqildi.
A na s h u n d a n   keyin  n im a la r boM ganini  bilm aydi.  Y onboshiga 
issiq  o ‘tg a n d a   k o ‘zini  o c h d i.  K im d ir  u n i  p o ‘stinga  o ‘rab  gulxan 
yoniga yotqizib q o ‘ygan edi.
H o jim u ro d   q ay erd alig in i,  n im a la r  b o ‘lay o tg an in i  b ilm asdi. 
B oshini  k o ‘ta rib ,  atro fg a  q arad i.  O fto b   c h a ra q la b ,  te ra k   b o ‘yi 
k o ‘tarilib qolgan.  S on-sanoqsiz o p p o q  echkilar tin m a y  m a ’rashadi. 
O ltm ish   y o sh lard ag i  sersoqol  b ir  c h o l  ta y o g ‘iga  k o ‘ksini  tirab 
unga qarab turardi.
—  T irik m isan ?  —  ded i  u  h assad an   k o ‘ksini  uzib.  —  K im san 
o'zing?
H o jim u ro d  yelkasiga p o ‘s tin n i to rtib ,  u n g a h ayron  qaradi.
—  Bu taraflarda sh ir yalang‘o c h  n im a q ilib ju rib san ,  shirog‘im ?
H ojim urod q u m q sh ab  qolgan lablarini arang juftlab jav o b  berdi:
—  Q a ro q c h ila r  ta la b   ketd i,  o ta.

—  Biz  tara fla rd a   q a raq sh i j o ‘q  e d i-k u .  Bu  to v la rd a   igna  h a m  
jo 'q o lm a y d i.
E chkilar orasida h ay t-h ay t deb уищ ап yigitcha ch o ln in g  oldiga 
keldi.
—  U lovlarni tovga  haydaym i?
—  S h o sh m a ,  b o lam .  M an o v   m ey m o n g a   to m o q   ber.
Y ig itch a  zaran g   to v o q d a   e t  o lib   keldi.  G u lx a n d a   vaq irlab
q ay n ay o tg an   q u m g ‘o n g a  c h o y  tash lab ,  b e lb o g ‘id an  suvi  q o c h g a n  
n o n   olib,  H o jim u ro d n in g  oldiga q o ‘ydi.
H o jim u ro d   n ih o y a td a   o c h iq q a n  edi.  H e c h   q ay o q q a q aram ay , 
pish illab   lunjiga  o v q at  tiq ard i.  B ir p asd a  zaran g  to v o q d ag i g o ‘sh t 
tugadi. Yangi dam langan choyni bosib-bosib ichdiyu, a ’zoyi badani 
terga botdi.
—  E n d i  n e  q ilm o q sh isa n ?   —  d e d i  c h o ‘p o n   ch o l.
H o jim u ro d  bilagidagi  so atn i  y ech ib ,  d a stu rx o n   ustiga q o lydi.
—  O ta ,  iltim o s,  y an a  b ir  yaxshilik  qiling.  M a n a   sh u   s o a tn i, 
y aq in   o ra d a   m agazin  b o ‘lsa,  to p sh irib ,  y arim   b ah o sig a  olsa  ham  
m ayli,  m en g a  k iy im -b o sh   xarid  qilib  keling.  U yim ga  y alan g lo c h  
borm ay.
C h o l c h o ‘p o n  yigitga qaradi.
—  U lim ,  j o ‘q  d e m a .  B ir  p u srm o n   bolasi  ek an .  P a t-p a tin g n i 
m in ib ,  pastga  tu sh ib   ch iq .  S hay  h a m   tu g ag an .  T u z   o l,  q a n d   ol. 
G u g u rt  olish  h a m   e sin g d an   ch iq m a sin .
Yigit  o ‘to v  o rq asid an   m o to tsik l y etaklab c h iq d i-d a ,  d astu rx o n  
u stid a y altirab  tu rg a n   so atn i  o lib  h avas b ilan   tikildi.
—  Z o ‘r  so at  ek an .  U v o l-k u ,  sotish.
—  S o a t  o d a m d a n   q im b a t  e m a s ,  —  d e d i  c h o l. 
—  B or, 
m e y m o n n i  a y tg an in i  qil.
Y igitcha m ototsiklini patirlatib, yonbag‘ir b o ‘ylab ketgan yolg‘iz 
oyoq y o ‘lda b ir zu m d a  g ‘o y ib  b o ‘ldi.  M o to rn in g  gurillashi  a n c h a  
vaqtgacha eshitilib turdi.
M o to tsik l  o rq a sid a n   yug u rg an   it  tilin i  o siltirib   qay tib   keldi.
VI
Bu  jo y la r n in g   to n g la r i  q a n d o q   b o ‘lis h in i  T o lib jo n   s h u  
p a y tg a c h a   b ilm a g a n d i.  C h o ‘q q in in g   naryogN   —  K ito b   to m o n -  
la rd a   a lla q a c h o n   k u n   y o y ilg an ,  d a la - to s h d a   o fto b   d e h q o n n in g  
yag‘rinini qizdirgan m ahal, bu jo y lard a — O m o n q o 'to n  o ‘ngirlarida
52

hali  k o ‘r o y d in g a   o ‘x sh ash   n im q o ro n g ‘u lik  h u k m  su ra rd i.  F aq at 
o sm o n   o p p o q .  T u n d a n   u zilib   q o lg a n   q o ro n g ‘u lik  a sta -se k in  
e riy o tg a n g a   o ‘xsh ay d i.  A jab,  b u   p a y tla rd a   d a ra x tla rn in g   soyasi 
boM m aydi.  A g ar fo to a p p a ra td a   b iro n   n im a n in g  su ra tin i  o lsan g , 
h e c h   n arsa c h iq m a sa   kerak.  A xir,  su ra t soya b ilan   n u r b ir-b irig a  
y o ‘l b e rm a g a n d a  p ay d o  boMadi.
T o lib jo n   a n a   s h u n d a y   p a y tla rd a   b a la n d   b ir  to s h   te p a sig a  
c h iq ib ,  o lisla rg a   tik ila d i.  P a s t- b a la n d la r ,  b a g ‘rin i  y erg a  b e rib  
yotgan filga o ‘xshash bahaybat to sh la r shaklini y o ‘qotgan.  llo n d ek  
t o ‘lg ‘o n g a n   soy  h a m   e n d i  y o ‘q q a   o ‘x sh ay d i.  F a q a t  g u v illag an  
o v o zi  e s h itila d i.
U  rasso m   0 ‘rol  T a n siq b o y e v  a sa rla ri  n u sx asin i ju rn a lla rd a n  
qirqib olib saqlardi. C h et ellarda yurganda shu ona yurt manzaralariga 
u z o q -u z o q  tikilib,  xayollarga to la rd i.  U  shu  to p d a  q a ra b  o 'tirg a n  
m an zaralar su ratlard a k o ‘rganlariga o ‘xsham asdi.  B unda  n u r bilan 
soya o ‘yini y o ‘q  edi.  U n in g  bu  k o ‘ray o tg an lari buy u k  kashfiyotga 
o ‘x sh a rd i.  S h u n c h a   yo sh g a  k irib ,  hali  b u   t o ‘g ‘rid a   sira  o ‘ylab 
k o ‘rm a g a n   e k a n .  E n d i  u  n u r   b ila n   so y a n in g   b u y u k   q u d ra tig a  
im o n   k eltird i.
C h o ‘q q ila r  u stid a  b u rg u t  sokin  su zard i.  T o g ‘  o rq asid a  bosh 
k o ‘targ an   q u y o sh   u n in g   q a n o tla rid a   ch a q n a y d i.  G o ‘yo  o sm o n i 
falakda burgut yonayotganga o ‘xshaydi.
M ana shu buigut oftobni c h o ‘qqiga tortib chiqarayotgandek edi. 
H a d e m a y  b u rg u t  o rq a sid a n   q u y o sh   c h o ‘qqiga c h iq d i.  C h iq d i-y u  
o lam   nurga to ‘lib ketdi. A zam at c h in o rla r pastliklarga u z u n -u z u n  
so y alar  tash lad i.  S h u d rin g   bosgan  to v a   to sh la r  y altiradi.  T o g ‘ 
y o n b a g ‘irla ri  x u d d i  a z a m a t  tim s o h   te ris ig a   o ‘x s h a b   k e td i. 
S h a rs h a ra la rd a n   suv  e m a s,  n u r   t o ‘k ila y o tg a n d e k ...  A tro fd a n  
qushlam ing chug‘u r-c h u g ‘uriyu olislarda c h o ‘ponlam ing hayt-huyti 
eshitila boshladi.
Tolibjon h a r tong ana shu m anzaralam i tom osha qilgani chiqadi. 
T in iq ,  c h a n g -g ‘u b o rd a n   xoli,  sh a ffo f h a v o ,  h e c h  q a n d a y  t a ’rifga 
sig‘m ay d ig an   k o ‘rin ish la rd a n   T o lib jo n   h u z u r qilardi.
U ning tarang tortilgan asablariga sokinlik halovat, orom  berardi. 
Tolibjon ana shu jim jitlikni qidirib kelgandi. U n i topdi. O na yurtidan, 
tu g ‘ilib o ‘sgan so ‘q m o q la rid a n  topdi.
S o ‘q m o q  b o sh id a  jiy a n in in g  qorasi  k o ‘rindi.
—  T o g ‘aaaa!  K atta  e n a m   c h a q iry a p tila r.  C h o y in g izn i  ic h a r- 
mishsiz!
53

