Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Me’morchilik va haykaltaroshlik. Rim me’morchiligi va 
haykaltaroshligi yunon va etrusklarning kuchli ta’siri ostida 
rivojlandi. Rimliklar etrusklardan qurilish texnikasining ba’zi 
usullarini o‘zlashtirib oldilar. Mil.avv. 312-yilda senzor Appiy 
Klavdiy Seka davrida, rimliklar ilk bor tosh to‘shalgan Appiy 
yo‘lini qurdilar. Odatda, rimliklar yo‘llarni 5 qatlamli tuzilma 
bilan qurar edilar. O‘sha 312-yilda rimlik muhandislar Rim-
ning suv ta’minotini yaxshilash uchun arkli suv quvurlari – 
akveduklarni qura boshladilar. 
Mil.avv. II asrda beton kashf qilindi. Binolar qurilishida 
g‘isht, tuf, travertin va marmar ishlatila boshlandi. Rim qurilish 
san’atining ko‘p asrlik tajribasi Mark Vitruviy Pollionning 10 
jildlik «Arxitektura to‘g‘risida» (mil.avv. I asrda) asarida umum-
lashtirildi. Bu vaqtda Rimda ko‘p qavatli uylar, ko‘priklar, ter-

---

580
malar, zafar arklari qurildi. Mil.avv. 55-yilda Mars maydonida 
toshdan qurilgan birinchi amfiteatr – «Pompeya» qurildi.
Respublika davrida Rimning jamoatchilik markazi forum 
bo‘ldi. Bu yerda davlat xazinasi va arxivi (Tabulyariy), notiqlar 
minbari (Rostra), senat majlislari o‘rni (Kuriya), davlat qamoq-
xonasi (Tullianium) binolari qurilgan edi. Ellin davrida Rim 
yunon haykallari va boshqa san’at asarlari bilan bezatila bosh-
landi. Imperiya davrida forum, ibodatxona
, bazilika, portik, za-
far arklari, me’morial kolonnalar va otliqlar haykallari bilan be-
zatildi. Ularning ichida hashamatli Trayan kolonnasi va forumi 
ajralib turadi. Imperator Adrian barcha xudolar ibodatxonasi 
Panteonni bunyod qildi. Ulkan gumbaz diametri 9 metr bo‘lgan 
aylana teshigi bilan tugaydi. Bu teshik orqali quyosh nurlari 
pastga g‘aram bo‘lib tushib, marmar polda sinib, atrofga mayin 
va bir tekis yorug‘likda taraladi.
Rim hammomlari (Terma) Rim davlatining ilk davrida gigi-
yenik maqsadlarda qurilgan, keyinchalik katta hajmdagi ajo-
yib inshootlarga aylangan. Inshoot sovuq, iliq va qaynoq, bug‘ 
hammomlari, gimnastika zali, gimnasion, kutubxona, sayr 
uchun xiyobonlar va hatto rasm galereyasidan iborat bo‘lgan. 
Imperator Karakalla hammomi (terma)da bir vaqtning o‘zida 
2500 kishi yuvinishi mumkin bo‘lgan. Konstantin davrida bun-
day hammomlar Rim shahrida 10 ta bo‘lgan, kirish uchun oz 
haq to‘langan. 
Rimliklar jamoa binolarini qurishdan oldin, ulkan tosh 
akveduk – vodoprovodlarni qurdilar. Mil.avv. IV asr oxirida Ap-
pey Klavdiy o‘sha vaqtda mashhur bo‘lgan vodoprovodni o‘tka-
zib, birinchi sun’iy yo‘lni bunyod qildi. Imperiyada 372 yo‘l 
bo‘lgan, yo‘lning kengligi 8 metr bo‘lib, tosh parapet har bir 
cha qirimda ustunlar qo‘yilgan. Rimda 9 ta tosh ko‘prik quril-
gan. Ispaniyada imperator Trayan qurgan uzunligi 180 metr 
bo‘lgan ko‘prik hozirgacha saqlanib qolgan. 
Imperator Vespasian Rim shahrida milodiy 70-yilda 
sun’iy ko‘l o‘rnida ulkan amfiteatrni (keyinchalik u Kolizey 
deb ataldi) qurishni boshladi. Qurilishda Rim aholisining 
25 % ishtirok etdi. 690-yilda qo‘zg‘olon ko‘targan Yahudiya 
qo‘zg‘oloni bostirilib, Ierusalimning xazinasi Rimga olib ke-
lindi. Asir olingan 30 ming yahudiy qullikka sotildi. Impera-
tor hunarmandlar uyushmasi ko‘magida yuqori ma lakali hu-
narmandlarni qurilishga jalb qildi. Xomashyo sifatida tosh, 
tuf ishlatildi. Qurilishning beshinchi yilida vulqon qumi va 

