Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
yoshlar betiga sizilib tushayotgan ekan. O 's h a n d a ta sh lab ketaversam bo'lm asm idi. B unday bo'lishini kim bilibdi, to 'rv a c h a n i ushlagan b yim cha uydan chopib chiqdim. O dam ni b u nday qiynagandan k o 'ra , e, qurisin bu dunyosi! Nega, nega shunday qildim ekan? Hozir ham shu qilmishlarimni eslasam - kechirolmayman. - Y o'q, T o 'lg 'a n o y , sening unda hech qanday guno- hing y o'q. Sen elga yaxshilik qilayin degan eding, ak- sincha b o 'lib qolmadimi. - Ha, aylanayin dehqon dalam, sen bariga guvohsan: niyatim xolis edi. Agar o 'sh a n d a ovuldagilar yopirilib urib o'ldirishsa ham rozi edim. Bilasan-ku, ikkita k a tta qop u ru g 'lik don to 'p la n d i. Uni biz g 'a lv irla b , tozalab dalaga o'zim chiqarib qo'ygan edim. O 's h a kuni qo'yib tursam ham bo'lardi. H aydaladigan biroz yer qolgan edi. Biroq men tezroq ekib olsam deb shoshilardim. Ertasi kuni azonda tu rib urug' sochmoqchi edim. U rug' tayyor, yer tayyor, deyarli ham m a ish ko'ngildagidek borayotgan edi. Kechga tom on uyga kelib nim agadir un- nadim, tinchim y o 'q edi. Kunduzi Bektosh bilan yana bir bolaga baronalarni aravaga solib, dalaga olib borib tashlanglar, deb tayinlagan edim. «Bola, bolaning ishi chala» deganlaridek ular aytganim ni qilishdimi, yo'qm i, deb ishonolmay Alimanga aytdim: «M en q o 'shc hilar tom onga borib kelayin, tezda kelaman» - deb o t lanib j o 'n a b ketdim. O vu ld an o 'ta v e rib otn i y o 'r ttir ib haydadim. Qosh qorayib, hammayoqni zulm at qoplab olayotgan edi. Q o 'sh c h in in g boshiga yetm ay shudgorda omochga qo'shilgan ho'kizlar o'z holicha yuribdi, yonida hech kim yo 'q . Nega shu m ahalgacha ho'k izlarni q o'shdan 120
chiqarmadi ekan, deb q o 'shc hi boladan achchiqlandim. U juv o n m arg qayerlarda yuribdi ekan, deganim cha bo'lm ay, yo'l b o 'y id a molalari bilan a g 'd a rilib yotgan aravani k o 'r ib esim chiqib ketdi. Aravaning yonida hech kim y o'q. «H oy bolalar! Q ayoqda yuribsizlar, qayerda- sizlar? Kim bor b unda? » - deb qichqirdim. O dam zoti y o 'q d e k hech kim ja v o b bermadi. «Bu nimasi, bular soqqa o ‘xshamaydi-ku» - deb olachiqqa chopib bordim. O td a n sakrab tushib, g u g u rt chaqib, kirib kelsam, Bek tosh, rto i, qo'shchi bola uchalasi qo 'llari bog'langan holda yerda yotishibdi, kiyimlari titilib , yuzlari qonga botgan, og'izlariga la tta tiqilgan. Bektoshning og'zidan lattasini yulib olib: «U ru ! U ru g ' qani!» - dedim. «O lib ketishdi! Urib, olib ketishdi!» - deb o 'g 'r ila r ketgan tomonni boshi bilan irg 'a b k o'rsa tdi. O 's h a yerda qanday bo'lganini bilmayman, otga irg 'ib minib quvishga tushdim . U m rim da m unaqa ot choptirm agan bo'lsam kerak. Pichoq suyakka yetg an d a odam hech narsaga qaramas ekan. Q orong'i tu n emas, mayli, zi- miston bo'lsin! O 'z uyimni o 'g 'r i urib, o'z mulkimni olib ketishsa roziman, xirm onga qo'l solib, o 'n qop g 'a lla olib ketsa chidar edim - xirm onning chorisi der edim, biroq bu urug' uchun jonim ni berishga tayyor edim!..
