Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

1-BO B. MUOM ALA MADANIYATI JAMIYAT 
TARAQQIYOTINING M U H IM  
OMILI SIFATIDA
1.1. Muomalaning ilmiy-tadqiqot obyekti
0 ‘zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o ‘z 
yo‘li respublikani rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va shart- 
sharoitlarini h a rto m o n la m a hisobga olishni taqozo etadi. U aholi- 
ning milliy-tarixiy turm ush va tafakkur tarzidan, xalq a n ’analari va 
urf-odatlaridan kelib chiqadi. 0 ‘zbek xalqiga xos sh irin so ‘zlik, 
xushmuomalalik, ochiq ko‘ngillik, rahmdillik, soddalik va samimiylik 
tuyg‘usi kishilar o ‘rtasidagi m unosabatlam ing m e ’yori va m ezoni 
hisoblanadi.
XXI asr bo‘sag‘asida a n ’anaviy axloq o ‘zgara boshladi, yangi 
m a n fa a tli ax lo q iy m e ’y o rla r paydo b o ‘lm o q d a . In s o n la ra r o
m u n o sa b a tla rd a , k ish ila rn in g o ‘z a ro m u lo q o t m a d a n iy a tig a
yondoshuv ham tobora zamonaviylashib borm oqda. Aytish lozim ki, 
m adaniyat tushunchalarini tahlil qilishda boshqa ijtim oiy-gum anitar 
fanlar o ‘zaro aloqadorlikda bo‘lishi va ayni anashu jarayonda o ‘zining 
takrorlanm as xususiyatlarini belgilab olishni taqozo etadi. Shu bois, 
m adaniyat tushunchasiga nazar tashlashni m aqsadga muvofiq deb 
bildik.
M adaniyatshunoslik fanining m adaniyat haqidagi ilmiy-falsafiy 
ta ’lim ot ekanligiga xos m uhim xususiyati shundaki, birinchidan - 
bu fan o ‘zining predm et obektidagi u yoki bu narsa va hodisalar 
haqida m ushohada yuritganda m a’lum bir ilm iy-am aliy aham iyatga 
molik boMgan m uayyan asosga tayanib ish ko‘radi. Ikkinchidan — 
m adaniyatshunoslik fani ham boshqa fanlar kabi o ‘zining tayanch 
nuqtalari ham da m ezoniy tushunchalar tizim ini shakllantira b o ra- 
di. U chinchidan - o ‘zining mezoniy tushunchalar tizim ida o ‘z davri- 
ning dunyoqarashiga m os tajribalar, nazariy va am aliy aham iyatga 
molik qarashlar ham da xulosalami o ‘z yo‘nalishlariga ko‘ra u yoki 
bu kategoriyalarining mazmun-mohiyatida mujassamlashtiradi. Shunga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o ‘ra, «M adaniyat falsafasi», «M uom ala m adaniyati», «Axloqiy 
m adaniyat», «Estetik m adaniyat» kabi ko‘plab tushunchalarning 
ilmiy va kundalik faoliyatda qoilanilayotganligi bejiz emas.
Shuningdek, m adaniyat m asalalari va m uam m olari yuzasidan 
falsafa, tarix, axloqshunoslik, estetika, siyosatshunoslik, arxeo- 
logiya, sotsiologiya, etnografiya, sa n ’atshunoslik, adabiyotshu- 
noslik, tilshunoslik, pedagogika fanlari ham bahs va munozara yuritadi. 
Bugungi kunda madaniyat nazariyasi va tarixiga doir ilmiy tadqiqotlarda 
eng avvalo m ad a n iy a tin in g p red m e ti, o b ek tin in g , m aqsad va 
vazifalariga mantiqiylik va tarixiylik asosida yangicha munosabat bilan 
yondoshilm oqda. Xususan, «Falsafa fani madanivatni ijtimoiy hodisa 
sifatida talqin etar ekan, o ‘z m ushohada m e’yorida m adaniyatning 
jam iyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga bog‘liq holda rivojlana borishi 
h am d a ayni ana shu taraqqiyot jarayonida m adaniyatning o ‘rni va 
a h a m iy a tig a xos o ‘z a ro a lo q a d o rlik m avjud ligin ing d ialek tik
qonu nlarin i tahlil etadi»1.
