Tropik va subtropik kengliklardagi tog‘li hududlarda havo h arorati va

Turli darajada namlangan tuproqning issiqlik-fizikaviy 
xossalarining xarakterli qiymatlari
5.2-jadval
Tuproqning
namlanish
darajasi
Hajmiy issiq­
lik sig‘imi,
c hajmio-«
J / m 3 • grad
Issiqlik o'tkazuv- 
chanlik 
koeffisiyenti,
X :
J /m • c ■ grad
Harorat o'tkazuv- 
chanlik 
koeffisiyenti,
a ■
 
10‘4 
m 2/s
Q u ruq
1,34
0,21
0,16
K am nam langan
1,59
0,46
0,28
0 ‘rtacha namlangan
1,93
0,84
0,43
Kuchli nam langan
2,43
1,47
0,60
Zieh tuproq yum shoq tuproqdagiga nisbatan havo m iqdorining k o 'p roq
bo'lganligi uchun, kichikroq issiqlik o ‘tkazuvchanlikka ega. Shuning u ch u n
ham yumshoq tuproqning sirti kunduzi yuqoriroq, kechasi pastroq h aro - 
ratga ega. M os holda yum shoq tuproqning sirtida zieh tuproqnikiga nisba­
tan haroratning sutkalik am plitudalari kattaroq. Shudgorlangan tuproqda 
zieh tuproqqa nisbatan haroratning yillik am plitudalari ham kattaroq.
Tabiiyki, tuproqning yuqorida sanab o ‘tilgan isish va sovish xossalari, 
ham da chuqurliklarda issiqlik alm ashinuvi tu p ro q issiqlik balansi tashkil 
etuvchilarining su tk alik o 'z g a ri- 
shiga ta ’sir ko'rsatishi kerak. S ut- 
kaning iliq vaqtida issiqlik balansi 
ta sh k il e tu v c h ila rin in g su tk alik
o'z g arish lari yaxshi ifodalan gan 
ko'rinishga ega (23a-rasm ). 0 ‘rta 
kengliklarda kunduzi radiasiya ba- 
lansining nisbatan katta musbat qi­
ym atlari bug‘lanishga, issiqlik tu r­
bulent uzatilishiga va tuproqda is­
siqlik aylanishiga sarflanadi. Bunda 
tu p ro q q a issiqlik o q im i b o sh q a 
turdagi y o ‘qotishlarga sarflangan 
issiqlik m iqdoridan an ch a kichik.
Sutkaning kattaroq qism ida issiq­
lik oqimi tuproqning chuqurliklari- 
dan uning sirti to m o n yo'nalgan 
b o 'lad i. T u n d a m anfiy radiasiya 
balansi asosan tuproqning issiqlik 
u z a tis h i h i s o b id a n q o p la n a d i
(kom pensasiyalanadi). 
c h a la c h o 'ü a ri. iyui.
81
i________ i________ i
.
i

i________ i

0 
4- 
8
12 
16 
20
soat
2 3 - r a s m . Issiqlik balansi tashkil 
e tu v c h ila rin in g sutkalik o ‘zgarishi. 
a) S a n k t-P e te rb u re ; b) O 'rta O siyo

Kunduzi chalacho'lda issiqlikning asosiy oqim i atmosfera tom on va tup- 

roqning chuqurliklari tom on yo‘nalgan bo'ladi (23b-rasm ). Bunda issiqli­
kning turbulent oqim i tuproq chuqurligiga yo'nalagan issiqlik oqim idan 
ancha katta bo‘ladi. T unda issiqlikning radiasion yo‘qotishlari birinchi holdagi 
ka)Si chuqurlikdan kelgan issiqlik oqimi hisobiga qoplanadi.
/ T a’kidlab o ‘tish kerakki, yilning iliq vaqtida issiqlik balansi tashkil etuv- 
chilarining sutkalik o ‘zgarishlari o ‘rta kengliklardagiga o ‘xshash iqlimiy 
sharoitlar uchun issiqlik balansi tashkil etuvchilarining yillik o'zgarishiga 
o ‘xshash b o la d i. M os holda tuproq va uning eng ustki qatlam lari harorati- 
ning sutkalik va yillik o ‘zgarishlari radiasiya balansining davriy o'zgarishlarini 
takrorlaydi. T uproqning issiqlik-fizikaviy xossalari va albedosi tuproqning 
mutlaq haroratiga, uning sutkalik va yillik am plitudalari qiymatlariga o ‘z 
hissasini q o ‘shadi. Bu t a ’sirlar quyidagicha.
Birinchidan, kunduzi quruq va yumshoq tuproqlarning harorati nam
va zieh tuproqlarning haroratidan doimo yuqori bo‘ladi. Kechasi, aksin- 
cha quruq va yum shoq tuproqlar nam va zieh tuproqlardan kuchliroq so- 
viydi. Bunga m uvofiq quruq va yumshoq tuproqlar haroratlarining sutkalik 
va yillik am plitudalari nam va zieh tuproqlar am plitudalaridan kattaroq 
bo'ladi.
Ikkinchidan, o ‘sim liklar qoplami kunduzi tuproq sirtini qisqa to'lqinli 
radiasiya oqim lari orqali isishidan him oya qiladi, kechasi esa nurlanish 
orqali issiqlik yo‘qotishidan saqlaydi. Shu sababli o ‘simliklar qoplami ostidagi 
tuproq yalang tuproqqa qaraganda kunduzi salqinroq, kechasi iliqroq boMadi.
Tuproq harorati va unga yaqin joylashgan havo qatlam larining harorati 
orasida kuchli bogMiqlik b o ‘lganligi uchun, tuproqning turi, uning nam ligi 
va tuzilishi m a’lum iqlimiy ta ’sir o'tkazadi.