T o lib jo n   o ‘rn id a n   tu rib ,  y u q o rig a  c h iq a   b o sh lad i.  U  e n d i 
so ‘q m o q d a n  ch iq q a n id a  jiy an i dikanglab ch o p ib   ketdi.
—  T o g ‘a,  m e n i  tu tin g ,  tu tib   b o ‘psiz!
Tolibjon orqasidan yugurdi. Y etolm adi.  Bola a n c h a  joyga borib 
t o ‘xtadi.
— Y eto lm ad in g iz,  yetolm adingiz!
— Jiy an , ju d a  c h o p a g ‘o n   ekansan.
T olibjon tosh devor oralig ‘idagi qiyshaygan eshikdan  ichkariga 
kirdi.
B olalar  k attak o n   xom   o lm a   girdiga  c h o ‘p  tiqib  charx p alak  
yasashgan  e k a n ,  a riq ch ad a  pildirab aylanyapti.  Etagini  lippa  urib 
olgan Z ay n ab   loy o ‘ch o q  chetiga o yoq tirab sut  pishiryapti.  Kuyov 
ayvon ustuniga osib q o ‘yilgan kaftdakkina oynaga qarab soqol olyapti.
Z aynab o ‘ch o q d an  c h o ‘g ‘lam i tortib,  zarang c h o ‘m ichda sopol 
tovoqqa sut quyib Tolibjonga uzatdi.
—  A ka,  q a y n o q q in a ,  ichib  oling.
A yvonda yaqindagina ta n d ird a n  uzilgan  ikkita kulchani  ro ‘m o - 
liga o ‘rab o ‘tirg an   k am p irn in g  ovozi eshitildi:
—  H o y ,  b o la..  Ic h ib   ol.  E rtalab k i  sogNlgan  su tn in g   h ik m ati 
ko‘p. Sen yuigan yurtlarda sut talqonini suvga qorib beradi deyishadi. 
B u n a q a d a   s u tn in g   sutligi  q o lad im i!  D a rro v   ic h ib   o l,  b o la m . 
H alqum ingni kuydirib-kuydirib ich. Aslo to m o q  og‘rig‘i b o lm ay san . 
S h u n d o q   q il,  bolam .
T o lib jo n   tik  tu rg a n c h a   sut  h o ‘play boshladi.  U  k o ‘p  yillardan 
beri bunaqa shirin sut ichm agandi.  K am pir aytgancha bor.  U yurgan 
yurtlarda poroshok qilingan sut sotilardi. T a ’m i h am  boshqacha edi.
H ali b o la la m in g  h am m asi  uyg‘o n m a g a n .  K e c h q u ru n ,  to g ‘am  
b ilan  y o ta m a n ,  d eb   xarxasha  q ilgani  c h o y sh ab g a  b u rk a n ib   uxlab 
yotibdi.  U kecha allam ahalgacha Tolibjonning b o ‘ynidan quchoqlab: 
e rta k   ay tin g ,  ta g ‘in   ay tin g ,  d eb   q o ‘y m ag an d i.  E rtak   yarm iga 
k elm ay o q   p ish -p ish   uxlab  q o lg an d i.  Z a y n a b   kelib,  o ‘z  o ‘rniga 
oborib yotqizganini ham  bilmagandi.  U ning yonginasida ishtonchang 
bittasi  o ‘tirip ti.  U   hali  b e t- q o ‘lini  yuvm ay o q   k a tta k o n   k u n g a b o - 
q a rn i  tim d a la b   p ista  ch a q y a p ti.  Y ostiq,  k o ‘r p a - to ‘sh ak   usti  pista 
p o ‘choqlariga t o ‘lib ketgan.  U   h a r zam o n  Tolibjonga qarab iljayadi. 
T o lib jo n   sh u   to p d a  b o rib ,  b o lan i  o ‘p ib -o ‘pib  olgisi  keldi.
Z ay n ab  bo la tepasiga  kelib,  u y a t-u y a t,  dedi.
—  H a m m a y o q n i  p o ‘c h o q   q ilib   y u b o rib siz -k u ,  q a n i,  tu ra  
q o lin g ,  o ‘rn in g izn i  yig‘ib  olay,  x o ‘jayin!
5 4

Z a y n a b   sh u n d a y   d e b   b o lan i  k o ‘ta rd i,  k o ‘ta rd i-y u   ishtonsiz 
orqasiga b e o z o r sh ap illatib  urdi.
—  B oplabsiz-ku,  x o ‘jay in . T o g langiz k o ‘rsa uyat qilm aydim i? 
E n d i  kul sepib o fto b d a q u ritib  olam izm i?
B ola  q ilg an   ishi  g u n o h lig in i  b ilm ay   jilm ay d i.  B ir  ch iro y li 
jilm aydi.  B eg‘ub o r,  sh irin  jilm ayish edi  bu.  Bu  n o rasid a,  beg u n o h  
g o ‘dak jilm ayishi edi.  Z ay n ab  uning q o m id a n  k o ‘tarib, ariq b o ‘yiga 
o lib   k e tark an ,  y u zlarid an   c h o ‘lp - c h o ‘lp o ‘pardi.  U  b o la n in g  bay- 
b aylashiga q a ra m a y ,  b a q irtirib  a riq d a  jild ira b  o q ay o tg an   m u zd ek  
suvda orqasini yuvdi.  Bola bu «jabr-zulm»dan qutqarishni so‘ragandek 
to g ‘asiga u m id v o r qaradi.
H am m ayog‘i shalabbo bolani ko‘tarib ayvon to m o n g a o ‘tarkan, 
Z ay n ab  akasiga g ap  qo td i:
—  Bu  kishi  sh u n a q a la r.  H a r  k u n i  ahvol  shu.
A yvonda o 4 irg a n   k am p irn in g  ovozi  eshitildi:
— Hoy, Zaynab, senga necha m arta aytish kerak.  Bolani qovug‘iga 
q o ‘c h q o r m oyi su rtish   kerak.  N eg a ay tg an im n i  qilm ay san ?
Z ay n ab   hali  uyg‘o n m a g a n   y an a b ir bo lasin i  k o 4 a rib  ayvonga 
oborib yotqizdi.  Keyin so‘ridagi o ‘rinlarni bir chetga taxlab,  supurib 
o ld i.  Jo y  qildi.  T o lib jo n   o n asin i  к о 4 a rib  s o ‘riga  o p k elib  o 4 q iz d i. 
K am pir ro ‘moliga o ‘rog‘liq issiq nonni q o ‘lidan q o ‘ymasdi. Tolibjon 
uni  k o 4 arg an d a b u tu n  vujudidan  issiq, jizza solingan  sedanali  non 
h idi  a n q ib   ketdi.
N o n u sh ta paytida janjal chiqdi.  Bolalar to g 'a m  bilan oT iram an, 
d eb  xarxasha boshlashdi.
—  H o y ,  to g ‘ala rin g   b itta.  S e n lar  k o ‘psan lar.  Q aysi  b itta n g  
b ilan  o ‘tirad i.
—  M en  b ila n ,  m en   bilan.
Ikkitasi  ikki  y o n ig a,  b ittasi  tizzasiga  oT irdi.  Jo y   tegm agani 
q o v o q -tu m s h u g ‘i  osilib tesk ari  q a rab  oldi.
—  M en   sizn i  to g ‘a  q ilm a y m a n .  S izn i  y o m o n   k o ‘ra m a n . 
D adam ni tog‘a qilam an.
T o lib jo n   h u z u r  qilib  kuldi.
—  Senga sam o k at opkelib b erg a n m a n -k u .
—  K erak e m a s,  k erak  em as.
T o lib jo n  oxiri  u n i o ‘ng tizzasiga o lib  oT irishga  m ajb u r b o ‘ldi.
K a m p ir ularg a  ta n b e h   berard i:
—  H o y ,  n eg a b u n a q a  qilasanlar?! T o g ‘ang ch o y in i  ichib olsin.
55

K am p ir  rt/m o ln i  y e c h ib , jiz z a lik   n o n n i  tim irsk ila n ib   o ‘g kli- 
ning oldiga q o ‘ydi.
—  Issiqqina yeb ol. Atayin sedana septirganm an. Sedana yemaga- 
ningga  h a m   k o ‘p   yillar b o ‘lgandir.  A ksiga  o lib  se d a n a   o ‘lg u r b ir 
o tim   n oscha qolgan ekan.
H am m ayoqni sedana hidi tutib ketdi. Y ana janjal chiqdi.  Bolalar 
to g 'a m n in g   n o n la rid a n   y ey m iz,  d eb   ch u v illa sh d i.  Z a y n a b   b ir 
c h im d im -b ir c h im d im d a n   u sh a tib ,  u larn in g   q o ‘liga  b erdi.
—  E ndi  qolganini  to g ‘an g  yesinlar.  X o 'p m i,  o p p o q  b o lalarim .
Y o ‘q ,  b o la la r   ta la s h ib - to r tis h ib   n o n n i  u v o q   q ilis h v o rd i.
Tolibjon z o ‘rgka b ir burdagina yeb qoldi.  K am pir yana gapga tushdi:
—  K u n d a  yegan  o c h ,  y ild a  yegan  t o ‘q ,  d e b   sh u n i  a y ta d i-d a . 
H oy.  kuyov  t o ‘ra,  X a rtu m n in g   b o z o rid a n   b ir q a d o q q in a   se d an a 
o p k elib  bering.
—  X o ‘p ,  x o ‘p,  — d e d i  kuyov b o ‘shagan  p iyolani d a stu rx o n g a 
q o 'y a r   ekan.
K uyov  n ih o y a td a   k am g ap   yigit  edi.  T o n g   o tg a n d a n   to   n o ­
n u sh ta   tu g a g u n c h a   u n d a n   c h iq q a n   g ap   sh u ,  k a m p irn in g   se d an a 
o lib  keling,  deganiga ja v o b ,  x o ‘p ,  x o ‘p , d eg an i  b o ‘!di.
U  q a c h o n la rd ir  T o s h k e n td a   z o o v e te rin a riy a   te x n ik u m id a  
o ‘qigan, kolxozga vetvrach bo'lib kelgandi.  Bu orada kolxoz sovxozga 
aylandi,  u o ‘sh a -o ‘sh a vetvrach.
Ilgarilari  U sm onali d o ‘x tim ing q o 'li-q o 'lig a tegm asdi.  H ali m ol 
ferm asid a,  hali  yaylovga  c h iq ib   ketgan  q o 'y la r  su ru v id a,  hali 
to g 'd a  o ‘rm alab yurgan e c h k ilar orasida.  B o ra-b o ra sovxozga bitta 
vetv rach   k am lik  qilib  q o ld i.  O 'ttiz   m in g   q o ‘y,  o ‘n  ikki  m ing 
q o ra m o l,  m in g -m in g la b  e c h k in i b itta  vetv rach   ep lay o lm asd i.  Bir 
to q q a chiqib ketganicha  U sm onali oylab qolib ketardi.  S och-soqoli 
o ‘sib,  q o ray ib ,  o z ib -to ‘zib   q ay tib   k elard iy u   ikki  k u n   o ‘tm a y , 
y an a  U sm o n ali  d o ‘x tir  k erak   b o ‘lib,  c h a q irib   k etish ard i.  E n d i 
bunaqa vetvrachlardan to ‘rtta. Z o nalaiga b o ‘lib olishgan.  U sm onali 
faqat  ech k ilarg a  q araydi.  H a fta n in g  besh  k u n in i  to g 'd a   o 'tk a z ib , 
ikki kungina uyda bo'ladi.
U  uydalik  p a y tid a   h o v lin in g   k e m tik larin i  tu z a ta d i,  loy q o rib  
devorlarning  nuragan jo y larin i suvaydi.  G uvala quyib oftobga terib 
q o 'y a d i.  U  q u ygan  g u v a lalard a,  a lb a tta ,  b o la la m in g   o y o q   izlari 
b o 'la d i.  B oshqa  y o 'l  q u rib   k etg an d ek ,  b o la la r  atay lab   guvalani 
bosib o'tishadi.  U sm onali ulaiga indam asdi.  Bosilgan guvala tepasiga 
kelib  q a ra b   tu ra rd i-d a ,  b ir  iljayib  o 'tib   k etard i.  A rq o n n i  yejkaga
5 6