- Ha, T o 'lg 'a n o y , elning og'z idan to rtib olingan har bir don uchun, odam ning jo nidan qim m at o 'sh a urug' uchun joningni qurbon qilsang ham oz edi. O 'sh a n d a sen zim-ziyo tu n n i larzaga solib: «Txta! To'xta! Yuzi qoralar!» - deb shunday dahshatli qichqirgan edingki, men uyquga ketib borayotganim da cho'chib uyg'ondim . Sen, otin g n in g t o 'r t tuy o g 'i d u p urlab, o 'g 'r ila rg a yaqin- lab kelayotgan ekansan. - Ha, olamni buzib hayqirganim rost. O 'sh a n d ay hayqirib kelayotganim da niyatim pok ekan, o 'g 'r ila rn in g orqasidan bilgandek yo'l solibman. K o'p o 'tm a y ol- dinda o 'g 'r ila r n in g qorasi k o 'rinib, o tlarning taqalari toshga urilib eshitila boshladi. U c h ta ekan. O tg a qop- larni o'n g a rib , tog' tara fg a urib ketishyapti. «To'xta! U ru g 'lik n i tashlanglar! T ashlanglar u ru g 'lik n i. Tashla deyman!» - deb qamchi bosib kela boshladim. Oramiz 121
tobora qisqaraverdi. U la r qoplarni ortib olgani uchun q a ttiq chopib ketisha olmadi, lekin u ru g 'n i ham tash- lashmadi. Qaysi biridir o 'r ta d a y o 'r g 'a minib borayotib- di. Hgarigi sinchiligim emasmi, orqasidan tanidim , yu- rishidan, orqa ola tu y o g 'id an tanidim - bizning saman y o 'r g 'a ekan. Q ishda otlarni o 'g 'ir la b k etg an la r shular emasmikin? «To'xta! Men tanidim senlarni, men tanidim seni, Jekshenqul! Sen, Jekshenqulsan! Q u tu ltirm a y m an endi seni, to 'x ta !» - deb hayqirib kelayotsam, chin- dan ham u Jekshenqul ekan, y o 'r g 'a n in g boshini bura solib, o tdan «lip» e tib tushdi-da, q o ro n g 'id a ko'zlarimni qam ashtirib m iltiqning og'z idan y a rq illa tib o 'q uzdi: gum burlagan tovush bilan qo'shilib, otim m unkib ketib, ustidan do 'p p id ek uchib tushdim. Y iqilayotib bu otilgan m iltiq ekanligini, o ‘q yelkam ga tekkanini sezdim. U n dan boqshasi menga qorong'i edi. Bir vaqt o'z im ga kelib, ko'zim ni ochsam, tevarak- atrofim jim jitlik , chalqancha tu shib yotgan ekanman, b u tu n vujudim o'zimniki emasdek zirqirab o g 'rird i, qi- mirlashga darmonim yo 'q . Y onginam da goh pishqirib, goh tepinib, oyoq silkib, o 'q tekkan ot jo n talvasasida yotibdi. U shu ahvolda biroz pishqirib, qiynalib yotdi- da, keyin qimirlamay, cho'zilib qoldi. U bilan birga bir zumga hayot t o 'x t a b qolgandek tu yuldi. Suku n atli tu n d a yolg'iz bir o'zim qoldim ... Men qim ir etm ay yotardim , qim ir etishga h arak at ham qilmasdim . Q a n d ay ishlar b o 'lib o 'tg a n in i o 'sha ndagina tushundim . Shu bo'yicha ko'zim yum ilib ketsa, o'lsam dedim. Elga endi nima deyman, qaysi ko'zim bilan qaraym an? Ko'zlarimga yosh to 'lib , osmonga tikilsam, nursiz-xira somon yo'li tepaga kelib, xuddi O yshaning yuzlaridan oqqan ko'z yoshlaridek bo'sharib, sarg'ayib tu rg a n ekan. T itragan lablarimni tishlab, el uchun, y u r t uchun so 'ra b , tilab, Oyshalarni y ig 'la tib to rtib olgan u rug'im ni o 'g 'ir la b ketgan qochqindilarni qar adim : «Ilohim, qon to 'k k a n elning uvoli tu ts in senlarni! U rushning uvoli ursin seni, Jekshenqul! S hunday qilib yashaganingdan ко Та dunyo- ga kelmay q o'ysang bo'lm aydim i? Suvonqulim, Qosimim ichgan suvni sen ham b u lg 'a b ichib yurgan ekansan-da, t u f betingga!..» 122
