Toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi qadimgi dunyo falsafasida ontologik bilimlar

Borliqning yagonaligi haqida Upanishadlarda yangicha talqin 
Vedalar davriga taalluqli bo‘lgan ko‘plab muhim mavzu va g‘oyalar 
(koinotga tegishli bir qator tasavvurlar, butun borliqning yagonaligi haqidagi 
g‘oyalar) Upanishadlarda yangicha talqin etilgan. Ilk davrda yozilgan 
Upanishadlar vedalar dinini qabul qilib, uning montoistik g‘oyalarini alohida 
ta’kidlab o‘tgan.
Upanishadlar Hindiston tarixida birinchi marta qo‘yilgan falsafiy 
muammolarning manbasi ekanligi: “biz qaerdan kelib chiqqanmiz, biz qaerda 
yashayapmiz va qaysi tomonga qarab harakat qilyapmiz..., kimning hukmiga 
binoan biz gohida azob-uqubatda, ba’zida esa, rohat-farog‘atda mavjudmiz? 
Bunga zamon sababmi yoki tabiatmi, yoki zaruriyatmi, tasodifmi, yoki 
unsurlarmi, yoki bo‘lmasa Oliy Ruhni o‘zida mujassamlashtirgan Purusha, deb 
atalgan odammi?” (Shvetashvatara-Upanishadlar). Bu kabi savollardan eng 

---

muhimi dunyoviy ruhning tabiati haqida bo‘lib, unga muvofiq Upanishadlar 
falsafasining ikkita asosiy tushunchasi – braxman va atman kelib chiqqan. 
Braxman – muayyan biror narsaga ega bo‘lmagan mutlaq ibtido bo‘lib, butun 
Koinotni to‘ldiradi va undagi bor narsani vujudga keltiruvchi oliy ob’ektiv 
borliqdir. Atman hamma narsa ichiga kira oluvchi sub’ektiv voqelik sifatida 
o‘zini namoyon etadi: u – “katta ham emas, kichik ham emas, tanasiz va qonsiz, 
soyasiz va qorong‘iliksiz, shamolsiz va efirsiz..., issiz va ta’msiz, ko‘zsiz va 
quloqsiz, ovozsiz va aqlsiz ... uning ”oldida ham, ketida ham yoki ichida ham 
hech narsa yo‘q... (Brixadaranyaka - Upanishadlar).
 
Hayot charxi haqidagi ta’limot 
Upanishadlarning eng muhim qismi hayot charxi to‘g‘risidagi ta’limot 
(sansara) va u bilan mustahkam bog‘langan qilmishiga yarasha mukofotlash 
qonuni bo‘lgan karmadir. Hayot charxi to‘g‘risidagi ta’limotga ko‘ra, inson hayoti 
uzluksiz qayta tug‘ilish zanjirining muayyan shakli sifatida tushuniladi. Hayot 
charxi abadiy bo‘lib, dunyodagi barcha narsalar unga bo‘ysunadi. Upanishadlar 
Hindistondagi 
keyingi 
tafakkur 
taraqqiyotiga 
katta 
ta’sir 
o‘tqazgan. 
Upanishadlarning Bxagavatgitaga o‘tqazgan ta’siri hammaga ma’lumdir. 
Upanishadlar falsafasining ko‘p jihatlari sankxya va yoga, qisman mimansa 
yo‘nalishlari bilan umumiyligi borligi qayd etilgan. Upanishadlarning g‘oyalari 
Braxma-sutrada, keyinchalik Shankara Ramanudji va vedantaning boshqa 
mashhur faylasuflari tomonidan to‘planib sharxlangan. Upanishadlarning ta’siri 
Ram Mohan Ray, Gandi va boshqalarning dunyoqarashlarida namoyon bo‘lgan.
Yevropada Upanishadlar bilan XIX asrning boshlarida Anketil, Dyuperron 
tarjimalari 
orqali 
forscha 
qayta 
ishlanganligi 
tufayli 
tanishganlar. 
Upanishadlarning g‘oyalari Yevropa falsafasiga, ayniqsa Shopengauer va XX asr 
boshidagi rus faylasuflari qarashlariga sezilarli ta’sir o‘tqazganligi ta’kidlangan.