Texnalogig talim 22-28 gurux talabasi sulaymonov ziyodulloning


Download 79.43 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/3
Sana19.11.2023
Hajmi79.43 Kb.
#1787089
1   2   3
Bog'liq
Fizika

Elektrmagnit induksiya (magnit induksiya vektori) — magnit 
maydonning asosiy tavsifi boʻlgan vektor (v)’, uning kattaligi va yoʻnalishi magnit 


maydonning unda joylashtirilgan tokli oʻtkazgichga taʼsiri bilan aniqlanadi. Magnit 
induksiya alohida elektronlar va boshqa elementar zarralar hosil qilgan 
mikroskopik magnit maydonlar yigʻindi kuchlanganligining oʻrtacha qiymatini 
ifodalovchi magnit maydonning asosiy tavsifi. Magnit maydonning Magnit 
induksiya vektorini magnit maydon kuchlanganligi N vektori va magnitlanganlik 
vektori J orqali ifodalash mumkin. SGS birliklar tizimida Magnitlanganlik hajm 
birligining magnit momentksh ifodalaydi.
[1]
 
Magnit induksiyasi- magnit maydon tomonidan zaryadlangan zarrachaga ta’sir 
qiladigan kuch bilan aniqlanadigan, magnit maydonni tavsiflovchi vector 
kattalik. 1820-yil daniyalik olim G. Ersted tokning magnit ta’sirini kashf qilgach, 
ingliz olimi Maykl Faradey magnit maydon orqali elektr tokini hosil qilishni o‘ziga 
maqsad qildi. 
2.1-rasm 
U bu masala ustida 10 yildan ortiq ishlab, 1831-yili uni ijobiy hal qildi. a b d 2.1-
rasm. Ko‘rgazmali asboblardan foydalangan holda Faradey tomonidan o‘tkazilgan 
tajribani qaraylik. U g‘altak va galvanometrni ketma-ket ulab, berk zanjir hosil 
qildi (2.1-rasm). G‘altak ichiga doimiy magnit kiritilayotganda, galvanometr 
strelkasining og‘ishi kuzatiladi. Bunda g‘altakda tok hosil bo‘ladi (2.1-a rasm). 
Agar magnitni harakatlantirmay g‘altak ichida tinch tutib turilsa galvanometr 
strelkasi nolni ko‘rsatadi, ya’ni g‘altakda tokning yo‘qolganligi kuzatiladi (2.1-b 
rasm). Magnit g‘altak ichidan sug‘urib olinayotganda esa, yana g‘altakda tokning 
hosil bo‘lganligi kuzatiladi. Bunda galvanometr strelkasi teskari tomonga og‘adi 


(2.1-d rasm). Agar magnit tinch holda bo‘lib, galtak harakatga keltirilsa ham, shu 
hodisani kuzatamiz. Demak, g‘altakni kesib o‘tayotgan magnit oqimi har qanday 
yo‘l bilan o‘zgartirilganda g‘altakda elektr yurituvchi kuch hosil bo‘lar ekan. 27 
Simli ramkaning uchlari bir-biriga to‘g‘ridan to‘g‘ri (yoki ularning uchlari biror 
asbob orqali) ulangan bo‘lsa, uni berk kontur deb atash mumkin. U holda 
galvanometrga ulangan g‘altak o‘zaro ketma-ket ulangan berk konturni tashkil 
qiladi. Magnit maydonning oqimi o‘zgarishi tufayli berk konturda elektr tokining 
hosil bo‘lish hodisasini elektromagnit induksiya hodisasi, konturda yuzaga 
kelgan tok esa induksion tok deb ataladi. Faradey o‘zi amalga oshirgan tajriba 
natijalarini tahlil qilib, quyidagi xulosaga keldi: induksion tok berk konturda faqat 
o‘tkazgich konturi orqali o‘tayotgan magnit induksiya oqimi o‘zgarganda yuzaga 
keladi, ya’ni magnit oqimi o‘zgarib turgan vaqt davomidagina mavjud bo‘ladi. Bu 
xulosa elektromagnit induksiya qonuni deb ham yuritiladi. Ma’lumki, elektr 
zanjirida tok uzoq vaqt mavjud bo‘lib turishi uchun zanjirning biror qismida elektr 
yurituvchi kuch (EYuK) manbayi bo‘lishi kerak. Konturda doimiy ravishda magnit 
oqimining o‘zgarib turishi natijasida hosil bo‘lgan EYuK unda induksion tokni 
vujudga keltiruvchi tashqi manba vazifasini bajaradi. Induksion tokni hosil 
qiluvchi EYuK induksiya elektr yurituvchi kuch deyiladi. Yopiq konturda hosil 
bo‘lgan elektromagnit induksiya EYuK, son qiymati jihatidan shu konturni kesib 
o‘tgan magnit oqimi o‘zgarishiga teng va ishorasi jihatidan qarama-qarshidir: 
(2.1–1) 
Bunga elektromagnit induksiya qonuni yoki Faradey–Maksvell qonuni deyiladi. 
(2.1–1) ifodadagi (–) ishora konturda vujudga kеladigan induksiоn tоkning 
уo‘nalishi bilan bog‘liq bo‘lib, y Lens qoidasiga ko‘ra tushuntiriladi. XBSda 
induksiya elektr yurituvchi kuchning birligi qilib volt (V) qabul qilingan. 
Ikkita magnit strеlkasi bir-biriga yaqinlashtirilsa, ularning ikkalasi ham burilib, 
qarama-qarshi qutblari bir-biriga ro‘para kеlib to‘xtaуdi. Bu hol magnitlangan 
jismlar orasida o‘zaro ta’sir kuchlari mavjudligini anglatadi. Ta’sir kuchlari esa, 
mаydоn kuch chiziqlаri orqali tafsiflanadi. 