Men anchagacha shu ahvolda yotdim. Bir v a q t kimdir birovning oyoq tovushi eshitildi. « T o 'lg 'a n opa! T o 'lg 'a n opa-a-a-a!» - degan bolaning yig'lam siragan tovushidan tanidim - Bektosh. Izlab yurgan bo'lsa kerak. Boshimni arang k o 'tarib : «Bektosh, beri kel» - deb chaqirdim. Odam-da, otasining bolasi-da, yonimga yetib kelib: « T o 'lg 'a n opa, sog'-salomatmisiz, T o 'lg 'a n opa?» - deb boshimda y ig 'la y boshladi. «So-salom atman, belim sal tu rg 'iz m a y turibdi, tuzalib qolsa kerak» - desam: «Bu hech nima emas, sog'a yib ketasiz, T o 'lg 'a n opa» - deb biram suyunib, narigi yoqda izlab yurgan o'rtoqlariga: «Bolalar, beri kelinglar. T o 'lg 'a n opam bu y erda ekan, omon-eson, omon-eson ekan!» - deb qichqirdi. «Endi opangga nim a deb javob beramiz?» - desam, Bektosh biroz indamay turib: «Javobini men o'zim beraman, T o 'lg 'a n opa. Elning bariga javobini o'zimiz beramiz, T o 'lg 'a n opa. Hech nima emas» - deb, bola-da, o 'sh a n d a o 'n t o 'r t , o 'n beshlardagi kezi emasmi, izza b o 'lganiga chiday olmay y ig 'la b yubordi. M ushtlarini qisib, joyi- dan irg'ib tu rib to g ' tara fg a qarab qo'l siltab gapir- di: «Biz baribir o'lmaymiz. K oTasanlar-ku, men ham u lg 'a y ib yetilarm an, bu qilmishlaringni hech qachon unutm aym an!» - dedi.
U ning shu
m ardona so'zi uchun ko'nglim bo'shashib yig'ladim . S hunday qilsam, yig'lam an g , T o 'lg 'a n opa, men ham sizning bolangiz- man, men ham ulg'ayam an, Qosim akam ning o'rnini bildirmaym an, deb
q o 'ltig 'im d a n suyab,
o'rnim dan turg'azdi. Bolalar meni aravaga solib uyga keltirishib qo'yishdi. Ikki-uch kun og'rib, to 's h a k d a yotdim . O v u ldagilarning birontasi qolmay, ko'ngil so 'ra b kelib-ketib turishdi. Elga rahm at, roziman, o 'sh a n d a hech kim hech nima degani y o 'q menga. S hunday b o 'lsa ham ko'zlagan ishim bitm ay q a ttiq koyindim. S hudgor qilingan yerlar qotib ketib, urug' sepilmay, o 'g 'r ila r g a yem b o 'lib ketganini eslaganim sari yuragim achishib yurdi. - G aping t o 'g 'r i, T o 'lg 'a n o y . Sengina emas, men ham sezdim buni. O 's h a - ekilmay qolgan shudgor mening tan im d a bitmay qolgan yaradek bo 'lib , o'rni k o 'p vaqtgacha bilinib yurdi. Shudgorga urug' sepilmasa 123
mening eng k a tta jaro h a tim o 'sh a emasmi, T o 'lg 'a n o y . U ru sh n in g aybi bilan qancha urug' sepilmay, qancha odam larning umri xazon bo'ldi. M ening eng yomon ko'rganim, mening ashaddiy dushm anim urush boshla- g anlar, ular urug' ham sepishmaydi. - T o 'g 'r i aytasan, urush bilan dehqonchilik bir- biriga qarama-qarshi emasmi. Urushgan ekin ekmaydi, dem ak u boshqa odam larning nasibasiga q o'l soladi, demak, u boshqa odam larning dushmani! Maysalbek, ay lanib ketay, o 'g 'lim , u ham o 'sh a x a tid a yozmaganmidi. Esingdami ona-Yer, M aysalbekning yozgan xati. - Men uni yod bilaman, T o 'lg'a noy. - Ha, sen ikkovimiz uni yod bilamiz. Bugun mening sig'inadigan kunim, bugun