Shakllantirish nazariyasi va texnologiyalari
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
kurs ishi Feruza
- Bu sahifa navigatsiya:
- Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantiruvchi o„yinlarni tashkil etish.
|
19 II Bob. Bolalarda fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga qaratilgan o„yinlarni tashkil etish. 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantiruvchi o„yinlarni tashkil etish. Maktabgacha yoshdagi bolalikda fazoviy yo‗nalishning ahamiyatini ortiqcha baholab bo‗lmaydi. Aynan shu yosh sezgi organlari faoliyatini yaxshilash, atrofimizdagi dunyo haqida g‗oyalarni to‗plash uchun eng qulaydir. Fazoviy tasavvurlarning shakllanishi, bir tomondan, bolaning aqliy rivojlanishining asosi bo‗lsa, boshqa tomondan, u mustaqil ahamiyatga ega, chunki fazoviy munosabatlarni to‗liq idrok etish bolani bog‗chada o‗rgatish uchun ham muhimdir. maktab va ko‗plab ish turlari uchun. Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‗qishi uchun u kosmosda erkin harakatlanishi, asosiy fazoviy tushunchalarni o‗zlashtirishi kerak. Agar bolada bu g‗oyalar etarli darajada shakllanmagan bo‗lsa, u ko‗pincha o‗qish va yozishni o‗zlashtirishda qiyinchiliklarga duch keladi. Fazoviy tasvirlar tarkibida to‗rtta asosiy daraja mavjud. Birinchi daraja. O‗z tanasining fazoviy tasvirlari Ikkinchi daraja. Tashqi ob‘ektlar va tananing munosabatlarining fazoviy tasvirlari (o‗z tanasiga nisbatan) (ob‘ektning joylashuvi, ―yuqori-pastki‖, ―qaysi tomondan‖ tushunchalaridan foydalanish, diapazon haqida. ob'ekt) Uchinchi daraja. Fazoviy tasvirlarning og‗zakilashuv darajasi (birinchi navbatda, bolaning nutqida so‗zlar paydo bo‗ladi: yuqoriga, pastga, yaqin, uzoq va keyinroq, yuqorida, ostida, orqasida, oldida) To‗rtinchi daraja. Til tasvirlari Fazoviy-vaqt va sabab munosabatlari va aloqalarini tushunish Fazoviy tasavvurlar rivojlanishining dastlabki bosqichlarida u bolaning o‗z tanasini his qilishining paydo bo‗lishi, harakatlarning rivojlanishi, predmetli-amaliy faoliyati, qo‗l-o‗zini tutish qobiliyati bilan chambarchas bog‗liq. 20 ko‗zni muvofiqlashtirish. Shu bilan birga, tashqi ob'ektlarning o‗z tanasiga nisbatan munosabati (―yuqori-pastki‖, ―qaysi tomondan‖ tushunchalari yordamida ob‘ektlarni topish haqida, ob‘ektni topish diapazoni haqida) g‗oyalar shakllanadi; atrofdagi kosmosda joylashgan ikki yoki undan ortiq ob‘ektlar o‗rtasidagi fazoviy munosabatlar haqidagi g‗oyalar. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida fazoviy tasavvurlarning rivojlanishi rivojlanishning asosiy qonunlaridan biriga - asosiy o‗q qonuniga bo‗ysunadi: birinchi navbatda, vertikal tasavvurlar shakllanadi, keyin gorizontal ―o‗zidan‖ oldinga, keyin esa – taxminan, o‗ng va chap tomonlar. ―Orqada‖ tushunchasi yaqinda shakllangan. Ushbu bosqichda bolaning rivojlanishining natijasi ob‘ektlar va o‗z tanasi o‗rtasidagi fazoviy munosabatlarni idrok etishda dunyoning yaxlit rasmidir (strukturaviy-topologik tasvirlar). Keyingi muhim bosqich - bu makonni modellashtirish, uni aqliy rejada o‗zgartirish uchun mos bo‗lgan umumlashtirilgan tasavvurlarni shakllantirishga olib keladigan belgi (imo-ishora, og‗zaki, grafik) madaniyatni o‗zlashtirishdir. Fazoviy tasavvurlarni assimilyatsiya qilishning eng yuqori cho‗qqisi mantiqiy-grammatik