Induktivlik,induktivlikningbirligi, g`altakning induktivligi,o`zinduksiya, o`zaro 
iduksiya, salenoid induktivligi, kontur, 
elektr yurituvchi
 
kuch,transformator,avtotransformator, 
magnit maydon energiyasi
, Lents qonuni,R- 
reostat. 
Daniyalik fizik Ersted 1820-yilda tokning magnit ta`sirini aniqlagandan keyin, 
ingliz fizigi Faradey bu kashfiyot bilan tanishgan va shunday xulosaga 
keladi:madomiki, berk o`tkazgich bo`ylab oqayotgan tok magnitni harakatga 
keltirar ekan, magnitning harakatlanishi ham berk o`tkazgichda tok hosil qilish 
kerak va bu hodisaning to`g`riligini Faradey 1931 – yilda ko`p tajribalar asosida 
tasdiqlaydi. U magnit maydonda sim o`ramli g`altak va galvonometrdan iborat 
berk kontur ilgarilanma harakat qilganda yoki burilganda, shuningdek, 
qo`zg`almas kontur ma`lum vaqt davomida o`zgaruvchan magnit maydonda 
turganida konturlargatok hosil bo`lishi aniqlandi. 
Magnit maydonning o`zgarishi tufayli berk konturda hosil bo`lgan tok induksion 
tok, hodisaning o`zi esa elektromagnit induksiya hodisasi deb ataladi Induksion 
tokni hosil qiluvchi elektr yurituvchi kuch induksion elektr yurituvchi 
kuch (induksiya – EYUK) deb ataladi. 
Endi biz Faradeyning tok hosil bo`lishining shartlarini aniqlashga doir tajribalarni 
ko`rib chiqamiz. 
Elektromagnit induksiya hodisasi. 
Faradey tajribalari 
Elektr toki o’z atrofida magnit matdon hosil qiladi. Agar shunday ekan, uning 
teskarisi, ya’ni magnit maydoni elektr tokini vujudga keltira olmaydimi, degan 
savol tug’iladi. 
Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki 


daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. 
doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda 
boʻladi. 
Faradey magnit maydon yordamida elektr toki vujudga kelishini tajribalar 
yordamida ko’rsatdi. 
Bu hodisaga elektromagnit 
induksiya hodisasi, vujudga 
kelgan tokka esa induksion tok deyiladi. 
Elektromagnit induksiya hodisasining kashf qilishini ulkan ahamiyat kasb etib, 
magnit maydon yordamida elektr toki hosil qilish mumkinligini isbotladi. Bu bilan 
elektr va magnit hodisalari o’rtasida o’zaro bog’lanish mavjudligi ko’rsatilib, 
elektromagnit maydon nazariyasi yaratilishiga turtki bo’ldi. 
Elektromagnit induksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasining asosiy 
g’oyasi quyidagilardan iborat: yopiq konturni o’rab turgan magnit maydon 
induksiyasining oqimi o’zgarsa, konturda elektr toki vujudga keladi. Bu tokka 
induksion tok deyiladi. 
Agar galvanometrga ulangan solenoid – ning ichiga 
o’zgarmas magnit kiritib chiqarilsa, U kirayotgan va chiqayotgan paytda 