biz hammasini esga olamiz, ona-Yerim. - So'zlayver, T o 'lg 'a n o y . Sening bu aytganlaring eskirmaydi, hamisha yangidek. M aysalbegingning yozgan xatini yana bir qaytarib a ytib ber-chi. Maysalbek faqat sening o'g 'lin g m as, u mening ham o 'g 'lim , Maysalbek - Yer o'g'li! - Men o 'sh a n d a uyda og 'rib yotganim da, ovuldosh- larim hol-ahvol so'rab, hammasi ham iliq so'zlar aytib, ko'ngil ochib y u rga nla rining ham sababi bor emasmidi. Men uning bir uchini sezib qolgandek ham bo'ldim . O ysha qo'shnim , bechora o'zi arang kun o 'tkaz ib yuribdi-yu, menga quymoq pishirib olib chiqibdi. U uyga kirib kelganda o'sha kungi qilmishlarim ga q a t tiq izza bo'ldim . So'z topolm ay tilim kalim aga kelmay qoldi. «T o 'lg 'a n o y , sen xayolingga hech narsani keltir- magin, - dedi Oysha. - Mening ko'ngli bo'shligimni kechirgin. - Sendek ayol uchun kerak b o 'lsa jonimni ham ayamayman, kerak bo'lsa yolg'iz o 'g 'lim Bektoshni ham beraman. Busiz ham u ikki uyning o'r tasidagi bola b o 'lib qoldi. Seni mendan ortiq k o 'ra d i u. Sen biz bi lan odamsan, biz sen bilan odammiz. Shuni tushunib q ygin» - dedi. « R ahm at bu aytganlaringga» - dedim men ham. Bu gaplarni shunchaki ay td i-q o 'y d i deb o'ylasam, yo 'q , chin y u ra k so'zlari ekan. O 's h a kunning ertasiga bel o g 'rig 'im yengillab, uyda nari-beri qimirlab, eshikka chiqdim. Derazaning 124
ostiga kigiz solib, oftobda isinib o 'tird im . Alimanni ishga chiqavergin, desam, raisimiz bugun ham enangga qarashgin, deb ruxsa t berdi, dedi. O 'c h o q d a o ‘t yoqib, Aliman kir yuvdi. Eshik oldidagi baha y b at keksa olma o 'sh a yili qiyg'os gullab, yana kuchga to 'l i b yasharganda, ochilib, shamol tek k a n d a shoxchalaridan oppoq g u lla r to 'k ilib yotdi. O lm a gullagan kezda havo ham zumrad buloqdek tiniq, g 'o y a td a toza bo'lm aydim i. Olisdagi yiltillagan qorli tog' c h o'dqilari ham ko 'rin ib turardi. Shunday o 'tirg a n im d a ko'chadan pochtachi Temir chol kirib keldi. «Horm a, T o 'lg 'a n o y » - deb anchagacha so'z lay olmay, shoshilib, o'z icha negadir shumshayib, yengil y o 'ta lib , sham ollab qolibmanmi, q u r g ' u r deb so'zlanib, senga xat bor edi, degandek, sumkasini axtarib, xat berdi. U n ing bu sekin imillashiga achchig'im kelib: «Tezroq aytmay- sanmi, zoriqtirmay, kim dan eka n ?» - desam, Maysal- bekdan chog'i, dedi. Suyunib, yuragim hovliqqanidan, hamisha M aysalbekning xatlari uch b u rch ak bo 'lard i, bu safar bosma bilan bosilgan t o ' r t burchak, sirti qalin atlas qog'oz ekaniga ham e ’tib o r bermabman. Shu payt yarador oyog'ini sudrab q o 'ltiq ta y o q bilan qo'shnim iz B ektursun kelib qoldi, zerikkanda kelib gurunglashib ketardi. X at kelgan shekilli, ho, M aysalbekdan-ku, deb sabrsizlik bilan ko'rishdi. « Q o 'lin g nega qalti- raydi? Beriroq o 'tirib o 'q ib ber-chi» - dedim. S hun day desam kigizning chetiga o 'tiray o tib , voy oyog'im, deb og'riqsinib, rangi k o 'ka rib, terla b ketdi o'zi ham. X atni q o 'li q a ltira b arang ochdi-da, o 'q iy boshladi. Oh s h o 'rlik bolam, sh o 'rlik x at...