---

581
ohak qo‘shib, sement hosil qilindi, u toshdan yengil bo‘lib, 
Kolizeyning arklari ham juda yengil qurildi. Arklar 
ning 
birinchi qavati toshdan bo‘lib, keyingi qavatlar ohaktosh va 
sementdan k’otarildi. Qizil rangli g‘isht kashf qilindi. 200 
ming tonna ohak tashib kelindi, I mln dona g‘isht ishlatildi. 
G‘isht zavodlari qurilib, ular tinimsiz konveyer usulida ish-
latildi. Qurilishning o‘ninchi yili imperator Vespasian vafot 
etdi. Uning vorisi imperator Tit qurilishni ikki yil muddat-
da tugatdi. Ulug‘vor inshootning balandligi 50 metr bo‘lib, 
80 minggacha tomoshabin kirishi mumkin edi. Amfiteatrda 
tomoshabin senatorlar, suvoriylar o‘tiradigan lojalar, keyin 
oddiy fuqaro uchun oxirgi yog‘och o‘rinlarda eng kambag‘al-
lar o‘tirar edi. Amfiteatrda beshta kirish yo‘li bo‘lib, har bir 
kirish ma’lum bir ijtimoiy qatlamga mo‘ljallangan. Kirib joy-
lashuv yarim soat vaqtga mo‘ljallangan bo‘lib, kirish uchun 
bir necha yo‘laklar qilingan edi. 
Rimliklar mohir kemasozlar bo‘lganlar. Karfagenning den-
gizdagi cheksiz hukmronligi, etrusklarning dengiz raqobati-
da yengilishi rimda kemasozlikning jadal rivojlanishiga turtki 
bo‘ldi. Rim shahrining o‘zida ko‘p qirrali Ostiya dengiz porti qu-
rildi. Ostiya porti verflar (kema quriladigan, ta’mirlanadigan), 
doklar (port xo‘jaligi), omborlarga ega edi. Imperiya davrida 
dengiz bo‘yidagi har bir shaharning o‘z flotiliyasi bor edi. Den-
giz portlari, gavanlar yaxshi jihozlangan edi. Fortifikatsiya in-
shootlari ham mustahkam bunyod qilinib, muntazam ta’mirlab 
turilgan.
Boy rimliklarning hashamatli saroylari marmar kolonnalar, 
san’at asarlari, mozaika, haykallar bilan bezatilgan va isit-
gichlarga ega edi. Kambag‘al fuqarolar esa ko‘p qavatli, hech 
qanday qulayliklarga ega bo‘lmagan, rejasiz qurilgan uylarda 
yashar edilar. 
Rim san’atining eng katta yutuqlaridan biri haykal-portret-
lar edi. Yunon haykallari barkamol fuqaro obrazini yaratgan 
bo‘lsa, Rim haykalida odamning o‘zi aynan ko‘rinishida bunyod 
qilingan edi. 
Qadimgi odatga ko‘ra, rimliklar uylarida ajdodlarining mum 
niqoblarini saqlar edilar. Ilk davrda etrusklar jez haykallarni 
yaratdilar. Mil.avv. I asrdan jezning o‘rniga marmar ishlatila 
boshlandi. Rim haykaltaroshligining so‘nggi respublika asar-
laridan «Orator», «Togatus», «Brut» haykallari, Mariy, Pompey, 
Sitseron, Kichik Katon va Sezarning byustlarini ko‘rsatish 

---

582
mumkin. Bundan tashqari, ko‘pgina imperator va malikalar, 
amaldor, sarkarda, shoir va faylasuflarning marmar byustlari 
saqlanib qolgan.