konstruktsiyalardir. Ularga tilimizdagi barcha predlogli konstruksiyalar, qiyosiy kategoriyalar va boshqalar kiradi. Bu daraja eng murakkab, kech shakllanadi va bevosita nutq faoliyati sifatida va bolaning idroki va tafakkurining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida rivojlanadi. Bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish bo‗yicha ishlar uch o‗lchovli (asosiy fazoviy yo‗nalishlar) va ikki o‗lchovli (qog‗oz varag‗ida) kosmosga yo‗naltirishni o‗z ichiga oladi. Bu yerda asosiy narsa ehtiyotkorlik bilan tanlangan, asta-sekin murakkab mashqlar, topshiriqlar, topshiriqlar, ob‘ektlar bilan va ularsiz o‗yinlarni o‗tkazishdir. Fazoviy tasavvurlarni to‗g‗ri shakllantirish bo‗yicha ishlar bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: 1-bosqich. Bolalarning hissiy va motor tajribasini boyitish. Vazifalar: - tananing turli qismlarining joylashishi va nomlarini aniqlashtirish; - butun tana ishtirok etadigan qo‗lda pozalar va pozalarni takrorlashni va mustaqil ravishda yaratishni o‗rgatish; - orqa yoki kaftda barmoq bilan yozilgan raqamlar, harflar, raqamlarni tanib olish ko‗nikmalarini rivojlantirish; 21 - turli sirt teksturalari va shakllariga ega bo‗lgan narsalarni tanib olish hissi va ko‗nikmalarini rivojlantirish. Didaktik o‗yinlar va vazifalar. 1. Boladan o‗zini, so‗ngra boshqalarni, tananing turli qismlarini ko‗rsatishni so‗rang. 2. Voyaga etgan kishi, bolaning tanasining biron bir qismiga tegib, uni o‗ziga ko‗r-ko‗rona ko‗rsatishni so‗raydi, keyin ko‗zlarini uzib, tarbiyachiga va uning nomini aytishga ishonch hosil qiling. 3. Tarbiyachi uning tanasiga tegib, boladan bu joyni o‗ziga ko‗rsatishni va unga nom berishni so‗raydi. 4. Tarbiyachi pozalardan so`ng, uni yaratishda butun vujud ishtirok etgandan keyin, shuningdek, qo`l pozalarini ―Oyna‖ o`yinini takrorlang. 5. Mustaqil ravishda o‗z pozalaringizni o‗ylab toping yoki turli shakllar, harflar va raqamlarni tasvirlash uchun tanangizdan foydalaning. 6. Bolaga o‗qituvchi tomonidan bolaning orqa tomonida, kaftlarida barmoq bilan chizilgan raqam, harf, raqamni tanib olish taklif etiladi. Qo‗llarda siz o‗ng va chap kaftlarga, shuningdek qo‗lning ikkala tomoniga chizishingiz kerak. Bola raqamni tanib, uni qog‗oz varag‗iga chizish yoki unga nom berishi kerak. 7. Har xil sirt teksturali (silliq, qo‗pol, qovurg‗ali, yumshoq, tikanli) narsalarni ko‗rsating, nomlang va bolalarga teginishlariga ruxsat bering. Keyin bolani bir xil tuzilishga ega bo‗lgan ob'ektni ko‗r-ko‗rona topishga taklif qiling va unga nom bering. 8. Bolaga tanish bo‗lgan narsalarni sumkaga soling va yopiq ko‗zlar bilan ob‘ektni teginish orqali tanib olishni so‗rang. Bunday holda, bola ob'ektni bir vaqtning o‗zida ikkala qo‗li bilan va har bir qo‗li bilan navbat bilan his qilishi kerak. Asta-sekin, bolaning taassurotlari va his-tuyg‗ularini og‗zaki nutqda aks ettirishga harakat qilish kerak. Barcha vazifalar ikki yo‗l bilan ishlab chiqilishi kerak: kattalar nutqi bilan birga bo‗lgan harakatlarda (tushunish qat‘iy) va bolaning o‗zi tomonidan aytilgan harakatlarda. 