125
s o ‘zsiz m eni to ‘g ‘ri d e rsiz... S h u n d a y bo‘lsa-da, tu- shunsa n g iz ham y u ra g in g izn in g ta g id a m enga degan a y tilm a g a n savo l qolar: «Bolam , q a n d a y q ilib o ‘z w n- ringdan o 'z in g kechding? O d a m g a b ir m artagina nasib bo‘la d ig a n bu y o ru g ' d u n yo bilan o 'z in g vid o la sh ib ke- ta verd in g ? M en seni nim aga tu g 'ib , nim aga o ‘stirdiin?s> H a, ona, siz onasiz. S iz n in g bu sa vo lin g izg a ta r ix ke yin ja v o b berar. B u e n d i m en in g a y ta d ig a n la rim , urushni biz tila b o lg a n im iz y o 'q , bu k o 'p n in g boshiga kelgan q ir g 'in , b u tu n in so n iya tg a q ilin g a n zu lm bo Idi. B iz и bilan ku rashm ay qololm aym iz, u ning uchun qon to 'k ib , uning uchun jo n berib, uni y e r bilan yakso n q ilish g a m ajburm iz. S h u n d a y qilrnasak b izning odam degan no- m im iz o 'c h a d i. M e n urushda y u r ib rnardlik k o 'rsa ta y in d eb hech qachon orzu qilm agan edim , m en o 'zim n i eng b ir fa x r li, eng b ir o liyja n o b ishga - m u a llim lik k a ba g ‘ishlagan edim . Z am on sh u n d a y keld i. B ola la rn i o 'q itis h o 'rn ig a q o 'lim g a qurol ushlab, ja n g c h i b o 'ld im . B u m ening aybim emas. M a n a h ozir m a k ta b d a o ‘q uvchi-yo sh la rg a m ening birinchi va eng o xirg i berib k e ta r v a siy a tim shu, ular- ga berib ke tg a n b ilim im ham shu. B u n g a men h a y o td a n olgan ham m a bilim im n i, v u ju d -u d ilim n i q o 'sh d im . B ir soatd a n keyin men V a ta n im topshirgan ishga borib, q a y tib kelm aym an, dushm an to 'd a sig a borib, uni qiyra tib , o ‘zim ham y o ‘q bo‘laman. V a ta n uchun, el uchun, g ‘a I aba uchun dunyo n in g barcha y a x sh ilig i uchun... B u m ening so ‘n g g i x a tim , so 'n g g i qalam tebra- tishim , so ‘n g g i so 'zim . O na, m ing bor ona desam ham q a d rin g izg a y e ta olarm idim , tushuning: bu o d d ly o 'lim emas, bu osongina jo n d a n kechish emas, bu h a y o t ke- ch irish n in g eng ten g siz turi. B a lk i quloqqa q a y ta -q a y ta o 'q ilsa ham, bu yashash uchun b o 'lg a n o 'lim . M e n h ozir sh u n i o 'z ix tiy o r im bilan tanladim . M e n in g hech q a n d a y ta p tortgan y e rim y o 'q . V a ta n im shu ishni m enga ishonib to p sh irg a n i uchun fa x rla n d im . M e n i y o 'q la m a n g , ona. M e n i beiz k e td i ham de- mang. D u n y o d a bund an ke yin urush bo'lm asa, y a n g i k o 'z ochgan bolaning ingalagani - o 'sh a men, b o 'y y e tg a n q izla rn in g se v g i to 'la y o n iq k o 'z la r i - o 'sh a 126