galvanometr strelkasining og’ishi, ya’ni induk – sion tokning vujudga kelishi 
kuzatiladi. Magnit 
qancha tez harakatlansa
, galvanometr strelkasining og’ishi ham 
shuncha katta bo’ladi. Agar magnitning qutblari almashtirilib harakatantirilsa, 
strelkaning og’ishi ham teskari tomonga o’zgaradi. Tajriba mag – nitni 
mahkamlab, g’altakni esa harakatga keltirib bajarilganda ham galvanometr 
induksion tok hosil bo’lishini ko’rsatadi. 
Faradey qonuni. Faradey o’zining ko’plab tajribalari asosida kontur 
ergashtiruvchi magnit induksiya oqimining o’zgarishi albatta induksion tokni 
keltiradi degan xulosaga keldi. Induksion tokning qiymati esa magnit induksiya 
oqimining o’zgarish usuliga emas, sbalki uning o’zgarish tezligiga bog’liqdir. Agar 
zanjirda induksion tok vujudga kelsa, demak, bu elektr yurituvchi kuch 


mavjudligini ko’rsatadi. Bu EYK ga induksiya elektr yurituvchi kuchi deyiladi. 
Tajriba natijalarini tahlil qilgan Faradey indyksiya EYK va magnit oqimining 
o’zgarishi orasidagi munosabatni aniqladi.
Elektromagnit induksiya uchun Faradey qonuni: yopiq, o’tkazuvchi 
kontur o’rab turgan magnit induksiya oqimining o’zgarish 
sababi qanday
 
bo’lishidan qat’i nazar, vujudga keladigan EYK quyidagicha aniqlanadi: 
E= - . 
Tengsizlik oldidagi manfiy ishora quyidagilarni ko’rsatadi: induksiya oqimining 
ortishi > 0, E<0 EYK ni vujudga keltiradi, ya’ni vujudga kelgan induksion 
tokning magnit maydoni kontur orqali magnit oqimini kamaytiradi. Induksiya 


oqimining kamayishi < 0, esa E > 0 EYK ni vujudga keltiradi, ya’ni induksion 
tokning magnit maydoni kontur orqali magnit oqimining kamayishiga to’sqinlik 
qiladi. 
Lens qoidasi. E= - isfodadagi minus ishora 1833 – yilda rus fizigi E. Lens 
(1804 – 1865) tomonidan yaratilgan induksion tokning yo’nalishini aniqlashga 
imkon beruvchi qoidaning matematik ifodasidir. 
Lens qoidasi: konturda vujudga keladigan induksion tok shunday yo’nalishga 
egaki, uning magnit maydoni, shu induksion tokni vujudga keltirgan magnit 
oqimining o’zgarishiga to’sqinlik qiladi. Lens qoidasidan foydalanib, Faradey 
qonuni quyidagicha yozish mumkin: konturda vujudga keladigan induksion 
elektr yurituvchi – kontur o’rab turgan sirt orqali o’tadigan magnit 
oqimining o’zgarish 
tezligiga miqdoran teng
, ishorasi esa qarama – qarshidir. 
Induksiya EYK magnit oqimining o’zgarish usuliga bog’liq emas. 
Faradey qonunlari. Elektromagnit induksiya hodisasini 1831 yili Faradey kashf 
qilgan. Hodisa shundan iboratki, har qanday berk o`tkazgich konturi bilan 
chegaralangan yuz orqali o`tayotgan magnit induksiya oqimi o`zgargan vaqtda shu 
konturda elektr tok paydo bo`ladi. Bu tokka induksion tok deyiladi. Ushbu 
induksion toklarning yo’nalishini aniqlash qoidasini 1831 yilda italiyalik fizik 
Nobili Leopardo taklif qildi. Nemis fizigi Neyman esa 1846 yilda induksiya 