2-bosqich. ―O‗z tanasining sxemasi‖ haqida g‗oyalarni shakllantirish. Maqsad: tananing atrof-muhitdan o‗zini o‗zi izolyatsiya qilish jarayonini 22 aktuallashtirish va bolalarning o‗z tanasini ongli ravishda idrok etishini rivojlantirish. Vazifalar: - amaliyotda ―o‗z tanasining sxemasi‖ (yuz, yuqori va pastki oyoq-qo‗llari, qorin va dorsal tomonlarning ―sxemasi‖) haqida g‗oyalarni shakllantirish; - bir qator harakatlarni takrorlashni va mustaqil ravishda bajarishni o‗rganing. Taqlid o‗yinlari: - G‗ozlar bo‗yinlarini cho‗zadilar, boshlarini chapga va o‗ngga aylantiradilar, tulki ular tomon yashiringan yoki yo‗qligini bilish uchun orqaga qaraydilar. - Chivin ayiq bolasining orqa tomoniga o‗tirdi, u orqasiga o‗girilib, unga o‗ng, keyin chap yelkasi orqali etib borishga harakat qiladi, nihoyat, chivin uchib ketadi va ayiq bolasi uning orqasini tirnaydi. Pinokkio chap tizzasini og‗ritdi, uni ishqaladi, keyin tizzasini qo‗li bilan ushlab, ehtiyotkorlik bilan qadam tashladi. Bola tanasining o‗ng - chap, yuqori - pastki, old - orqa qismlarining joylashuvi to‗g‗risida to‗g‗ri tushunchani shakllantirgandan so‗ng, ushbu so‗zlarni bolalarning mustaqil nutqida qo‗llash birlashtirilishi kerak. Didaktik o‗yinlar va mashqlar. 1. Nutqni terapevt bolalarga orqa o‗girib, qo‗l harakatlarini bajaradi: chap qo‗l yuqoriga, o‗ng qo‗l o‗ng tomonga, o‗ng qo‗l boshning orqasida, chap qo‗l boshida, chap qo‗l chap yelkada. Bolalar kattalarning harakatlarini (bir vaqtning o‗zida bir harakat) nusxa ko‗chiradi va ularning harakatlarini nomlaydi. 2. ―O‗ngga – chapga‖. Shuni ta'kidlash kerakki, bolaga o‗ng oyoq, ko‗z, yonoq va hokazolar umuman aniq emas. qo‗l bilan bir tomonda. Buni tananing qismlarini o‗ng va chap qo‗llar bilan bog‗lash bo‗yicha maxsus mashqlar orqali tushunish kerak. Buni quyidagi sxema bo‗yicha qilish yaxshiroqdir: tana qismlarini o‗ng qo‗l bilan (o‗ng ko‗z, yonoq va boshqalar), keyin chap qo‗l bilan, keyin esa - o‗zaro faoliyat versiyada (masalan, o‗ng qoshni ko‗rsating). va chap tirsak). Eng qiziqarlisi bu mashqlarni quyidagicha bajarishdir: ―Chap qoʻlingiz bilan oʻng tirsagingizni silang, oʻng tovoningiz bilan chap tizzangizni tirnang, oʻng koʻrsatkich barmogʻingiz bilan chap tagingizni qitiqlang, oʻng tirsagingiz bilan 23 oʻng yoningizga teging, tishlang. o‗zingizni chap qo‗lingizning o‗rta barmog‗ida va hokazo." 3. Bola har qanday harakatni o‗ylab topadi va ko‗rsatadi va o‗z harakatini og‗zaki qiladi. 4. O‗zini oynaga qarab, bola yuzining o‗rtasida nima borligini aniqlaydi (masalan, burun). Va keyin, kattalarning iltimosiga binoan, kaftlar yuqoriga yoki pastga siljiy boshlaydi (nutqdagi ta'kidlangan so‗z intonatsiyani ta'kidlash kerak). Shu bilan birga, biz kaftning yuzning qaysi qismlaridan "o‗tishini" sanab o‗tamiz. Shundan so‗ng, biz xurmo "o‗tgan" hamma narsa burunning tepasida yoki ostida joylashganligi haqida mantiqiy xulosa chiqaramiz. 5. ―Pastki - yuqori.‖ Qizning og‗zidan pastroq nima? Qizning burnidan balandroq nima bor? Kim qoshlardan balandroqda joylashgan tana qismlarini ko‗proq nomlay oladi? Vazifalar birinchi navbatda kattalar tomonidan, keyin esa bolalarning o‗zlari tomonidan belgilanadi. Bolalarning o‗zlari tomonidan shakllantirilgan savollar va topshiriqlar shakllanayotgan ko‗nikmalarni - yuz sxemasining fazoviy tasvirlarini rivojlantirishda juda muhim bosqichdir, chunki bu tasvirlar faol nutqqa kiritiladi. 6. Bu bosqichda bolalarni oraliq tushunchasi bilan tanishtirish va tushuncha bilan farqni tushuntirish oqilona - o‗rtada. Qizning qoshlari va burni o‗rtasida nima bor? Og‗zim va ko‗zim o‗rtasida nima bor? 7. ―Menda yuzning qaysi qismi bor edi?