men, m u a llim n in g bolalarga birin ch i o 'rg a tg a n «а» h a rfi -
o 'sh a men, o 'sh a n in g bari men, o 'sh a n in g bari men, men, d eb b ilib y u rin g , onajonim ! Y ig 'la m a n g , onajonim , hech kim y i g ‘lam asin. B un- d a y o 'lim uchun hech kim y ig 'la m a sin . A lv id o , ma?i- g u lik k a x a y r, a lv id o !.. A lv id o , c h o 'q q ila rin g d a n ay- lanayin, O la to g '! S iz n in g m u a llim o 'g 'lin g iz - ley te n a n t M a y sa lb e k S u vo n q u lo v. F ront. 1943-y. 9-m art. T ungi soat 12». Q ay g 'u -alam d a n zil to rtg a n boshimni zo‘r g ‘a k o 'ta r ib qarasam, hovlida el t o 'p la n ib turibdi. Baribirdek in- damay, boshlarini quyi solib, aza tu t ib turishgan ekan, hech kim tovush chiqarib yig'lagani y o ‘q. M aysalbek hech kim yig'lam asin degan emasmi. Ayollar meni q o ‘l t ig ‘imdan suyab zo‘r g ‘a tur izishdi. G ullagan ol- maga shamol tegib, bu to q lard a n uchgan oppoq gul lari yuz-ko‘zimga urilib, yum shoqqina silab o 'ta rd i. O 's h a gullagan olm aning narigi yog'i, ovulning ustki tomoni, olisdagi to g 'n in g tepasi, uchi-cheki y o 'q musaffo os- mon ekan. D unyoning bunchalik keng ekanini ko'rib, olam ning bunchalik to r ekanini sezganimda hammayoqni buzib, bo'zlab, hayqirib yig'lagim keldi. Biroq bunga erk bermay, lablarim ni m ahkam tish la b turdim . Ali- man boyadan beri qanday tu rg an in i bilmayman, men uyda tu rg a n im d a ikki q o 'lin i yozib, k o 'r kishidek meni ko'z lab, tim irskilanib kelaverdi-da, birdaniga yuzlarini q o 'li bilan berkitib, teskari burilib ketdi. M ana shunday qilib o 'r ta n c h a o 'g 'lim M aysalbekdan ham ajraldim. T ashlab k etgan qalpog'i qoldi. - M enda esa M aysalbekning vatani degan nom qoldi, T o 'lg 'a n o y . Elga qilgan ishi, dong'i qoldi. - Ha, M aysalbekning oti o'chgani y o 'q . B otir degan nomini ardoqlab qishlog'imiz «M aysalbek» nomidagi kolxoz bo'ldi. F ro n td ag ilar M aysalbekning yozib ketgan xatig a o'z larining xatlarini qo'shib, qishloq Kengashiga yuborirshgan ekan. U x a td a M aysalbekning jangchi o 'rto q la ri uning
ko'rsa tg an mardligi h aqida yozib,
barimizning ko'n glim izni k o 'ta rib , sizning o'g'lingiz, 127
jigarbandingizni hech qachon unutmaymiz. V atanimiz u bilan faxrlanadi, deyishibdi. Keyin bilsam, Maysalbe- gim razvedkachi ekan. Bizning askarlar hujum ga o 'tish oldidan nem islarning pistirm ada to 'p la g a n qurol-yarog1, o ‘q-dorilari bir kechada o ‘t olib, atrofdagi to 'q a y la r yopirilib yonib, frontdagi jangchilarim izga k a tta y o ‘l ochilibdi. Shu ishni qilgan mening o ' g i i m M aysalbek Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|