ta sh la b ,  o ‘ro q n i  o lib   p astlik k a  tu sh ib   k e ta r,  tu sh g a   y a q in   b u rn i 
yerga  te k k u d e k   b o ‘lib  o ‘t  o rq a la b   c h iq a rd i.  U la m i  h o v lin in g  o f- 
to b ro ‘ joyiga yoyib,  y an a pastlikka tu sh ib  ketardi.
U sm o n ali  d o ‘x tir  ikki  k u n   u y d a  b o ‘lsa,  sh u   ikki  k u n   h ech  
kim   u n in g  o v o zin i e sh itm asd i.  B a’z a n   to q a ti to q  boM gan Z ay n ab  
a la m in i t o ‘kib solardi:
—  H oy, m enga qarang.  U yda y o ‘q  paytingizda-ku,  m ayli.  N ega 
b o r  p ay tin g izd a  h a m   y o ‘q q a   o ‘xsh ab   y u rasiz?  A xir,  sh u   kolxoz 
oMgurda ishlaganingizga yigirm a yil b o ‘lay deyapti.  Q o ‘l ostingizda 
ish la y d ig an lard an   b ittasi  g ero y   b o ‘ldi.  C h o ‘p o n la m in g   k o ‘kragi 
o rdenga to 1 lib ketdi. N ega sizga bittagina m edal ham  bermaydi?!
U sm o n ali d o ‘x tir bu gapga ja v o b  to p o lm ay :
—  M ed aln i  n im a  q ila m a n ?  — d eydi.
—  N im a  q ila m a n  em ish! Siz ish d an  b o sh q a  n arsan i bilm aysiz. 
H o z ir  d av ru   d a v ro n   k im n ik i,  g a p   b ilg a n n ik i.  M ajlisd a  g a p i- 
rad ig an larn ik i.  Siz  m iq  etm ay siz.  H e c h   m ajlis-p ajlisd a  g a p ir- 
ganm isiz?
U sm o n ali d o ‘x tir y an a b o sh in i sa ra k -sa ra k  q ilad i.
—  G a p irib  n im a q ilam an ?
—  U yda q a n d o q  bo'lsangiz,  ishingizda h a m  shundoqsiz.  O dam  
tilin i  u n u tib   q o ‘ygansiz.  M o lla r tilin i  bilasiz.
—  H oy,  hoy!  —  d e y d i  k am p ir.  —  O g ‘z im   b o r  d e b   h a r g ap n i 
aytaverm aydi o d am  degan.  Erkak od am n i vazifasi to p ib -tu tib  kelish. 
T o p g a n in i  uyga  tash isa ,  ro ‘zg‘o rin g d a   k am ch ilig in g   boM masa, 
b o lalarin g n i  usti  b u t,  q o rn i  t o ‘q   b o ‘lsa,  y a n a   n im a   k erak   sen g a, 
bolam?!
K a m p ir g a p ira y o tg a n d a   U sm o n a lin in g   yuzi  y o rishib  k etad i. 
X u d d i  u n in g   ichidagi  g a p n i  a y ta y o tg a n d e k ,  b o sh in i  q im irla tib  
turadi.
B o la la m in g   h a m   d a d asi  b ilan   u n c h a lik   ishi  y o ‘q.  B olalar 
e rk a la tm a y d ig a n ,  o ‘y n a tm a y d ig a n   k ish i la rga  su y k a lish m a y d i. 
K elganda, d a d a m  keldi,  d eb  sevinishm aydi h a m ,  k etg an d a,  ketdi, 
d eb  kuyishm aydi  h am .  U sm o n ali  to g ‘d a n  y o n g ‘o q m i, d o ‘lan am i, 
rav o ch m i  o rq a la b   k e lg an d a,  u n g a  to m o n   g u r y u g u rish ad i,  xolos. 
T ogN arda  u la r  istag an   k o n fe tla r,  te s h ik   k u lc h a la r,  sa m o k a tu  
v elo sip ed lar  b o ‘lm asdi. B o lalar  u n i  uyga  o v q at  tash iy d ig a n ,  uy 
ishini  q ilad ig an   kishi  d e b   bilish ard i.
S h u n in g  u c h u n   h a m  T olibjonga b o la la r sh u n d o q q in a  yopishib 
q o lish g an   edi.
57

U sm onali d o ‘xtir bugun to q q a ketadi.  S hu ketgancha besh kun 
kelm aydi. Z ay n ab  tong saharda, akasi chiqib ketayotganda tandirga 
o ‘t  qalayotgan edi.  B esh -o ‘n ta  ku lch an i savatga solib, sham ollasin 
deb ayvon shiftidagi  ilgakka osib q o ‘ydi.  E rin in g  k iy im -b o sh larin i 
d azm o llab  qiyiqqa tugdi.  O rasiga sovun, so ch iq  solib q o ‘ydi.
E shik o ld id a y o n b o sh ig a  «V E T V R A C h»  d eb  yozilgan  «R A F» 
a v to b u sc h a si  1о‘х1аЬ,  ikki  m a rta   sig n al  b e rd i.  B o la la r  g u rra  
o ‘rin larid an  tu rib   k o ‘ch ag a yugurishdi.  T o lib jo n   kuyovini  kuzatib 
ch iq q an d a avtobus ichi g ‘ij-g‘ij bola edi.  H a tto  q o ‘shni bolalar ham  
ch iq ib   o lish g an .  U sm o n ali  d o ‘x tir  ketish  o ld id a n   g u n o h k o ro n a  
iljayib,  dedi:
—  Siz bilan duru stg in a gaplasholm adim .  Xafa boMmang, o ‘zim  
sh u n a q a m a n .  T o q q a   ch iq in g ,  z a p   ch iro y li jo y la rn i  k o ‘rsatam an . 
U lu g lb ek  e k k an   c h in o rn i,  y u ld u zlarn i  k u zatish   u c h u n   q u rd irg an  
to sh   su p a n i  k o ‘rsa ta m a n .  S h u n d o q q in a   O m o n q o ‘to n   yonidagi 
s o ‘q m o q d a n  boram iz.
Ich id a b o la la r ch u v illash ay o tg an   m a sh in a  zarb  b ilan  q o ‘zg ‘a - 
lib,  ikki  c h e tid a   q o y a d a n   q u lag an   to s h la r  s a f  to rtg a n   y o 'ld a n  
g u rillab   ketdi.  M a sh in a   m uyulishga  k elg an d a zarb  b ilan   t o ‘xtadi. 
Bolalar bir-birlarini  itarib pastga tushishdi.  U lar ko ‘chani shovqinga 
to 'ld irib ,  q u v la sh g an ch a  kim   o ‘z a r o ‘yn ab   kelishardi.
A kalarini  izlab ostonaga yem aklab  kelgan  kenja o ‘g ‘il og‘zidagi 
b itta g in a   tish in i  k o ‘rsatib  T o lib jo n g a  ta lp in d i.  T o lib jo n   xuddi 
kapalakning qanotidan ushlayotgandek avaylab uni ko‘tardi.  Bag‘riga 
iliqqina tek k an  bo la tan i  u n i seskantirdi.  V ujudi  titrab  ketdi.
Bu  iliq  vujud  d u n y o n in g   ro h atlari  ich id a  h e c h   n arsaga  ten g  
k o T ib   b o 'lm a y d ig a n   buy u k   b ir  ro h a t  edi.
B o la la r  te rla b ,  h a n sira b   q a y tib   k elish d i.  Y oshi  k a tta ro g ‘i 
T o lib jo n n in g   oldiga  kelib,  d avay,  «zuv,  zuvakam »  o ‘yn ay m iz, 
d eb  q oldi.
—  Bu  q a n a q a  o 'y in ?   —  ded i  h a y ro n   b o 'lib  T o lib jo n .
—  H u  anavi  to sh g a c h a   nafas  o lm a y   «zuv»  d e g a n c h a   c h o p ib  
borish.  B orguncha  kim  nafas olsa yutqizadi.
—  B o‘p ti,  —  d e d i  T o lib jo n .
0 ‘rta n c h a  jiy an i  u n in g  y engidan  to rtd i.
—  0 ‘y n a m a n g ,  t o g ‘a .  B u n i  n a fa s i  j u d a   u z u n .  E llik ta  
san ag u n in g izch a ham  suv tagida turoladi.
Bola shart q o ‘ydi:
—  K im  yutq azsa,  y ig irm ata y o n g ‘o q  beradi.
58

—  M en d a yong‘oq yo‘q.  Y utqizsam   n im a qilam an?
—  B elingizdagi  qayishingizni berasiz.  B o ‘ptim i?
—  B o‘p ti,  — d ed i T o lib jo n  b o la la rc h a  o ‘yinga qiziqib.
Bola  nafasini  ichiga  u zo q  y utib,  to sh  to m o n g a   «zuv»lagancha 
yugurib ketdi.  U  toshga yetib,  shu  «zuv»lagancha yana qaytib keldi 
h a m k i,  nafas  o lm asdi.
B olaning  rangi  o q a rib ,  k o ‘kragi  ichiga to rtib   k etgandi.
—  B o‘ld i,  boMdi, jiy a n .  E n d i  nav b at  m enga.
Tolibjon ham  nafasini  ichiga tortib, tosh to m o n g a qarab yugurib 
ketd i.  U n in g   «zuv»  lag an in i  b o la la r  esh itib   tu rish ard i.  T o lib jo n  
to s h g a   y e tm a y o q   n a fa s  o lib   y u b o rd i.  B o la la r  c h u v illa s h ib , 
y u tq azd in g iz,  y u tq azd in g iz,  q ay ish n i  y ec h in g ,  d ey ish ard i.
T olibjon b elidan kam arini yechib, bolaga uzatdi.  Bola k am am i 
b alan d   k o ‘ta rg an ch a c h o p ib  ketdi.  B oshqalari  k o ‘ch an i  changitib, 
uning orqasidan yugurishdi.  K enja jiyani  h am  em aklagancha ularga 
to m o n   kafti  b ilan   tu p ro q li  y ern i  ta p - ta p   u rib   b o rard i.
VII
T o lib jo n n in g   q ilad ig an   ishi  y o ‘q.  E rtalab   tu rib   to n g   o tish in i 
to m o s h a   q ilad i.  Q ay tib   kelib  o n asi  b ila n   o ‘tg a n -k e tg a n la rd a n  
gaplashadi.  Kuni bilan jiyanlarini eigashtirib, soy b o ‘ylarida aylanadi. 
B olalarga  turli  o ‘y in c h o q la r yasab  b erad i.  U la rn in g   te lb a-tesk ari 
g a p la rid a n   zav q lan ib ,  o ‘z  bolaligini  eslaydi.
Ishga  o ‘rg an g an   o d a m n in g   b e k o r  qolishi  b ir  fojia  e k a n in i 
T o lib jo n   e n d i  bildi.  S h u n d a y   d iq q a t  b o 'lg a n   k u n la rn in g   birid a 
T o lib jo n   k ech asi  x o n ta x ta g a   b a g ‘rin i  b e rib ,  K P S S   M ark aziy  
K om itetining partkom issiyasiga xat yozdi.  Partiya a ’zosi b o ‘la turib 
b iro n ta   foydali  ish  qilishiga  im k o n   b e rish m a y o tg a n in i  b irm a -b ir 
yozdi.  K itob  s h a h a r p o c h ta sid a n   zak a z n o y   qilib j o ‘natd i.  U n in g  
bu xil  kayfiyatini  k am p ir sezib tu rard i. T o lib jo n n i yoniga ch aq irib , 
b ir  g ap   aytdi:
— Zerikib qolyapsan, bolam .  Erm akka b o 'lsa ham  biron ishning 
b o sh in i  tu tsan g  b o ‘lardi.  B u n aq a zerikib o ‘tirsa n g ,  b ir kun  em as, 
b ir kun  yan a d ay d ib   k etib q o lasan .  S h u n d a n   q o T q a m a n .  M en in g  
h a m   b esh   k u n lig im   b o rm i-y o ‘q m i,  m en i  tu p ro q q a   q o ‘yib,  keyin 
q ayoqqa ketsang o ‘zing bilasan.
—  H ech  q ayoqqa  k etm ay m an ,  ena.  O ta -o n a m  o ‘tg an  yerlarda 
y a sh a m o q c h im a n ,  —  d e d i  T olibjon.
5 9

