Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

III. MA’RUZALAR MATNI
1. Mavzu: KIRISh. Topografiya va kartografiya fanlarining maqsadi va vazifalari
Reja:
1.  Geroderziya fani va uning tarmoklarga bulinishi.
2.    Topografining boshka fanlar bilan boglikligi.
3.    Topografiyaning axamiyati.
4.    Geroderziya, topografiya fanlarining kiskacha tarixi va rivojlanishi.
5.    MDX da geroderziya va topografiyaning rivojlanishi.
Geroderziyaning tarmoklarga bulinishi.
Geroderziya erning shakli va kattaligini urganishda, yer yuzidagi nuktalarning bir-
biriga nisbatan urnini aniklashda, yer yuzining karta, plan va profillarini barpo
kilishda xamda injernerlik inshoatlarini barpo kilishda bajariladigan ulchashlar
nazariyasi va praktikasi xakidagi fandir.
Yer yuzida bajariladigan geroderzik ulchashlar xilma-xil bulib, unda asosan yer
yuzining kuyidagi elermerntlari:
1) Yer yuzidagi  chiziklar uzunligi,
2) Chiziklar orasidagi gorizontal va vertikal burchaklar,
3) Yer yuzidagi nuktalarning boshlangich nukta derb kabul kilingan nuktaga
nisbatan balandligi ulchanadi. Bu ulchashlarda xilma-xil geroderzik asboblar
ishlatiladi.
Geroderzik ulchashlardan foydalanib erning shakli va kattaligi aniklaniladi.
«Geroderziya»        grerkcha        suz        bulib,        geo-Yer,      daizo-bulish
dermakdir.Geroderzik ulchashlar nafakat er yuzida, balki er bagrida, derngiz satxida

---

34
va fazoda xam olib boriladi.
Yerning shakli va kattaligini aniklash, geroderzik tayaanch shaxobchalarini barpo
kilish «Oliy geroderziya»ning vazifasidir.
Yer sun'iy yuldoshlari va kosmik kermalar uchirilishi natijasida geroderziya erning
shakli va kattaligini aniklashda yangi soxaga, ya'ni «kosmik geroderziya» derb
yuritiladigan soxasi vujudga kerldi.
Geroderziyaning masofalarni ulchashda radioelerktronika mertodlari bilan
shugullanadigan tarmogi «Radiogeroderziya» derb yuritiladi.
Geroderziyaning shaxta, tunnerl mertro va boshka er osti inshooatlarini kurishda er
bagrida ulchash ishlarini bajarish bilan shugullanadigan soxasi «marksheryderiya»
derb yuritiladi. «Marksheryderiya» Geroderziyaning tog fani va terxnikasida kull
anilishidir.
Mamlakatimiz teritoriyasida turli injernerlik kidiruv ishlari olib borilishi va xilma-xil
injernerlik inshootlari kurilishi natijasida Geroderziyaning yana bir tarmogi
«injernerlik» geroderziyasi vujudga kerldi.
Asosiy geroderzik ishlar natijasi yer pustlogining xarakati, materiklarning
siljiphokeran va derngizlar satxining bir-biridan farki kabi masalalarni erchishga
imkon beradi.
Geroderziyaning asosiy amaliy vazifalaridan biri er yuzining topografik karta, plan va
profillarni tuzishdir.
Topografik karta, plan va profillarni    tuzish   uchun bajariladigan geroderzik ishlar
yigindisi plan olish deryiladi.
Geroderziyaning topografik plan olish nazariyasi va praktikasi bilan shugullanadigan
soxasi topografiya derb ataladi.
Topografik karta va planlar tuzishda aviatsiya va fotografiyaning kerng ishlatilishi
tufayli geroderziyada fototopografiya va aerofototopografiya dergan soxalar xam
vujudga kerldi.