‖ , ―Zuhraning ruchkasi qayerda?‖ kabi vazifalar birinchi navbatda kattalar tomonidan beriladi, keyin men bolalarning o‗zlari bilan birga kelaman. 8. ―Yomg‗ir‖ tarbiyachi kiyimning yomg‗ir dog‗lari paydo bo‗lgan qismlarini nomlaydi, bolalar magnit qo‗yishadi. Keyin bolalar juft bo‗lib o‗ynashadi, biri magnit qo‗yadi, ikkinchisi ―yomg‗ir dog‗lari‖ paydo bo‗lgan joyga qo‗ng‗iroq qiladi. 3-bosqich. Atrofdagi kosmosda orientatsiyani rivojlantirish. Maqsad: kosmosdagi o‗z pozitsiyasini va atrofdagi makonning xususiyatlarini ongli ravishda idrok etishni rivojlantirish. Vazifalar: 24 - o‗z tanasidan atrofdagi makonni o‗rganish uchun standart sifatida foydalanish qobiliyatini mustahkamlash; - ob‘ektlarni o‗z tanasiga nisbatan tartibga solishni o‗rganish; - bolalarni qarama-qarshi turgan odam tanasining sxemasi bilan tanishtirish; - atrofdagi makonda ob‘ektlarni bir-biriga nisbatan joylashtirish ko‗nikmalarini rivojlantirish. Didaktik o‗yinlar va mashqlar. 1. Bola o‗z tanasining yon tomonlariga nisbatan geometrik raqamlarni tartibga soladi: uning oldida doira (oldida), uning orqasida kvadrat (orqasida), chap tomonida uchburchak, o‗ng tomonida to‗rtburchak. Keyin u qayerdaligini aytadi. 2. Bola bir xil raqamlarni qo‗yadi, faqat boshqa odamning tanasining yon tomonlariga nisbatan va qaerda yotganini aytadi. 3. Ikki bola bir-biriga qarama-qarshi turishadi. Bir bola harakatlarni o‗ylab topadi va qarama-qarshi sherikdan ularni bajarishni so‗raydi va bajarilishning to‗g‗riligini diqqat bilan tekshiradi. Masalan, chap qo‗lingizni ko‗taring va hokazo. Shundan so‗ng, bolalar rollarni almashtiradilar. 4. Ikki bola bir-biriga qarama-qarshi turishadi. Ulardan biri harakatni bajaradi, ikkinchisi esa o‗z harakatini so‗z bilan ifodalaydi. Misol uchun: ―Siz hozirgina chap qo‗lingiz bilan o‗ng qulog‗ingizga tegdingiz.‖ Keyin boshqa bola buni qiladi. 4-bosqich. Ikki o‗lchovli fazoda orientatsiyani rivojlantirish. Maqsad: planar ob'ektlarning fazoviy xususiyatlarini idrok etish, ko‗paytirish va mustaqil aks ettirishni shakllantirish. Vazifalar - bolalarni o‗rgatish: - bo‗sh qog‗oz varag‗ida harakat qilishni (uning tomonlarini va burchaklarini toping); - qog‗oz varag‗ida planar ob‘ektlarning joylashishini o‗zlashtirish (yuqori, pastki, o‗ng, chap, yuqori o‗ng burchakda ...); - qog‗oz varag‗ida tekislikdagi narsalarni bir-biriga nisbatan joylashtirish; - planar figuraning turlicha joylashgan elementlarini ajratib olish; 25 - oddiy shakllarni nusxalash; vertikal va gorizontal qatorlarda joylashgan bir qator raqamlarni tahlil qilish, ularni yuqoridan pastgacha va chapdan o‗ngga yo‗nalishda vizual ravishda to‗g‗ri kuzatish; bir nechta shakllarni nusxalash; - bir nechta boshqa figuralardan tashkil topgan murakkab fazoviy figuralarni tahlil qilish va ularni to‗g‗ri nusxa ko‗chirish strategiyasidan foydalangan holda nusxalash; - 180° burilgan qog‗oz varag‗ida harakatlaning, qog‗oz varag‗ini aqliy ravishda 180° aylantiring. Didaktik o‗yinlar va mashqlar. 1. Stolga o‗tirib, uning o‗ng va chap qirralarini aniqlang. 2. Doira, uning o‗ng tomoniga - kvadrat, aylananing chap tomoniga - uchburchak qo‗ying. 3. Nuqta, nuqtaning o‗ng tomonida - xoch, nuqta ustida - doira, nuqta ostida - kvadrat, kvadratning o‗ng tomonida - uchburchak, xoch ustidagi katakchani belgilang. 