—'B alli, b o la m .  S h u n c h a  d a rb a d a r kezg an in g  boMadi.
T o lib jo n   q a c h o n d a n   beri  a y to lm a y   y u rg an   g ap n i  en d i  o c h iq : 
aytishga a h d  qildi.
— T o sh k en td a b ir ro ‘zg‘orga yetadigan yukim  bor.  O lib kelsam , 
degandim . Bu joyga o ‘zlaringiz sig‘m ay qolibsiz.  M en qayga sig‘am an. 
S hu  a tro fd a n   c h o g ‘ro q   b o ‘lsa  h a m   b ir  b o sh p a n a   o lsa m ,  sizga 
y aq in ro q jo y d a yashasam  deym an.  M irvali m arkazdan jo y  b eram an, 
d eydi.  M enga  h a sh a m a tli  u y n in g  keragi  y o ‘q.  E n d i j o ‘n g in a  u m r 
k ech irm o q ch im an .  D ab d ab alam i k o ‘rib boMdim.  Siz qatori, q o ‘ni- 
q o ‘sh n ilarin g iz q a to ri  y a sh a m o q c h im a n .
U n in g  gap i k am p irg a m a ’q u l keldi.
—  S hu,  b o lam ,  M irvaliga ju d a y a m  elakishaverm a. Q o ‘li o chiq, 
d ali-g ‘uli b o ‘lgani b ilan yurtga  m a ’q u l kelm aydigan qiliqlari  k o ‘p. 
U nga  q o ‘sh ilib   sen  h a m   b a d n o m   b o ‘lib  q o lm a .  M ish -m ish la rg a  
q a ra g a n d a ,  u n in g   q o ‘li  q o n li,  k o ‘p   o d a m n in g   b o sh in i  yegan. 
G u ld e k  q iz la m i baxtsiz qilgan.  R iso latn in g  kelinini y o ‘ld a n  urgan 
h a m  shu.  R av sh an b ek n in g  g ‘oyib b o ‘lish id a h a m   u n in g  q o ‘li b o r, 
d eg an   g a p la r  y u rip ti. E h tiy o t  b o ‘l!  U n d a n   k o ‘ra  o ‘zin g n i  o ‘yla. 
B iron  m o ‘m in -q o b ili  u c h ra sa ,  b o sh in g n i  ikki  q ilib   o lsak m ik in ?
—  Y o ‘q ,  e n a ,  —  d e d i T o lib jo n .  —  U m rim n i  b u y o g ‘ini  yakka 
o 4 k a z m o q c h im a n . X o tin im  b ilan o ‘g ‘lim n in g  xotirasi  m eni yolg‘iz 
q o ‘ym aydi.  H a m m a  vaqt biiga.
—  0 ‘z in g  b ilasan .  Q a rish in g  b o r.  Issiq -so v u g ‘ing b o r,  y o tish - 
turishing b o r. Y oningda b ittag in a h a m d am in g  b o ‘lsa d eg an d im -d a, 
yan a o ‘zin g  bilasan. Q arib  b oshi y ostiqqa y etg an d a x o tin  kishi  h ar 
yerga sig‘ib ketaveradi.  M an a, m e n  sig‘y ap m an -k u .  Erkak qariganda 
h ech   b ir  k u n ji-k o v a k k a   sig‘m ay d i...  S h u   y a q in   o ‘rta d a n   hovli 
o lam an , deysan. Q a n d o q  b o ‘larkin? A xir, bu uy, b u  hovli otangdan 
qolgan.  S eningjoying.  K uyovga aytay, anavi etakka to m  solsin.  Sen 
o ‘z uyingga o ‘zing ega b o ‘l.
T o lib jo n  o n a sin in g  s o ‘zin i q a y ta rd i.
—  E n a ,  b u   g ap in g iz  m e n g a   m a ’qu l  k elm ad i.  Bu  uy Z a y n a b - 
niki.  S h u n c h a  bo la b ilan yan a to m  solish unga o g ‘irlik qiladi. A gar 
siz  rozi  boM sangiz,  hovli  etag ig a  ikki  xo n ali  u y ,  b ir ayvoni  b ilan 
qurib o ‘sha yerda yashay.  Sizni h am  o ‘sha uyga olib o ‘tam an .  Biiga 
yashaym iz.
K a m p ir  jim ib   q o ld i.  Y elkalari  s ilk in a rd i-y u ,  k o ‘zid a  yosh 
k o ‘rin m asd i. A jab,  k o ‘rm ay d ig an   k o ‘zga yosh  h a m   kelm as ekan.
K a m p ir  e s h itila r-e sh itilm a s  p ich irlad i:
6 0

—  U m rin g d a n  barak a to p , bolam .  0 ‘g ‘il,  o ‘g ‘il  ekan.  S h u n in g  
u c h u n   o ‘g ‘il  tugMlgan  uyda  t o ‘y  b o ‘lib  k etad i.  Beri  kel,  p e sh o - 
n a n g d an   b ir o ‘pib   q o ‘yay.  Ezilib  ad o y i  ta m o m   boMgan  en an g g a 
b o sh q a td a n  jo n   a to  qilding.
Tolibjon engashib, k am pirning k o ‘kragiga bosh q o ‘ydi.  K am pir 
u n in g  b o sh in i  siladi.  Y elkalarini  siladi.
T o lib jo n  ju d a   o lislard a q o lib   ketgan g o ‘d ak lik  yillariga qaytib 
borg an d ek  edi.  0 ‘z onasi b ag ‘rida erkalanayotgandek edi.
K a m p ir  u n i  b a g ‘rid an   q o ‘yib,  tim irsk ilan ib   c h o y n a k   qid ira 
boshladi. T olibjon unga choy quyib uzatdi.  K am pir bir-ikki  h o ‘plab 
piyolani yoniga q o ‘ydi.
—  E n d i  b u n d a y   q il,  b o lam .  K iyiksovdi  m o m o m g a   b o rm a - 
g a n im g a   h a m   k o ‘p  y illar  b o ‘lib  ketdi.  H a r   yili  yetti  ta n g a d a n  
a ta b ,  tash lab  q o ‘yg an m an .  S hu a ta g a n la rim n i  o b o rib ,  K iyiksovdi 
m o m o m n i ziyorat qilib kel.  Bilam an, sen yangicha odam san.  Bunaqa 
ishlardan h azar qilasan.  M en  u ch u n  b o r, bolam .  B esh-to‘rt kundan 
beri  d ad an g  tushim ga  kiryapti.  K iyiksovdi  m o m o m   h a m  tushim ga 
kiryapti. 0 ‘zim  borolm aym an. Oborsang ham  yo‘liga chidam aym an. 
H e c h   boM m asa,  m e n   b o ‘lib  b o r.
T o lib jo n ,  x o ‘p ,  dedi.
U  K iyiksovdi  m o m o   t o ‘g‘risid a  b o la lig id a   k o ‘p  afso n a la r 
esh itg an .  U z o q -y a q in d a n  z iy o ra tc h ila r kelib, jo n liq  s o ‘yib,  tavob 
q ilish larin i  h a m   esh itg an .  A m m o  o ‘zi b o rib   k o ‘rm ag an   edi.
K enja o ‘g ‘lin in g  b o ‘yniga so ch iq  bo y lab ,  qay ch i b ilan so ch in i 
olayotgan  Z ay n ab  gapga aralashdi:
—  E n a ,  bilib  g ap iry ap sizm i?  A k am   u  yerga  b o rsa la r  g ap - 
so‘zga qoladilar.  Raykom  u yerga odam  q o ‘ygan.  Kim  kelsa ro‘yxatga 
o lib o ‘tirad i.  B o rm an g ,  aka.
— Yaxshi o d a m n i xotirlasa  nim asi h u k u m atg a  m alol  kelarkan? 
K iy ik so v d i  m o m o m   a v liy o   boM m asa,  c h o r y o r la r d a n   b itta s i 
boM masa...
T o lib jo n  o n a sin i  yu p atd i:
—  B o ram an ,  e n a ,  b o ra m a n ...
0 ‘g ‘lin in g  sochiqqa tushgan sochlarini tugib,  ichkariga opkirib 
k e tay o tg an   Z a y n a b  akasiga,  b o rm a n g ,  d eb  y an a t a ’kidladi.
Z aynabning tashvishlanishiga asos b o r edi. Yaqinda ferm a m udiri 
Kiyiksovdiga bo rib ,  echki so ‘yib q o n  chiqazgani  u ch u n   partiyadan 
o ‘ch irilib ,  ish d an   o lin g an   edi.  R aykom   b ir  n e c h a   m a rta   g ‘azab 
qilib  kelib,  K iyiksovdi  m a q b arasin i  b u z ib   ta sh la m o q c h i  boMdi.
61

