Umumiy tilshunoslik

AMERIKA DESKRIPTIV LINGVISTIKA MAKTABI
Ushbu lingvistik maktab Amerikaning mashhur lingvisti va antropologi 
Frans Boas (1858-1942) ilmiy qarashlari asosida 1933-1957 yillarda AQShda
vujudga keldi. F.Boas Amerika hindularining tasviriy grammatikasiga 
bag‘ishlangan asarlarida barcha tillarni tasvirlashning yagona tamoyilini inkor
qilishga va aniq tilning o‘z mantiqi asosida, tilning “ichidan” induksiya yo‘li 
bilan o‘rganishga chaqirgan edi. F.Boasning ishini Eduard Sepir (1884-1939)
hamda Leonard Blumfild (1887-1949) davom ettirdilar. E.Sepir Kanada, Meksika 
va AQShdagi mahalliy aholilar tillari bo‘yicha tadqiqotlar olib borib, o‘zining
asosiy “Til” (1921) asarida tilni insonning aloqa quroli bo‘lgan aniq tillar ta’siri 
ostida bo‘lishini, insonlarning madaniyati qanday bo‘lishi ham tillarga bog‘liq
bo‘lishini ilgari surgan. Sepir tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishining 
shakllanishiga asos soldi.
Sepirning izdoshi E.Sepir va uning izdoshlari Benjamen Uorf (1897-1941), 
L.Blumfildlar dastlab Sossyur ta’limotidan ilhomlangan bo‘lsalar ham, keyinchalik
chetga chiqib ketdilar. Sossyurdan farq qilgan holda Sepir tilda shaklni (formani) 
ikkilamchi
deb

hisoblaydi.

L.Blumfild 
tilni
tasvirlashning 

metodini

psixologiyadagi bixeviorizm (hatti-harakat psixologiyasi) oqimiga mosladi. 
Shunga ko‘ra u so‘zlashish jarayoni qator fiziologik stimullar va reaksiyalar –
qabul qilish, eshitish, tinglab tushunish, bunda tashqi ta’sirning o‘rni va ahamiyati 
kabilardan iborat bo‘ladi. Ularning fikricha, til – tashqi va ichki aloqalarga ega
bo‘lgan signallar (xabarlar) sistemasi, shunga ko‘ra til metalingvistika va 
makrolingvistika qismlaridan iborat.

---

Metalingvistika

tilning

og‘zaki faoliyati-tashqi holatini o‘rganib,

etnolingvistika, 
psixolingvistika,
sotsiolingvistika, 
mentalingvistika,
paralingvistika (til atrofidagi hodisalar, imo-ishoralar, intonatsiya va boshqalar) 
kabi fanlarni birlashtiradi. Makrolingvistika ifodalar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, matn
(nutq bo‘lagi) bilan shug‘ullanadi. Matn bo‘laklari - fonema va morfemalar 
muayyan izchillik, ketma-ketlikdagi til birliklaridir. Aynan shu deskriptiv
lingvistikani shakllantirdi. Deskriptiv lingvistika matnni har tomonlama 
tasvirlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, uning asosida distrubitsiya tushunchasi yotadi.
Distrubitsiya muayyan til birligi qo‘llanishi mumkin bo‘lgan yoki mumkin 
bo‘lmagan kontekstlar yig‘indisi, ya’ni gap bo‘laklarining bir-biriga nisbatan
joylashish o‘rni, tarkibi, birikishi va qo‘llanish xususiyatidir. Ushbu qarashlar tilni 
sistema sifatida o‘rganish, til va nutqni farqlashga qaratilgan hozirgi zamonaviy
tilshunoslikning rivojlanishida muhim omil bo‘ldi.