4. Og‗zaki ko‗rsatmalarga ko‗ra, chipni hujayralarga chizilgan maydon bo‗ylab harakatlantiring, so‗ngra chipning qayerda to‗xtaganini ayting. Harakatlar: 2 chap, 2 pastga, 1 o‗ngga, 2 yuqoriga, 1 chapga, 1 pastga. 5. Mavzu rasmlarini vertikal chiziqning o‗ng yoki chap tomoniga joylashtiring. Keyin vazifalar qiyinlashadi, ya'ni qog‗oz varag‗i 180 ° ga aylanadi va bola endi o‗ng va chap tomonlar qayerda bo‗lishini aytishi kerak. 6. Yotgan bluzkaning o‗ng va chap yenglarini aniqlang a) zaxira; b) orqaga. Xuddi shu tarzda, siz shimlar, jinsilar va boshqalarning chap va o‗ng cho‗ntaklarini belgilashingiz mumkin. 5-bosqich Mantiqni tushunish va undan foydalanishni rivojlantirish fazoni ifodalovchi grammatik konstruksiyalar munosabatlar. Maqsad: fazoviy tasvirlarni shakllantirish. Vazifalar: - bolalarni atrofdagi dunyoning fazoviy xususiyatlarini ifodalovchi so‗z va konstruktsiyalarni tushunishga o‗rgatish; 26 - og‗zaki nutqda fazoviy munosabatlarni ifodalovchi so‗z va tuzilmalardan mustaqil foydalanish ko‗nikmalarini shakllantirish. Didaktik o‗yinlar va mashqlar. 1. Stol ustida qopqoqli quti bor. Bolaga karton doirasi beriladi va doirani qutiga, qutiga, qutining ostiga, qutining orqasiga, qutining oldiga qo‗yish so‗raladi. 2. Stol ustida qopqoqli quti bor. O‗qituvchi doiralarni qo‗yadi (qutida, quti ostida va hokazo) va boladan ko‗rsatmalarga muvofiq doiralarni olishni so‗raydi: Qutidan doira oling, qutidan doira oling, ostidan doira oling. quti, qutida yotgan doirani oling, quti ostida yotgan doirani oling, qutining orqasidan doirani oling va hokazo. 3. Tarbiyachi bolalarning oldida doiralarni ikkita qutiga qo‗yadi. Iboraning boshini talaffuz qiladi va o‗quvchilar ushbu iboraning oxiriga rozi bo‗lishadi: Men doirani ... qo‗yaman (qutida, qutining orqasida, qutida, quti ostida, qutilar orasiga, qutining oldiga) . Men aylana olaman ... (qutidan, qutidan, qutidan, qutidan va hokazo). 4. ―Qalamni qo‗ying ...‖ Bolaga ikki xil narsa taklif etiladi, masalan, qalam va qalam qutisi, u tarbiyachinig ko‗rsatmalariga amal qilishi kerak: qalamni ichkariga, ustiga, ostiga, tepasiga, oldiga, qalam qutisining orqasida, chap tomonida, o‗ng tomonida. 5. ―Qalam qayerda?‖ Qalamni daftarga qo‗ying va bolani daftarga nisbatan o‗z o‗rnini aniqlashga taklif qiling (―Qalam daftarda yotadi, daftar ... va stol ...‖). Shunday qilib, qalamni daftarning ostiga, ichkariga, chap tomoniga siljiting, uni yuqoriga ko‗taring, orqasiga yashiring yoki daftar oldiga qo‗ying. Har safar boladan daftar va qalam haqida gap tuzishni so‗rang, uning e'tiborini gapda bosh gapning o‗zgarishiga qarating. Keyin bu narsalarni joylarga almashtiring (―Noutbuk qalam ostida‖). Bola topshiriqni o‗zlashtirgandan so‗ng, uni yana bajaring, lekin bu safar faqat tegishli predlogni nomlashni so‗rang. Yuqorida ta‘kidlab o‗tilganidek, fazoviy tasavvurlar maktabda muvaffaqiyatli o‗qish uchun zarur bo‗lgan ko‗nikmalarning asosidir: yozish, 27 hisoblash, o‗qish. Shu munosabat bilan, maktabgacha yoshda shakllanmagan fazoviy ko‗rinishlari allaqachon sezilarli bo‗lgan aqliy zaif bolalar maktabda muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi aniq bo‗ladi. Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|