K eksalar  u n i  o ta n g   yaxshi,  o n a n g   yaxshi,  d eb   z o ‘rg‘a  q a y ta - 
rishgandi.
T o lib jo n   k ech asi  K iyiksovdi  afso n asin i  o ‘ylab  y otdi.
Ikki  k o ‘ch m a n c h i  q ab ila  o 'rta sig a   n iz o   tu sh ib ,  o m o n siz  ja n g  
b o ‘ladi.
O d a m larn in g   n o a h illik la rid a n  dili o g ‘rigan tab ib  k a m p ir bosh 
olib tog‘u toshlarga chiqib ketadi.  M ana shu Z am b u ru g 1 qoya tagida 
xarsang  to sh la rd a n   v atan   tik ib ,  o d a m la rd a n   o lisd a  ta n h o   yashay 
b oshlaydi.
Bu  kim sasiz  k a m p ir  yalanglikka  e rta   b a h o r o ‘ziga  y etarlich a 
qilib bug‘doy separkan. Y ana arpa separkan.  H osilni o ‘rib olgandan 
keyin q o ‘l te g irm o n d a to rtib  u n  qilib o larkan.  S h u n d o q q in a  eshigi 
ta g id a n   o q a d ig a n  jilg ‘ad a   g ‘ij-g ‘ij  b aliq   suzib  y u ra rk a n .  U  giyoh 
terib ,  k u n d u zlari xilm a-xil d o rila r tay y o rlark an .  B a’z a n  k ech alari 
h a m  oy t o ‘lgan p ay td a b arg larn in g  to v lan ish ig a q a ra b ,  en g  noy o b  
giyohlam i toparkan. Tog‘dagi parrandalam  darrandalar unga o ‘iganib 
qolishgan ekan.  Ilo n -c h a y o n la r u n i c h a q m a s e k a n .  B o ‘rilar u n in g  
y o n id an  bem alol o ‘tib ketaverarkan. A yiqlar h a m   unga d a f  qilm as 
ekan.
T o g ‘  y o n b a g ‘irlarini  q alin q o r bosgan  p a y tlard a k a m p ir eshigi 
oldidagi o xurga tu rli  o v q a tla r t o ‘kib q o ‘yark an .  X o ‘raksiz qolgan 
kiyiklar sh u   y e rd an   ta m a d d i  qilib  k e ta rk a n .  Eshigi  o c h iq   q o lg an  
p a y tlard a k ak lik lar u yning  ichiga b e m alo l  kirib d o n  c h o ‘qiyverar 
ekanlar.
Bir to m o n  y ong‘o q zo r,  b ir to m o n d a  pistazo r...  K am p ir go ‘sht 
yem as  ek an .  N o n ,  y o n g ‘o q ,  jiy d ay u   tu rsh a k la r,  o lm a -  q o q ila r 
un in g  yem agi  ekan.
U   o v ch ilarn i  y o m o n   k o ‘ra r  ek an .  K a m p irn in g   q a rg ‘ishidan 
q o ‘rqib o v ch h ar bu to m o n larg a kelishm as ekan.  U  qarg‘agan o d am  
yo  m ayib,  yo b iro n  tu z a lm a s d a rd g a c h a lin a d i,  d e b  o ‘ylash ark an . 
U ning kulbasiga u z o q -u zo q  yurtlardan tabiblar kelib,  u tayyorlagan 
d o rila rn i  o lib  k etish ark an .  K a m p ir u la rd a n   pul  o lm as ek an .  U la r 
kam pirga tuz, kiyim -kechak opkelib doriga alm ashtirib ketisharkan.
M a n a   shu  k a m p ir  to n g   sa h a rd a   to g ‘da  g iy o h   te rib   yursa, 
o 'n g ird a n   q a n d a y d ir  g ‘alati  o v o z  esh itilib d i.  B u talarn i  qayirib 
o ‘ngirga en g ash ib   q arasa,  b ir  kiyik  q o p q o n g a   tu sh ib   tip irc h i- 
layotgan  em ish .  Jo n iv o rn in g   q o p q o n g a   ilinganiga  a n c h a   boMgan 
shekilli, u  h o ld an  toygan,  q o p q o n  qisgan oyog‘id an  q o n  oqarm ish. 
K am p ir giyoh t o ‘la savatini o ‘n g ir c h e tid a  qoldiritffrastga tu sh ad i.
6 2

K u ch   b ilan  q o p q o n n i  ayirib  k iyikning  o y o g ‘ini  c h iq a z ib   oladi. 
K iyikning turishga m ajoli yo‘q edi.  K am p ir uning u  yo q -b u  yog‘iga 
qaraydiyu b ird an  g ‘alati b o ‘lib ketadi.  K iyikning d o ‘ppaygan qorni 
l i p - l i p   u c h a rm ish .  O ,  jo n iv o r,  o y -k u n in g   y aq in g a o ‘xshaydi, 
deb o ‘ylabdi k am p ir.  U   kiyikning q o rn in i  b eo zo r silabdi.  N im a d ir 
tip ir c h ila y o tg a n d e k   b o ‘iib d i.  D o k a   r o ‘m o l  ta g id a n   t a n g ‘ig an  
p e s h o n a b o g ‘in i  y e c h ib ,  k iy ik n in g   y a r a d o r   o y o g ‘in i  t a n g ‘ib 
b o g ‘labdi.  C h o ‘q q id a  y altiray o tg an   o fto b   n u ri  sirp an ib   o ‘ngirga 
tu sh ib d i.  B adaniga  issiq o ‘tg a n   kiyik silkinib o ‘rn id a n   tu rib d i-d a , 
b ir  d a m   q im irla m a y ,  q o p -q o ra   k o ‘zlarin i  k am p irg a  tik ib ,  keyin 
asta-sekin yurib o ‘ngirdan ch iq ib  ketibdi.  K am p ir u n in g  k o ‘zlarida 
a llaq an d ay  m in n a td o rlik  a lo m a tin i sezgandek boMibdi.
K a m p ir  b e s h -o ‘n   k u n g a c h a   u n in g   k o ‘z larin i  u n u to lm a y d i. 
M a ’yus q o p -q o ra   k o ‘z la r n im a la rn id ir ifoda q ilm o q ch i boMgandi. 
Bu jo n iv o rn in g  tili  b o ‘lsaki,  ayta qolsa.  S hu  k o ‘zlar,  shu  b eg u n o h  
m a ’yus  k o ‘zla rd a   xalo sk o r  inson  bolasiga  a y tad ig an   allaq an d ay  
g a p   b o r  edi.
O ra d a n   y an a  o ‘n   kun  o ‘tib ,  k a m p ir o ‘sh a  kiyikni  so ‘q m o q d a  
o ‘t  c h im d ib   y u rg an id a  k o lradi.  E ndi  u  yolg‘iz  em asd i.  O rq asid a 
n im jo n g in a ,  y u rg an d a  titra b   tu ra d ig a n   ing ich k a  o y o q lari  z o ‘rg ‘a 
g avdasini  k o ‘ta ra y o tg a n   kiyikchasi  b o r edi.
—  H a , jo n iv o r,  k o ‘z y o rib san -k u !  —  d ey d i  p ic h irla b   k am pir.
H a m m a   kiyik  b ir  kiyik.  U la rn i  b ir-b irid a n   farq  qilish  qiyin.
K a m p ir  u n in g   o ‘sh a  kiyik  e k a n in i  oyogMga  b o y lan g an   lattad an  
biladi.  U ning yarador oyog'ida hali  ham  peshonabog1 tangMlgancha 
turardi.
K a m p ir o y o q   o stid a   o ‘sgan  o ‘td a n   qisim ig a  siq q a n c h a   yulib, 
kiyik to m o n  yura boshlaydi.
—  M a,  jo n iv o r,  ma!  —  K iyik  u n d a n   q o c h m a y d i.  U  tu tg an  
o ‘tga b o 'y n in i c h o ‘zib kelaveradi.
K a m p ir u n i  b o ‘y n id a n   silaydi.  T iz  c h o ‘kib  o y o g ‘idagi  lattani 
y ech a boshlaydi.  K iyik in d am ay  tu rib  beradi.
E rtasig a  k a m p ir  Z a m b u ru g 1  c h o 'q q i  y o ‘lid a  b ir  o tliq n in g  
q o rasin i  k o ‘radi.  A jab,  b u   to m o n la rg a   o v c h ila r yoMamas  e d i,  bu 
kim  b o ‘ldi e k a n ,  d eb  o ‘ylaydi k am pir.  H u rk ig an  kiyiklar pastlikka 
q a ra b   q o c h a d i.  N o ta n is h   kim sa  o tiga  q a m c h i  b o sib ,  kiyiklar 
o rq a sid a n   quvadi.  B ir  o sh   p ish g u n c h a   vaq t  o rasid a  o ‘sh a  otliq 
so‘q m o q d an , egar qoshiga kiyik bolasini o ’ngarib, kam piiga qaram ay 
o ‘tib  ketadi.
6 3

K a m p ir  h a n g - m a n g   b o i i b   q o la d i.  U  o lz in i  b u   y e rd a g i 
jo n d o rla m in g  so q ch isi, d e b  bilardi.  M en  b o rm a n ,  bu  to m o n la rg a  
ovchi y o la m a y d i, deb o ‘ylardi.  O vchiga ergashib o n a  kiyik yugurib 
bo rard i.  Y elini tirsillab,  toMishib k e tg an id an  d u ru st c h o p o lm a sd i. 
O rq a  o y o q la rin i  kerib  o ‘tirib   q o la d i,  s o ‘ng  k u c h a n ib   o ‘rn id a n  
tu rad iy u   yan a yuguradi.  E n d i o tliq   ketib boMgan,  so ‘q m o q  a d o g ‘i 
c h a n g -to ‘zo n d a n   k o ‘rin m as edi.
0 ‘sh a kuni to  q o ro n g ‘u tu sh g u n ch a kiyik y o 'lg a  qarab  u m idvor 
yotadi. Sahar payti yana keladi. Yana o ‘sha tom onga qarab yotaveradi. 
K a m p ir  u n in g   ah v o lig a  c h id a y o lm a y d i.  Y o n ig a  b o ra d i.  K iyik 
k o ‘z la rid a   y u m -y u m   yo sh   b ila n   u n g a  m a ’yu s  b o q a d i.  K a m p ir 
u n in g  b o 'y n in i, y elk alarin i  silaydi.  A sta sh o x id a n  to rtib ,  tu rish g a 
u n d a y d i.  K iyik  ito a tk o ro n a  o ‘rn id a n  tu rib ,  k a m p irg a  e rg a sh a d i. 
K iy ik n in g   y elin la ri  sh ish ib   k e tg a n d i.  K a m p ir  u n i  e sh ik   o ld id a  
q o ld irib ,  ic h k a rid a n   p a q ir o lib  c h iq a d i- d a ,  c h o 'k k a  tu s h g a n c h a  
po v -p o v  sog‘a  boshlaydi.  H a r gal  k am p irn in g  b a rm o q lari yeliniga 
te k k a n d a k iy ik n in g   b a d a n la ri  d irilla b ,  terisi  l i p - l i p   u c h a rd i. 
B o‘g ‘z id a n  q u y ilib  c h iq a y o tg a n   x o ‘rsin iq   k a m p irn in g  elk alarig a 
issiq  teg ard i.
—  H a, jo n iv o r, o p p o q  su tin g  o ‘z b olangga b u y u rm ad i-y a!
Yelini b o ‘shagan kiyik yengil tortib,  asta so ‘q m o q q a q a rab  keta 
boshlaydi.  K am p ir paq ir to ‘la sutni to g ‘oraga quyib,  kulba orqasiga 
q o'yadi.
A yniqsa,  yoz  oylari  k a m p irn in g   y u m u sh lari  k o 'p   b o 'la rd i. 
O 't  o 'r ib   o fto b g a  y o y ar,  q u rig a n la rin i  g 'a ra m la b   to m g a   b o sard i. 
Ertagi  a rp a n i  o 'r ib ,  d o n in i  sh o p irard i.
T o g 'n i  q a lin   q o r  bosib,  jo n iv o rla r  y em ish i  q o r   tag id a  q o lib  
ketgan  p allalard a  k a m p ir to m d a n   x ashak olib tu sh ib ,  uyi atro fig a 
yoyib  ta sh la r,  to 'r t- b e s h   b o 'y ra   e n i  q o rn i  k u rab   y ern i  o c h a rd i. 
U nga  d o n   sepib  ta sh la rd i.  O ch   q o lg an   to g '  h ay v o n lari  a n a   shu 
x ash ak larn i  yegani  k elishardi.  K akliklar,  yovvoyi  k a p ta rla r  bir- 
b irlarin i  h u rk itib   d o n   c h o 'q ish a rd i.
Bu jo n iv o rla r k am p ird a n  hurkishm asdi.  U n in g  o ld id a bem alol 
yuraverishardi.
K am p ir b o 'tq a  to 'la  to g 'o ra n i so 'q m o q q a  opchiqib,  ichiga o g 'ir 
tosh  tash lab   q o 'y a rd i.  A gar  s h u n d a y   q ilm asa,  h a y v o n la r  o v q at 
talashib,  tog 'o ran i ag'darib yuborishardi. O vqat isini tuygan yovvoyi 
m u sh u k la r,  s h o q o lla r  va  b o sh q a   h a y v o n la r  b ir  z u m d a   yopirilib 
k elishardiyu b o 'tq a n i  yeb,  y a n a  g 'o y ib  b o 'lis h a rd i.
6 4