qonuninig matematik tenglamasini berdi. 
Endi EYK ning vujudga kelish tabiati bilan qiziqaylik. Buning uchun tajriba 
o’tkazamiz. harakatga kelishi mumkin bo’lgan kontur magnit maydonga 
kiritilgan.Bir jinsli 
magnit maydon induksiya vektori bizdan rasm tekisligiga qarab perpendikulyar 
yo’nalgan bo’lsin. Harakatlanuvchi qism ichidagi elektronlarga Lorens kuchi ta’sir 
etadi. Harakatlanuvchi qismning o’rni 1 dan 2 ga o’zgarganda, kontur o’rab 
turgan
 
magnit oqimi ham o’zgaradi. Harakatlantiruvchi qism ichidagi elektronlarga ta’sir 
qilgan Lorens kuchi ularni harakatga keltirib, induksiya EYK ni vujudga keltiradi. 
Elektromagnit induksiya uchun Faradey qonuniga muvofiq, harakatsiz kontur 
o’zgaruvchan magnit maydonda turganida ham EYK induksiyalanishi mumkin. 
Lekin bu holda uni Lorens kuchi vujudga keltirgan deya olmaymiz.Chunki Lorens 
kuchi harakatsiz elektronlarga ta’sir etmaydi. Bu muammoni hal qilish uchun 
Maksvell magnit maydonning har qanday o’zgarishi atrofda elektr maydonni va bu 
elektr maydon esa induksiya elektr yurituvchi kuchini vujudga keltiradi deb 
tushintirdi. Chunki elektr maydon harakatsiz elektronlarga ham ta’sir qiladi. 
Elektromagnit induksiya EYK voltlarda ifodalanadi. 
Induksion tokning hosil bo’lishi. Galvanometrga ulangan A solenoidning bir 
uchiga o`zgarmas magnitni yaqinlashtirsak, solenoidda elektr toki paydo bo`ladi. S 
- solenoidni k - kalit orqali B tok manbaga ulasak, A solenoidda qisqa muddatli tok 
paydo bo`ladi. Faradey qonuni. 
Tajribalarni tahlil qilsak
, birinchi tajribada shu 
narsa xarakterlidirki, A solenoidda tok magnit unga yaqinlashayotgan yoki undan 
uzoqlashayotgan paytdagina, ya`ni solenoid yaqinida magnit maydon o`zgargan 
vaqtda yoki solenoidning o`zi magnit maydonida ko`chgan vaqtda paydo bo`ladi 
xolos. Magnitning solenoidga nisbatan harakati yoki solenoidning magnitga 
nisbatan xarakati to`xtashi bilan solenoid yaqinidagi magnit maydon o`zgarmas 


bo`lib qoladi va solenoiddan tok o`tmaydi. Ikkinchi tajribadagi hodisa ham 
birinchidagiga o`xshashdir - bunda o`zgaruvchan magnit maydonni S solenoidda 
hosil bo`lgan yoki yo`qolayotgan tok hosil qiladi. Ikkala holda ham o`tkazgich 
konturi yaqinidagi magnit maydonning kattaligi o`zgaradi, demak, kontur bilan 
chegaralangan sirt orqali o`tuvchi magnit induksiya oqimi ham o`zgaradi. 
Peterburg universitetining professori Lens induksion tokning yo`nalishi uchun 
quyidagi qoidani topdi: berk konturda hosil bo`lgan tok shunday yo`nalganki, bu 
tok kontur bilan chegaralangan yuz orqali o`tuvchi va uning o`zini hosil qiluvchi 
magnit oqimi induksiyasining o`zgarishini kompensatsiyalovchi xususiy magnit 
induksiya oqimini yaratadi. Solenoiddagi induksion 
tokning magnit maydoni
 
tashqi magnit maydonni o`sishini kompensatsiyalaydi. Magnitning shimoliy qutbi 
uzoq-lashtirilganda solenoidda soat strelkasi yo`nalishidagi tok paydo bo`ladi. 
Tashqi maydonda magnit induksiya oqimi kamaya boradi. Solenoiddagi induksion 
tokning magnit maydoni solenoid ichiga qarab yo`nalgan bo`ladi va, demak, 
magnit maydonni kamayishini kompensatsiyalaydi. 

Download 79.43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling