Regional qism. Tekislik kichik provinstiyasi okruglariga

OROL TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI 
Orol tabiiy geografik okrugi Turon tekisligining markaziy qismida, Ustyurt 
okrugi bilan Qizilqum okrugi orasida joylashgan. U shimolda Qozog‘iston bilan, 
janubi sharqda Qizilqum, janubda Quyi Amudaryo, g‘arbda Ustyurt okruglari bilan 
chegaralanadi. 
Tabiiy geografik o‘rganilish va paydo bo‘lish tarixi. Orol va Orolbo‘yi 
haqidagi dastlabki ma’lumotlarni miloddan avvalgi II asrda yashagan geograf 
Klavdiy Ptolemey yozib qoldirgan. U tuzgan „Dunyo xaritasi“da hozirgi Orol dengizi 
o‘rnida „Oks“ ko‘li tasvirlangan. IX asrda yashagan arab olimi Ibn Xurdodbex Amu-
Sirdaryo „Kurdor“ ko‘liga quyilgan desa, X asrda yashagan Al-Mas’udiy hozirgi 
Orol ko‘lini „Jurjoniya“, Beruniy esa „Xorazm“ ko‘li deb atagan. Fransuz geografi 
Delil 1723- yili tuzgan xaritasida Orol botig‘ida joylashgan suv havzasini birinchi 
marta „Orol“ deb nomlagan. 
Orol dengizining tubi tektonik harakatlar ta’sirida cho‘kishi natijasida paydo 
bo‘lgan. Orol cho‘kmasining ilk Amudaryo va Sirdaryo suvi bilan to‘lishi eramizdan 
avvalgi 1- ming yillikning birinchi yarmida ro‘y bergan. So‘ngra tabiiy omillar 
ta’sirida (Amudaryo va Sirdaryo suvining ko‘payib, ozayib turishi ta’sirida) Orol 
dengizi suv sathi goh pasayib, goh ko‘tarilib turgan. So‘nggi 200 yil (1961- yilga 
qadar) ichida Orol dengizining suv sathi uch marta ko‘tarilib, ikki marta pasaygan.
Orol suv sathining pasayishi va uning salbiy oqibatlari. Orol havzasida 1961- 
yildan boshlab sug‘oriladigan yerlar maydonining muttasil ravishda ortib borishi, suv 
omborlar barpo etilishi, shaharlar va sanoat obyektlarining ko‘payishi, aholi sonining 
o‘sishi natijasida Amudaryo va Sirdaryo yil sayin Orolga kam suv quya boshladi, 
aksincha, ko‘l yuzasidan bug‘lanish miqdorining ortib borishi oqibatida ko‘l suv sathi 
pasayib, asosiy qismi quruqlikka aylandi. 
2005- yildan so‘ng Orolga Amudaryo suvining yetib bormasligi oqibatida 50 
ming km2 qismi quruqlikka aylanib, eol qum relyefi shakllanib, ko‘l qismida tirik 
sho‘rxoklar mintaqasi vujudga keldi. Shunday qilib, sobiq dengizning qurigan 
qismida o‘ziga xos tabiiy komponentlarga ega bo‘lgan yangi „Orolqum“ cho‘li paydo 
bo‘ldi. Orolning qurigan qismida birbiridan ajralib qolgan uchta — Shimoliy, Sharqiy 
va G‘arbiy Orollar saqlanib qolgan edi. Lekin so‘nggi yillarda bug‘lanish tufayli 
Sharqiy Orol suv sathi pasayib, hozir qurib qolib, o‘rni sho‘rxok, sho‘rxok-botqoqqa 
aylanib qoldi. G‘arbiy qismidagi nisbatan chuqur ko‘l ma’lum vaqtgacha saqlanib 
qolishi mumkin. 
Orol dengizining qurigan qismi tuz makoniga aylanib, atrof muhitga jiddiy 
xavf tug‘dirmoqda. Shamol tuzlarni to‘zitishi oqibatida Orolbo‘yi hududlariga tuz 
yog‘ini yog‘moqda. Bu esa iqtisodiyotga, aholi salomatligiga salbiy ta’sir etmoqda. 
Orolning qurigan qismidan tuz aralash chang-to‘zon uzoq masofalarga, hatto, O‘rta 
Osiyo tog‘laridagi muzliklar yuzasiga tushib, uning erishini tezlashtirmoqda. Tuz 
yomg‘iri, ayniqsa, unga yaqin bo‘lgan hududlarga katta iqtisodiy va ekologik zarar 
keltirmoqda. 

---