Tilshunoslik asoslari

qiziq xat, xa t yozdim, 
chiroytí yozdim ;
ik k in ch id an , so 'zn in g m orfologik qismlari, 
m orfem alar, 
m o rfem alam in g
biгikuvi•. 
talaba -tman, 
bog'bon+ siz.
u c h in c h id a n gapning b ir b o 'I a g i b o ‘lib kelgan so'z 
birikm alari: 
“O g'riq tishlai"ni Jco'rdik. Q o'l uchi bilan ishlaydi.
Sintagm a b o 'la k la ri bir-biri bilan ikki xil m unosabatda: 
p red ik ativ m u n o sa b a td a v a predikativ b o 'lm a g a n m unosabatda 
b o 'lish i m um kin.
Predikativ m u n o sa b a t (bog'lanish) e n g asosiy, eng m uhim
m u n osab at bo'lib, b u n d a ik k i bo 'lak bir-biri bilan vaqt va mayl 
jih a td a n b o g 'la n a d i. P red ik ativ sintagm a b o g 'la n ish i jihatidan 
ikki xil : tash q i (O y chiqdi. Bola uxlayapti. M ashina to'xtar) va 
yashirin ( Tun. Sovuq. D ahshat) b o ’ladi. Yashirin sintagm a tashqi 
k o 'rin ish d a b ir xil b o 'la k li b o ‘lsa ham, aloqa vositasi sifatida 
tu g al bir fikm i ifodalaydi.
Predikativ b o 'lm a g a n sintagm alar tu b an d a g ich a bo'ladi:
A ttributivli 
sintagm a. 
Bunda 
aniqlovchi 
b o 'lak
aniqlanm ishning b iro r b elg isini ko'rsatadi: 
yosh yigit, ko (m~ko 'k 
dala, charchagan odam.
O byektli sin tag m a. 
Bu 
m unosabatda 
izohlovchi 
(keng 
m a ’noda) b o 'la k o b y e k tin i bildirib keladi: 
choy ichdi, xat 
yozuvcbi, eshikni ochib.
Relyativli sintagm a. B unda izohlovchi b o 'la k hokim b o 'la k - 
h arak atn in g biror b e lg isin i ko'rsatadi: 
yaxshi o'qiydi, sekin yur, 
q o'pol gapirdingiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sintagm aning b o 'lak la ri m oslashuv, b o s h q a ru v va bitishuv 
y o 'li bilan bog'lanadi. M asalan: 
Yosh qiz ochilgan paxtani tez 
tera boshladi.
Bu gap -
Yosh qiz / ochilgan p a xta n i / tez fera 
boshladi / paxtani tera boshladi /
kabi to 'rt s in ta g m a d a n iborat 
bo'lib , 
yosh qiz ochilgan paxtani tez tera boshladi ~
bitishuv 
y o ‘li bilan, 
paxtani tera boshladi ~
b o s h q a ru v y o 'li bilan 
bog 'Iangan. 
Faqat 
izohlovchi 
b o 'lak
em as. 
Bu 
gapdagi 
sintagm alardan 
qiz tera boshladi
p redikativ m u n o sa b a t bilan, 
yosh qiz, ochilgan paxta(ni)
atributiv m u n o sa b a t bilan, 
paxtani 
tera boshladi
o b ’ektli m u n o sab at bilan, 
tez tera boshladi,
relyativ 
m unosabat bilan b o g 'lan g an d ir.
TILLARNING TIPOLOGIK TASNIFI
Tabiiy yoki ijtim oiy hodisalarning e n g asosiy, e n g muhim 
belgilarini 
nazarda 
tu tg a n
holda 
d u n y o d a g i 
narsalam ing 
g u ru h larg a ajratilishi tasnif deyiladi.
D unyodagi b arch a tillar ham eng asosiy e n g m u h im beigilari 
nazarda tutilgan h olda bir n e c h a g u ru h la rg a b o 'lin ib tasnif 
qilinadi. Yer yuzida taxm inan ikki yarim m in g d a n ortiqroq til 
bor. Bu tillam ing shevalari ham hisobga o lin g a n d a u la m in g soni 
b esh m ingdan oshadi. Yer yuzidagi an a sh u tiliarn in g eng 
asosiy, eng m uhim belgilarini nazarda tutib, u la m i tasniflash 
m asalasi nihoyatda m u rakkab va m uhim dir. T ilsh u n o slik fanida 
tillarni tasniflashda bir-biriga o ‘xsh ag an ikki xil u s u l mavjud: 
a) m orfologik usul; 
v) g eneologik u su l .
M orfologik 
tasnif. 
Tillarni 
m orfologik 
ta sn if 
qilishda 
so'ziarn ing tuzilishi e n g m uhim belgi qilib o lin ad i. Bu usulda 
so 'ziarn ing kelib chiqishini e ’tirofga olinm aydi. U en g a w a lo
h a r b i r tilning gram m atik qurilishini nazarda tu ta d i, y a ’ni nutqda 
so'ziarn ing o 'zaro b o g 'lan ish id a g i so'z, tu rlo v c h i v a tuslovchi 
qo 'sh im ch alam in g
b o r- y o 'q lig i 
ularning 
x u su siy atlari va 
so 'zn in g yasalish tom onlarini hisobga o ladi. S h u n g a ko'ra, 
m orfologik usul b arch a tillarni ikki asosiy g u ru h la rg a ajratadi.
1. 
Q o 'shim chali (affiksli) tillar. B unday tilla rd a n u tqdagi 
so'ziarnin g bir-biriga b o g 'lan ish i s o ‘z tark ib ig a b o g ‘liq 
bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M o rfo log ik usulga aso slan g an q o 'shim chali tillar yana ikki 
g u ru h g a b o 'lin a d i.
1. A g g ly u tin ativ tillar