Шарипов Шавкат Сафарович

Ўқувчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил қилишга табақалаштирилган ёндошув. Республикамизда табақалаштирилган таълимни жорий қилиш ривожланган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлашга хизмат қилувчи миллий таълим тизимини яратишнинг муҳим тадбирлардан бири сифатида эътироф этилди ҳамда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни жорий этишнинг иккинчи босқичида муҳим вазифа этиб белгиланди.

Ўз навбатида, кадрлар тайёрлаш тизимининг бош субъекти ва объекти бўлган шахсга нисбатан қўйилган талабларда унинг интеллектуал ва маънавий-ахлоқий баркамол, ижодий қобилиятларини тўла намоён эта оладиган даражада тарбиялаш зарурати алоҳида қайд этилган. Биз миллий таълим тизимини шакллантиришнинг ушбу талабларини асос сифатида қабул қилиб, шахс ижодкорлик фаолиятини табақалаштирилган методлар воситасида амалга ошириш йўлларини тадқиқ қилдик.
Танланган тадқиқот соҳасида бугунги кундаги асосий вазифалар табақалаштирилган таълимнинг даражалари, мазмуни, шакли, воситалари, амалга ошириш методлари, педагогик ҳамда психологик асосларини аниқлаш, ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини индивидуал ёндошув асосида ривожлантиришга доир илмий-методик тавсияларини ишлаб чиқишдан иборат.
Инсон жамиятда олий қадрият ҳисобланади. Аммо, турли кишилар турли қизиқиш, турли иқтидор, турли ўсиш суръатга эга, у турли соҳалар бўйича турли даражада муваффақиятга эришади. Ушбу омилларни шахс қобилиятларини ривожлантириш жараёнида ҳисобга олиш керак.

Педагогика назариясида таълимни ўқувчилар қизиқишларига кўра табақалаштиришнинг мақсадга мувофиқлиги асослаб берилган. Бироқ амалиётда турли даражадаги иқтидор ва қобилиятга эга бўлган ўқувчилар ижодий сифатларини ривожлантириш муаммоси ўзининг тўлақонли ечимини топмаган.

Табақалаштирилган таълимни ташкил этишнинг энг қулай методи бу ўқувчиларнинг қизиқишига кўра табақалаштиришдир. Мазкур методнинг демократик ҳарактерда эканлиги, ушбу асосда ўқувчилар хоҳишига кўра ихтиёрий фанларни чуқурлаштириб ўқитишга оид илмий-методик тавсиялар ишлаб чиқилганлигини эътиборга олиб биз уни ўз изланишларимизда асос сифатида қабул қилдик.
Ўқувчиларни қизиқишларига кўра табақалаштиришга оид тавсияларда ўқитувчининг индивидуал ёндашуви, синфнинг ўзига хос хусусиятига, ўқувчилар ёшининг эътиборга олиниши асосий омиллар сифатида қаралади. Таълимда табақалаштиришни амалга оширишнинг асосий йўллари сифатида доимий гуруҳларни шакллантириш таклиф қилинади. Гуруҳларни тақсимлаш аввало мажбурий тайёргарлик даражаси муваффақиятининг мезони асосида амалга оширилади.
Ўқувчиларни ижодкорлик фаолиятини табақалаштириш асосида ташкил қилишда бундай ёндошувнинг иккита камчилиги мавжуд, яъни:

• 
  ўқувчиларни ижодкорлик қобилиятларига кўра табақалаштиришда мажбурий тайёргарлик даражаси муваффақиятининг мезони асосий ва ҳал қилувчи омил вазифасини бажара олмайди;
  
• 
  ўқувчилар ижодкорлик фаолиятини самарали ташкил этишда гуруҳ ўқувчиларининг сони ва таркиби ҳам муҳим аҳамият касб этади, шу сабабли гуруҳга яхлит объект сифатида ёндошиш кутилган натижага эришиш имконини бермайди.
  