B olasidan  ay rilg an   kiyik  h a r  to n g   k a m p irn in g   eshigi  o ld id a 
p ay d o  b o ‘lardi.  K am p ir u n in g  yelini  b o ‘sh ag u n ch a tizillatib sog‘ib 
olardi.  Ba’zan kuniga ikki m artadan keladigan paytlari ham  b o ‘lardi. 
K a m p ir  u n i  silab,  jo n iv o r,  kelaver,  y elin in g   t o ‘ld im i,  o ld im g a 
k elaver,  d e b   sog‘ib,  u n i  ycn g illatard i.
Bu  xil  k elish lar kiyikka  o d a t b o ‘lib q o lad i.  T o  s u td a n  q o lg u n - 
c h a   k elib -k e tib  y u rad i.  K eyin  k u n  o ra la b ,  h a fta  o ra la b   keladigan 
boNadi.
B ir  k u n i  to n g   m ah ali  k a m p ir  ta sh q a n g a   ch iq sa ,  ikki  kiyik 
k u rt-k u rt xashak chaynayapti.  U lard an  birini  k am p ir darrov tanidi. 
U n in g   o ld   o ‘ng  o y o g ‘ida  terisi  sh ilin ib   ju n   o ‘sm ay   q o lg an   jo y i 
b o r  ed i.  T a n ish   kiyik  y o n id a   shoxlari  b u ra lib   k etg an   b a q u w a t 
kiyik q o c h ish n i  m o ‘ljallab sergak tu ra rd i.
— Jo n iv o rg in a -y a , ju ft to p ib sa n -k u ,  — deydi u  ovoz chiqazib.
K iyik  u n d a n   c h o ‘ch im a y d i.  Ju fti  tisarilib ,  sal  n ari  k etad i.
B u tu n   q ish lo q   k a m p irn in g   kiyik  sog‘ish in i  bilib  o lg an   edi. 
B a ’za n   u  kiyik  so g ‘a d ig a n   m a h a ld a   d a ra x tla r,  to s h la r  o ra sid an  
q a ra b  tu rish a rd i.  Bu  atro fd a g ila r yovvoyi  kiyikni  so q q a n   o d a m n i 
k o ‘rishm agan edi. A yniqsa, kiyikning o ‘zi tog d a n  tushib, kam pirga 
o ‘zini  sog‘dirib,  yan a c h o lqqilarga ch iq ib  ketishi  h a m m a n i  hayron 
q o ldirardi.
A n a   s h u n d a n   k e y in   k a m p irn in g   n o m i  K iyiksovdi  o n a g a , 
K iyiksovdi m o m o g a  ay lan g an  edi.
K iyiksovdi  m o m o  salk am  y u z y o sh d a  o la m d a n   o ‘ta d i.  B utun 
q ish lo q   m o ta m   tu tib ,  u n i  o ‘zin in g   to sh   kulbasi  yoniga  k o ‘m ib, 
sag‘ana ko‘taradi.
U n i  k o ‘m a y o tg a n la rid a   o lo m o n   te p a sid a   q u s h la r faryod  urib 
c h irq illa b  a y lan ad ilar.  K iy ik lar o lo m o n g a  y a q in   kelib,  y u m -y u m  
k o ‘z yosh  t o ‘kadilar.  A yiqlar to s h la r ustiga  c h iq ib .  o ‘k irib -o ‘kirib 
yigMaydilar.
Q u sh la r togM ardan  anvoyi  gul  urugM arini  o p k e lib  q a b r ustiga 
sep ad ilar.  E rta  b a h o r  kelishi  b ilan   q a b r  u stid a  k im x o b d ek   b o ‘lib 
g u lla r  o c h ila d i.
Kiyiksovdi  m o m o n in g  qabri  qadam joga aylanadi.  Bu to g ‘larga 
k e lg a n la r  u n in g   q a b rin i  ta v o b   q ilm a y   k e tm a y d ila r.  Bu  q a b r 
y a q in id a   o v c h ila r  h a m   o ‘q   ch iq a z m a y d ila r.  T a b ia tn in g   sokin  va 
lekin  b e n ih o y a   g o ‘zal  m ask an ig a  tu rli  to m o n la rd a n   s o ‘q m o q la r 
o c h ila d i...
5 —   S .  A h m a d .   J i m j i t l i k
6 5

Bu  a fs o n a m i,  h a q iq a tm i,  T o lib jo n   b ilm a sd i. 
Y o sh lig id a 
eshitganlari afso n ad an   ko T a  h aqiqatga yaqin  edi.  U olis yu rtlard a 
y urgan  k ezlarida  K iyiksovdi  m o m o   v oqeasini  eslab  tu rard i.  H a r 
gal  esla g a n d a   q o y a  to s h la r  q u rsh o v id ag i  q a d rd o n   qishlogM ni 
k o ‘rgandek b o ‘lard i.  Q u sh la m in g  c h u g ‘u rin i,  b u lo q lar jilg ‘asining 
shildiraganini eshitgandek boMardi.  Kiyiksovdi  m o m o  afsonasi  uning 
ta rjim a i  h o li b ilan   q o rish ib   k etg an d ek   edi.
*  
*  
*
K atta  0 ‘zbekiston  trakti  to g ‘  b u ra m a   yoMlaridan  oshib,  K itob 
shahrini oralab o ‘tadi.  Kitobga yet m ay ch ap  to m o n d a katta yo‘l bor.
Bu  jo y d a   av to b u s  k u tg an   yoM ovchilar  k o ‘p  boMadi.  U la r 
Varga nze,  P alan d ara,  H azrat  B ashir to m o n la rn in g   к ishi lari.  0 ‘ng 
to m o n g a   ketg an   c h o g ‘ro q   yoM  Q o p lo n b o p   qishlogMga  eltad i.  U 
yogMga yoM y o ‘q.  F aq at yolgMz oyoq  so ‘q m o q la r,  xolos.
M a sh in a   H a z ra t  B ashir burilishiga  k elg an d a T o lib jo n   kab in a 
to m in i  ta p illa tib   u rdi.  S h ito b   b ilan  k elay o tg an   m a sh in a   t o ‘xtadi. 
T o lib jo n   pastga sak rab  tu sh d iy u  c h o ‘nta g id a n   pul  izlay b o sh lad i. 
T o  u  pul  c h iq a z g u n c h a  sh o fy o r m o to rg a  g az berib, j o ‘n ab  qoldi.
Q o p lo n b o p ,  sh u   y e rlik la rn in g   t a ’rifi  b ila n   a y tg a n d a ,  y e r 
yuzining eng soMim joyi.  S am arqandda saraton harorati qirq darajaga 
c h iq q a n d a ,  Q o p lo n b o p d a   m o ‘’ta d il  —  oM tiz  b e sh   d a ra ja d a  
q im irla m a y  tu ra d i.
Q o p lo n b o p   a h o lis i  ijtim o iy   fo y d a li  is h la r   b ila n   d e y a rli 
shugM illanishm asdi.  S h u n in g  u c h u n   h a m   rayon  kattalari  na  klub, 
n a  m a d a n iy -m a ish iy   b in o   q u rg an .  T ep asig a  «О М Е Х Т А »  d eb  
yozilgan b ittag in a m ag azin  b o r,  xolos.  U n d a  sa n o at  m ol lari  h am , 
o z iq -o v q a t  h a m   so tilad i.  H a tto ,  v elosiped  b ilan  k ito b   h a m   shu 
d o 'k o n d a.  Narxi tushirilgan m ollar qatorida m ini yubka bilan xilm a- 
xil  oM cham dagi  ch et  el  siy n ab an d lari  h a m   b o r  edi.
Y oz  oylari  sayil  b o sh la n g a n d a   Z a ra fsh o n   v o h a sin in g   turli 
jo y la rid a n   kelgan  o d a m la rn i  u c h ra tish   m u m k in .  0 ‘sh a  k ezlarda 
b o z o r qizirdi.  Y o y m ach ilar qulfm i,  sich q o n   tu tad ig an  q o p q o n m i, 
izo lcn tam i,  saq ich m i,  c h e k ic h m i,  ipga  oMkazilgan  o ‘rik magMzi- 
m i,  ziram i  —  yoyib ta sh la sh a rd i.  U la r yo zib  q o ‘ygan  k ley o n k ad a 
toM iyo,  a c h c h iq to s h ,  q a la m p irm u n c h o q ,  s u rm a ,  u k p a rg a c h a  
boMardi.  Bir to m o n d a to ‘n bozori, b ir to m o n d a  p ichoq, ju n  paypoq 
bozori, b ir to m o n d a d o ‘ppi,  rang bozori...  R ang bozori ju d a  gavjum
66

b o ‘lardi.  T o g ‘d a n   tu sh g an   c h o 'p o n la r   h a r  q a n c h a   ran g   boMsa, 
Ь1фа8Ьа talab ketardilar.
U la r echkilardan tarab olingan tivitlarni, tizzagacha chiqadigan 
p a y p o q la m i  t o ‘qiydigan  ju n   iplarni  b o ‘yash  u c h u n   rang  xarid 
qilardilar.
B eshik,  b e la n c h a k ,  qiz  su m ak ,  o ‘g‘il  su m ak ,  i p   o ‘raydigan 
u rc h u q ,  z a ra n g  c h o ‘m ic h ,  o ‘roq b o zo ri  q o z o n d e k  q ay n ard i.
E h -h e ,  Q o p lo n b o p   b o z o rid a   n im a la r  boM maydi.  Q arsillatib  
sa q ic h   c h a y n a g a n   q iz la r,  sa m o ly o t  tasv iri  tu sh irilg a n   c h o d ir 
tesh ig id an   kallasini c h iq a z ib  q o ‘yib su ratg a o lad ig an  fo to c h ila r... 
Biriga kavkazcha besh m et  kiydirib,  b irin in g  yelkasiga yog‘o c h d a n  
yasalgan b e sh o ta m i osib q o ‘yib suratga oladi.  Y osh kelin-kuyovlar 
b ir-b irla rig a   b o sh larin i  tegizib  tu rib ,  tilla  tishi  b o rla r kulib  tu rib , 
q o ‘l  so ati  b o rla r  kafti ni  iyagiga  tira b   tu rib   su ratg a  tu sh a d ila r. 
N o v v o y larn in g  q o ‘li qoMiga teg m ay d i.  K a b o b p azlar o ld id a  y o sh - 
yalang  g ‘ujg‘o n  uradi.  O m o n a t ch o y x o n alard a o sh x o ‘rlarga qozon 
y etish m ay d i.  Q asso b lar  kuniga  n e c h ta la b   q o ‘y  s o ‘yib,  y etk azi- 
sh o lm ay d i.  Y angi  so 'y ilg an   q o ‘yning g o 's h ti sovim ay tu rib  talash 
b o ‘lib ketadi.
T o lib jo n   Q o p lo n b o p g a   k irm ay ,  s o ‘q m o q q a   c h iq d i.  O lisda 
q ish lo q n in g  shovqini  eshitilib tu ra rd i.  Bir n e c h a  jo y d a  barobariga 
q o ‘yilgan  m a g n ito fo n la rd a n   h a r  xil  q o ‘sh iq   ta raly ap ti.  D o rb o z 
kindikka  kelgan b o ‘Isa kerak, d o ‘m b iran in g  b ir m a ro m d a  dirillashi 
e sh itila d i.  Bu  s h o v q in la rn i  k a rn a y n in g   v a t-v a ti  b o sib   k etad i. 
T o lib jo n n in g   y o n g in a sid a n   yangi  s o ‘yilgan  q o ‘y n in g   o ‘pkasini 
su d rab  b ir it  o ‘tib   ketdi.  S o c h -so q o li  o ‘sib  ketg an  y alan g o y o q  b ir 
yigitni  to ‘rt-b esh   kishi,  «ushla,  ushla o ‘g ‘rini»! deb quvlab kelardi. 
0 ‘g ‘ri  T o lib jo n g a  ro 'p a ra  kel ish d a n  q o ‘rqib,  so ‘q m o q d a n   o ‘ngga 
burildiyu soyga o ‘zini otdi. Orqasidan quvib kelganlar pastga tushishga 
j u r ’at q ilo lm ay  q irg ‘o q d a  t o ‘xtab  q o lish d i.  M ilitsio n e r h u sh tag in i 
c h u rilla tg a n c h a   q o lav erd i.  0 ‘g ‘ri  so y n in g   h a r  y e r - h a r   yerida 
d o ‘m bayib turgan h o ‘l toshlarga oyoq tirab,  narigi qirg‘oqqa chiqib, 
qoMidagi tu g u n n i b alan d  k o ‘ta rd i-y u ,  c h a p  q o ‘li b ilan kindigining 
p astin i  k o ‘rsatib  m asx ara  qildi.  K eyin  to sh la r o rqasiga  o ‘tib  y o ‘q 
b o ‘lib  ketdi.  Q uvib  kelganlar u n i s o ‘k ib -so ‘kib orqaga qaytdilar.
Y o n m a -y o n   o ‘sgan,  h a r  b a h o r  p illa c h ila r  k allaklab  ketad i- 
gan  keksa tu t tagida b e sh -o ‘n  o d a m  o ‘ralashib turishardi.  T olibjon 
bunga uncha aham iyat berm adi. Yaqin kelganda ularning nim adandir 
d a rg ‘azab  b o ‘lib tu rg a n la rin i bildi.  Y o ‘l  c h e tid a   b o ‘g ‘ziga p ich o q
6 7

to rtilg a n   b ir  b u q a c h a   jo n   taslim   q ila y o tg a n   b o ‘lsa  k erak,  o rq a  
oyog‘ini h a r zam o n   bir ojiz silkitib q o ‘yardi.  O d am lar jim . T olibjon 
h ay ro n  b o ‘lib b ir b u q ach ag a,  b ir o d am larg a q arad i.  H e c h  k im d an  
sad o  ch iq m a d i. T o lib jo n  tu tg a su y an ib  afto d a h o l  o ‘tirg an  x o tin n i 
k o 'rm a g a n   ek an .  U n g a   k o ‘zi tu s h d i-y u   k o ‘ngli a lla n e c h u k  b o ‘lib 
ketdi.  O zg ‘in ,  rangi  sarg ‘ayib,  yuziga b e m a h a l tu sh g a n  a jin la r bu 
x o tin n in g  dukatlik ek anini bildirib turardi. T olibjon tin m a y  papiros 
tu ta tib  tu rg a n  y ig itd an  so ‘radi:
—  N im a b o ‘ldi?
—  N im a  boMganini  k o ‘rm ay ap sizm i,  — d e d i yigit.  — G ‘o ‘z a - 
ni p ayhon qiladi,  deb d irek to r b o ‘g ‘ziga p ich o q  tortvorsa b o ‘ladimi! 
N evarasi  arm iy ad an   kelishiga so 'y m o q c h i b o ‘lib boqib у и щ ап  edi. 
N o in so flik n i qarang-a!
X otin  indam as, jo n  taslim  qilayotgan b u q ach ag a m a ’yus q arab  
o ‘tirard i.  K eksaroq  b ir o d a m  g ap   qo td i:
—  N im a   qilib  an g ray ib   tu rib sa n la r,  q o n i  ivib  q o lm a y   tu rib  
saranjom   qilish  kerak.  Q oni  ichida q o lsa, g o ‘sh tin i yeb boMadimi?
B u q ach a  b o ‘g ‘izla n g a n d a n   keyin  k o ‘p  u rin g a n   b o ‘lsa  k erak, 
ju n la ri  tu p ro q q a   q o rish g a n ,  y o ‘l  c h e tla ri,  g iy o h la r  usti,  h a tto  
tu tn in g  b u ju r ta n a sig a   h a m  q o n   sa c h ra g a n  edi.
O d a m la r  biri  u n in g   o y o g ‘id a n ,  biri  sh o x id a n   s u d ra b ,  tu t 
tagiga olib  kelishdi.  S h o p  m o ‘ylovli yigit belbogNga osilgan q in d an  
p ic h o q   c h iq a rib ,  y o ‘l  c h e tid a n   e n g ash ib   to sh   ta n la y   b o sh lad i. 
O xiri  и  istagan  to sh n i  to p ib ,  b ir  tu flad iy u   p ic h o g ‘ini  qayrash g a 
tushdi.
O d a m la rn i  x o ‘p   ran jitg an   b u   «noinsoflik»  M irv alin in g   ishi
edi.
K atta yo‘lda ketayotgan Mirvali uzoqdan g‘o ‘za paykali yoqasida 
уищ ап m o ln i  k o ‘radiyu  m ashinasini shag‘al to ‘kilgan y o ‘lga burib, 
tut oldiga keladi.  Bir xotin tutga suyangancha uxlab qolgan.  Buqachasi 
y o ‘l  c h e tid a  o ‘t  c h im d ib   yuripti.
M irvali  uxlab  q o lg an   x o tin n i  b ir te p d i.  X o tin   k o ‘zin i  o c h ish i 
bilan tepasida g ‘azabga to ‘lgan  M irvalini  k o ‘rib,  d ag ‘-d a g ‘ titraydi. 
T ep k i  y eg an   jo y in in g   o g ‘rishiga  q a ra m a y ,  a la m   b ilan   o ‘m id a n  
turib,  d irek to щ a tik qaraydi.
—  N im a  g u n o h   q ild im ,  yaram as?
K ayfi  b o r  M irv ali g ‘o ‘z a   p aykali  c h e tid a  o ‘t c h im d ib   y u rg an  
b u q a c h a n i  k o ‘rsa ta d i.  X o tin   m u d ra b   q o lg a n id a   a rq o n   q o ‘lid a n  
ch iq ib   ketganini  b ila d i-y u , tili  kalim aga kelm ay, g ‘uld irab  q oladi.
68

D irek to r etigining q o ‘njidan p ich o q  ch iqarayotganida xotin q o ‘liga 
yo p ish ad i.
—  J o n   u k a m ,  u n d a y   qilm ang!  B o la -c h a q a n g izn in g   ro h a tin i 
k o ‘ring!  B u n d ay  qilm ang!  N e v a ra g in a m n in g  afg ‘o n d a n   kelishiga 
a ta b  o lg an m an .
— 0 ‘n kun a w a l shu buqachang  g ‘o ‘za ichiga kiiganda arm iya- 
dagi  n ev aran g n i a n d ish a  qilib k ech irg an d im .
— 0 ‘shandan beri g ‘o ‘zaga kirmadi. A rqonini ushlab yo‘l chetida 
o 'tla ty a p m a n .  M u d ra b  q o lg an  e k a n m a n ,  a rq o n  oMgur q o ‘lim d an  
chiqib ketibdi.  Bari b irg ‘o ‘zaga kirmadi.  K iritm aym an ham .  Q andoq 
qilay,  d a rm o n im   y o ‘q ,  o ‘tirsa m   m u d ra b   k ety ap m an .
—  M en senga o ‘sha kuni n im a degandim ?  Bu yerda m ol boqm a, 
d em a g a n m id im ?   —  d ed i  M irvali  o ‘d a g ‘aylab.
—  B oshqa q a y o q d a   m ol  b o q a m a n ?   Y o ‘l  ch e tla rid a g i  o ‘tlarga 
dori sochib tashlagansiz.  0 ‘sh a o ‘tla m i yeb n e c h ta  m ol o ‘lib ketdi.
—  Bu m udrashing boMsa, m oling albatta g ‘o ‘zaga kiradi. Yaxshisi 
u n in g  b a h rid a n  o ‘tish  kerak.  —  D ire k to r y u m sh am ad i.  X o tin n in g  
chirqillab tuiganiga e ’tib o r berm ay, tu t bargiga intilgan buqachaning 
shoxidan qayirib turib, b o ‘g ‘ziga p ich o q  to rtib  yubordi.  B o‘g ‘zidan 
povillab issiq q o n  otilayotgan b u q ach a o ‘ynoqlab, o ‘zini tut tanasiga 
za rb   b ila n   u rd i.  S h a g a l  y o ‘l  u stig a  o tilib   tu s h d i-y u ,  b o sh in i 
o ‘nglayolm ay tutga urilar, tu p ro q  y o ‘lga m u n k ib  ketardi.  O d am lar 
o ‘zlarin i ch e tg a  olib,  telb a b ir alpozdagi  m o ln in g  azo b  chekishiga 
ala m   b ilan  q a ra b  tu rish ard i.
X o tin   M irvalining qarshisiga  kelib yoqasiga c h a n g  so lm o q ch i 
b o ‘ldi.  M irvali  q o ‘lini qayirib tash lad i.  X otin  yan a intildi.
—  X u d o y o ,  u   d u n y o ,  b u   d u n y o   ikki  yuzing  q a ro   b o ‘lsin! 
U rushda shahid b o ‘lgan erim ning arvohi yoqangdan tutsin!  U m ring 
q a m o q la rd a  o ‘tib  ketsin!  —  S h u n d a y  d eb  tu rib  u tiz z a la d i-y u  ikki 
q o ‘lini o sm o n g a k o ‘tard i.  — O m in!
M irvali yerga b ir tu p u rib  m ash in asin i g u rillatg an ch a ketdi.
O rq a d a n   g ‘azab   b ilan   q a rab   tu rg a n   m o ‘ylovli  yigit  b alan d  
o voz  b ila n ,  d ay u s,  d ed i.  K eyin  s h u n d a y  g ap  a y tg a n id a n   q o ‘rqib, 
y o n -v e rid a g ila rg a   q arad i.  U la r,  bu  g a p n i  sen  a y tm a d in g ,  biz 
e sh itm a d ik ,  d e g a n d e k ,  k o ‘z larin i  o lib   q o ch ish d i.
T o lib jo n   h o z ir  id o rag a  b o ra m a n ,  b u n a q a   insofsizlik  qilgani 
u c h u n   M irvaliga q a ttiq -q a ttiq g a p ira m a n , degan  niyatda shaxdam  
yurib sovxoz m ark azi to m o n g a  q a ra b  ketdi.
M irvali id o rad a y o ‘q  edi.
69

T olibjon sh o fy o rd an , o ‘zi q an i,  d eb  so ‘radi.  U  bosh  k o ‘tarm ay  
ja v o b  qildi:
—  D a m  olgani b o q q a  kirib  ketdilar.  B iron  soat  uxlab o lad ilar.
T o lib jo n   uyg‘o n g u n c h a   u n i  k utishga  a h d   qildi.  D a sty o r yigit
c h in o r tagidagi  d astu rx o n   yozilgan  sto lg a  p a tn isd a   u -b u   q o ‘ydi. 
C h o y  o lib  c h iq ib ,  T o lib jo n n i  o T irish g a  u n d a d i.
M e h m o n x o n a b e k a si  — ta ta r   o p o y   yelkasiga  ip  yigiradigan 
d a stg o h   q o ‘yib,  b ir  e ta k   tiv it  b ilan   c h in o r   tagiga  c h iq d i.  Bir 
o z d a n   keyin  d astg o h n in g  ari  o v o zin i  eslatad ig an   to v u sh i  keldi.
T o lib jo n   c h o y  h o ‘p la rk a n ,  boyagi  sh a h d id a n   a n c h a  tu sh g a n - 
dek edi.
U o ‘m id an   turib,  beixtiyor  ta ta r  o p a  ip  yigirayotgan to m o n g a 
yura boshladi,  o paning ishlariga qarab  turdi.  O poy q o ‘lida b ir siqim  
tivit, b ir oyog‘i b ilan ch arx  tepkisini bosadi.  P ildirab aylanayotgan 
u rc h u q  tivitni  h o ‘p lay o tg an d ek , o ‘ziga to rtib  o ‘rardi. T o lib jo n  bu 
ishga sh u n c h a lik  berilib ketdiki,  o p o y n in g  tepasiga kelganini  ham  
b ilm ay q oldi.  O p o y  bosh  k o ‘ta rib  unga qaradi.
—  N u ,  singa  q iziq  s h to   li?  —  ded i  u  h a y ro n   b o ‘lib.
—  Siz  ishingizni  q ilavering,  o p o y .  B iroz  to m o sh a   qilay,  — 
d ed i T olibjon.
Shu to p d a Tolibjon bolaligida onasining charx yigirishini esladi. 
E ch k id an  tarab  olingan tivitlar to ‘plan ib  q o lg an d a, ayvonga charx 
o lib   c h iq ib ,  ip   y igirardi.  0 ‘ng  q o ‘lida c h a rx   a y la n tirib ,  c h a p  
q o ‘lida urchuqqa tivit yetkazib berib turardi.  Bu h am  xuddi shunday. 
F aq at b u n d a   p arrak n i tepki bosib ay lantiriladi.
T olibjonning miyasiga yarq etib bir fikr keldi. O rqasiga o bgirilib, 
shofyom i izlay boshladi.  Shofyor bola q o n  sachragan etikni tozalab 
m e h m o n x o n ag a opkirib ketayotgan edi.
—  M irzajo n ,  b o g ‘d a n   b itta   v e n tily a to r o lib   c h iq in g ,  —  dedi.
Ich k arig a  kirib  ketgan  M irz a jo n   sh n u rin i  su d rab   v e n tily a to r
olib chiqdi. T olibjon u n in g  qoMidan olib,  u y o q -b u  yog‘iga q arad i- 
da:
— O tvyorkangizni opkelib,  m anavi  parrakni ch iqazib tashlang, 
— dedi.
M irzajo n   h a y ro n   b o ‘lib  yelkasini  b ir  q isd i-d a ,  z u m   o ‘tm ay  
b ag ajn ik d an  o tv y o rk a,  o m b u r keltirib  b irp asd a  p a rra k n i c h iq azib  
oldi.  T o lib jo n   o p o y n in g  fartugi c h o ‘n ta g id a n  c h iq ib  tu rg an  b o ‘sh 
u rc h u q lard an  birini so ‘rab oldi.  S hofyor bilan  ikkovi  u rin ib  parrak 
o ‘rniga urchuqni o ‘m atishdi.  H ozirgina Tolibjon ovqatlangan stolni
70

k o ‘ta rib  c h in o r tagiga olib  kelishdi.  T o lib jo n  v e n tily a to r vilkasini 
ro zetk ag a  tiq ish i  b ilan   u rc h u q   pirillab   ay lan a  ketd i.  K o ‘zlari 
q u v o n c h d a n   y ash n a b   ketgan  T o lib jo n   h ay ajo n   b ilan   M irzajo n g a 
qaradi.  U  qoyil,  kallangizga qoyil, T olib aka, deb yubordi.  U larning 
qilayotgan  ishlarini  kuzatib tu rg an  o poy yaqin  kelib  h ay ro n  b o ‘lib 
qoldi.
—  M a n a ,  o p o y ,  ish in g izn i  o so n la sh tird ik .  Q a n i,  o z ro q   tivit 
o lib   k elin g -ch i.
O p o y  tiv it  o lib  kelib,  labi  b ilan  tivit  u c h in i  h o ‘llab  u rc h u q q a  
o ‘radi.  K eyin v e n tily a to r tu g m asin i bosdi.  U rc h u q  ay lan ib ,  uning 
q o ‘lidagi  tiv itlarn i  h o ‘plab   o 'ra y  b o sh lad i.  B ir z u m d a   q isim  t o ‘la 
tivit  u rc h u q q a  o ‘ralib b o ‘ldi.
O p o y   y a n a   tivit  o lib   keldi.  V en tily a to r  u rc h u g ‘i  zu m   o ‘tm ay  
uni  ham   o ‘rab tashladi.  U la r u chovlon bu  ishga sh u n ch alik  berilib 
ketishgan  ed ik i,  b o g 'd a n   M irvali c h iq q a n in i,  kelib so atig a q arab , 
bitta  u rc h u q q a  
n e c h a   m in u td a   i p   o ‘ralib   boMishini  k u zatib 
tu rg a n in i  sezm ay   qolishdi.
—  Bu ish kim ning kallasidan chiqdi? — dedi  M irvali shofyoriga 
qarab.
U   b oshi  b ilan   T o lib jo n n i  k o ‘rsatdi.
—  K allangga qo yilm an. 0 ‘qigan o d a m sa n -d a ,  kallang ishlaydi. 
B ila sa n m i,  sen   h o z ir  n im a   o ‘ylab   to p d in g ?   X a z in a   to p d in g , 
b irla sh m a  u c h u n   m illio n lab  pul  topding!
X oljalik lam in g  sanab sanog‘iga yetib bo'lm ay d ig an  oq echkilari 
b o r.  U la rd a n   yiliga  b ir  m a rta   tivit  ta ra b   o lin a r,  ikki  m a rta  ju n  
q irq ilard i.  O ltm ish   to n n a d a n   o rtiq   tiv itn i  b irla sh m a   sovxozlari 
d avlatga so tard i.  M irvali  h o z ir sh u   tik tu rg a n ic h a  x o m c h o 't qildi: 
bu  yil  e c h k ila r soni  ikki  b a ro b a r o sh d i.  Echki  —  k o ‘p   tu g 'a d ig a n  
jo n iv o r.  U la rd a n   ta ra b   o lin a d ig a n   tiv itla rn in g   b ir  q ism in i  ip  
yigirish  u c h u n  o lib  q o lsa boMadi.
M irvali  d o ‘stin i  b a g ‘riga  b o sib ,  uni  b o sh q a la r  u c h u n   berk 
boqqa sudradi.  Ikkovi qog'oz-qalam  olib hisoblashga tushib ketishdi. 
U ju d a  t o ‘g ‘ri,  a n iq   h isob qilardi.
—  M enga qara.  Q o p lo n b o p d a n  sovxozga sariq c h aq alik  foyda 
y o ‘q.  U la r  b izn i  em ib   y o tish ib d i.  E rk a k la r  e rta   b a h o rd a   ketib, 
k ech   k u zd a  q ay tib   keladi.  X o tin la rn in g  qishi  b ilan   q ilad ig an   ishi 
y o ‘q.  U jo y larg a  na ek in   ekib boMadi,  na b ir giyoh  o ‘stirib.  N im a  
d e y s a n ,  o ‘sh a   y e rd a g i  q a ro v s iz   y o tg a n   q a s s o b x o n a n i  sexga 
aylantirsak?!  M a n a   sh u n a q a   v en tily a to rla rd a n   ikki  y u ztasin i  olib
71

kelib,  ayollarga  i p   yig irtirsak ...  X o ‘sh ,  q alay?  A gar  sh u   ish 
yaxshi  natija b ersa,  rcVmol  to ‘qiydigan sex o ch am iz.
S h u n d a y  d eb   v e n tily a to rd a   ip   y igirayotgan  o p o y n in g  oldiga 
c h iq ish d i.
—  M enga qarang, bitta ro 'm o ln i nech a kunda to ‘qib bitkazasiz?
O p o y   b iro z  o 'y la n ib   tu rib , ja v o b   qildi:
—  N u ,  b o ‘sh vaqtim ga qoriy.  S plo sh n o y  zan im atsa  itsam ,  ikki 
kunda  b ir ro ‘m ol  bita.
—  Bitta shunaqa tivit ro ‘m ol b ozorda n echa pul turadi?
—  C h iy alin in g  J a h o n  b o z o rid a  o q in i  ikki y u z o ‘ttizga,  q o ra si­
ni  ikki yuzga sotalar.
M irvali yan a q o g ‘o z-q alam g a o ‘zini urdi.
Q o p lo n b o p   b ilan  d u k a tlik la m in g   itini  h a m   tuvagi  o ltin d a n  
b o i i b   k etad i.  E rlari  h a m   d a y d ib   k etib  q o lm a y ,  b o la   b o q a d ig a n  
b o ‘lib qoladi.
O p o y d a n   b ir  so atd a  yigirgan  ipni  k o ‘rsatish n i  s o ‘rashdi.
T elefo n  jirin g lad i.  A T S q izlari  T o sh k e n td a n   telefo n   q ilish g a- 
n in i,  SogMiqni saqlash  m in istri  D eh q o n o b o d g a   keta tu rib  t o ‘xtab 
o lm o q c h i b o lg a n in i aytdi.  M irvali T olibjonga,  ishing boMsa ertaga 
gaplashaylik,  d ed iy u  sh o sh ib  id o rag a c h iq ib  ketdi.
T o lib jo n   garajga  tele fo n   qilib ,  b iro rta   b o ‘sh  m a sh in a   boMsa, 
Y e tim q ish lo q q a o b o rib  ta sh la sin ,  d eb  iltim o s qildi.