Қайд этилган камчиликларни тузатиш мақсадида биз ўқувчиларни ижодий қобилиятларига кўра табақалаштириш мезонларини қуйидаги хислат ҳамда сифатлар асосида амалга оширни тавсия қиламиз:

Шахс хислатлари	Шахс сифатлар
I. Ижтимоий	Дунёқараши, маънавий, эстетик, меҳнат
II. Тажриба	Англанганлиги, илмийлиги, маҳорати, кўлами
III. Ақлий	Тасаввури, диққати, фикрлаш кенглиги, хотираси
IV. Ирсий	Зеҳнлилик, топқирлик, зийраклик, ихтирочилик, ишчанлик, ҳозиржавоблик, мантиқийлик, оғлом фикрлилик

Ижодкорлик фаолиятини самарали ташкил қилиш нуқтаи назаридан ўқувчиларни табақалаштиришда келтирилган шахс хислат ҳамда сифатларини унинг барча соҳалардаги фаолият кўрсаткичларини умумий мажмуаси сифатида қараб, талаб этилаётган хусусиятлар салмоғини оширишга асосий эътиборни қаратиш лозим. Бунинг учун юқорида қайд этилган шахс сифатларни таҳлил қилиб, улардан қуйидагиларини ижодий гуруҳни шакллантириш учун асос сифатида таклиф этиш мумкин:

• 
  муаммоларни илғашдаги зийраклиги. Бу қобилият бир қарашда оддий бўлган ҳолатлардаги муаммоларни илғай олиш, атрофдаги ҳодисаларни нафақат кузата олиш, балки уларнинг содир бўлиш сабабларини ҳам англай билишда намоён бўлади;
  
• 
  ижодий фикрлаш савиясининг юқорилиги;
  
• 
  ижодий билим ва кўникмани қўллай олиши. Кузатилаётган ҳодисаларни ўзлаштирилган билимлар билан умумлаштира олиш ва шу
  

асосда хулоса ясаш ҳамда янги билимларни келтириб чиқара олишда намоён бўлади;

• 
  ижодий фикрлаш жараёнларини бошқара олиши, яъни оралиқ фикрларни бартараф қила олиш, бир нечта тушунчаларни битта умумийси билан алмаштира олиш, кўплаб ҳодисалардан асосийсини ажрата олиш ;
  

- ўз фикрини тўғри ва батафсил ифодалаши, яъни сўз, рақам, фазовий- визуал шаклдаги ахборотларни қабул қилиш ва узата олиш имконияти;

• 
  ижодий мушоҳадасининг кўлами, яъни ҳал қилинаётган муаммони эътибордан қочирмаган ҳолда, диққатни кенгроқ тақсимлай олиш;
  
• 
  ҳозиржавоблик, яъни масала ечими учун талаб қилинадиган маълумотларни тез хотирлай олиш;
  
• 
  муаммони таҳлил қила олиш қобилияти, яъни тадқиқ қилинаётган объектга нисбатан муқобил баҳолардан мос келувчисини танлай олиш;
  
• 
  муаммо ечимини тез ва осон топа билиши, топқирлик;
  
• 
  нутқининг равонлиги, яъни муаммо, ғоя ечимларини сўзларда тез ва тўғри ифодалай олиш;
  
• 
  ишни охирига етказа олиши, яъни кўзланган ғояни юзага келувчи тўсиқ ва қийинчиликларни бартараф қилган ҳолда охиригача амалга ошириш;
  
• 
  тафаккурининг мослашувчанлиги, яъни вазият ўзгаришига мос равишда фикрлаш йўналишини ўзгартира олиш.
  

Шахс фаолиятининг ушбу кўрсаткичлари асосида ўқувчиларни ижодкор гуруҳларга танлаб олишда махсус тестлар, анкета-сўровномалари, интервью ҳамда суҳбат методларидан самарали фойдаланиш мумкин.
Юқорида қайд этиб ўтганимиздек, табақалаштириш методи ёрдамида ўқувчилар ижодкорлик фаолиятини ташкиллаштиришда гуруҳ ўқувчилари сони ва унинг таркиби муҳим аҳамият касб этади. Тадқиқот соҳасида амалга оширилган ишларнинг таҳлилига асосан соҳаси бўйича биз гуруҳ аъзолари

сонини 10-12 ўқувчидан иборат бўлишини тавсия қиламиз. Бунда гуруҳ аъзоларининг вазифаларига кўра таркиби қуйидаги кўринишга эга бўлади:

•