M a d an iy a t, m a ’n aviyat, m a ’rifat o d am larn i jam iy a t tala b - 
lari, q o n u n -q o id a lar, o d ob -axlo q m e ’yorlari asosida yashash va 
faoliyat k o ‘rsatishga, inso n p arv arlik , halollik, ijtim oiy adolat, 
um um insoniylik g ‘oyalari va tam oyillariga astoydil sodiq bo‘lishga 
yo‘naltiradi. Basharti, odam larning m adaniy-m a’naviy saviyasi past 
b o ‘Isa, uning salbiy oqibatlari iqtisodiyotda ham , ijtim oiy sohalarda 
ham , oilada ham jam o ad a ham kishilam ing o ‘zaro m unosabatlari, 
odob-axloqi, turm ush tarzlari va yurish-turishlarida ham , albatta, 
seziladi. M uomala madaniyati shakUanmagan (shakllangan bo‘lsa ham 
z a if va no ch o r b o ‘lgan) joyda odam lardan m ehr-oqibat ko‘tarila 
boshlaydi, haqiqiy insoniy m unosabatlarga putur etadi. Bu borada 
0 ‘rta asr M u su lm on S h arq in in g buyuk allom asi Abu H om id 
M u h a m m a d G ‘azzoliy «Ixyoi ulum id din» («D iniy ilm larning 
tiriltirilishi») deb nom langan asarining «Dil ajoyibotlarining sharhi» 
b o ‘lim ida «M uom ala dilning haqiqat mohiyatini emas, balki sifat 
ahvolini tanishga m uhtojdir» deya ta ’kidlaydi2. Jaho n falsafasining 
tarkibiy qism i b o ‘lgan Sharq falsafasida insonda ikki qaram a-qarshi 
asos, m odda (jism) va ruh mavjudligi alohida ta ’kidlanishini kokrsatib,
1 Qarang: Bozorov S. Madaniyat tushunchasini shakllantirishning 
dolzarb maalalari. Qarshi. «Nasaf» nasliriyoti. 2003. 9-bet.
2 Abu Homid Muhammad al-G‘azzoliy / / Yoshlik. 1990. №6.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

akadem ik J.Tulenov deydiki, «Ana shu ikki asos inson vujudida 
m utanosib b o ‘lishi, biri ustuvorlik qilib, boshqasi orqasida ketmasligi 
kerak. Agar shu tartib buzilib, moddiylik ru h d an ustun kelib, ruh 
jism quliga aylanib, unga xizmat qilgudek b o ‘lsa, u nda inson am aliy 
faoliyatida salbiy holatlar avj olib, ijobiy fazilatlar keyinga surilib 
tashlanadi. Ruhiy, m a’naviy jihat insonni inson qiladigan, uning 
hayot ini go‘zallashtiradigan fazilatlardandir»1.
M uom ala jarayonini ilmiy tushunishga doir m asalalar ko‘proq 
m adaniyat tarixiga doir m anbalarda o ‘z aksini topgan. M a ’lum ki, 
shaxslararo m uom ala o ‘z -o ‘zicha yuzaga kelm agan, insonlar hali 
mustaqil shaxs sifatida bir-birlaridan farqlanm as edi. Qadimgi davrda 
inson e ’tibori tabiatga qaratilgan b o ‘lib. ibtidoiy san’atning bosh 
qahram oni inson emas, balki hayvonlar hisoblangan.
«M uom ala» tu sh u nchasini shakllanish tarix i qadim gi M isr, 
qadim gi H indiston va asosan antik davrlarga borib taqaladi. A ntik 
d a v rla rd a s h a x sla ra ro a lo q a la r u m u m fa ls a fiy tiz im s ifa tid a
m utafakkirlam ing qarashlari bilan q o ‘shilib ketgan edi. X ususan, 
Demokrit falsafani o ‘ziga xos muomala san’ati, yaxshi gapirish, yaxshi 
xulq, yaxshi x a tti-h a ra k a tn i ifodalagan h ay o t s a n ’ati sifatida 
tushungan. Suqrot va Aflotun esa falsafani teng huquqli m uloqot, 
o ‘zaro suhbat, o ‘zini va boshqalarni tush u n ish n i ifodalagan suhbat, 
haqiqatni anglash sifatida tushunishgan. Arastu birinchi b o ‘lib, san’at, 
m adaniyat tizim ining paydo b o ‘lishida asos b o ‘lib hisoblanadigan 
«muomala» iborasini iste’molga kiritdi.
Buddaviylikda m uom ala madaniyati insonni o ‘z -o ‘zini anglashda 
chuqur tahlil qilingan sof insoniy mohiyatga ham da haqiqiy iloliiylikni 
izlashga tayanadi. Bu yo‘nalishda m uhim qadam nasroniylik dini 
to m o n id a n tash la n d i lesak m ubolag‘a b o ‘lm aydi. C h u n k i Iso 
alayhissalomning insonlar bilan o‘zaro aloqasi insoniy m uom ala 
axloqiy m azm unining badiiy tahlili asosida keng quloch yozdi. Biroq 
bunda insoniy m uom ala maqsad emas, balki insonga Xudo bilan 
m uom ala qilish im konini ta ’minlovchi vosita sifatida m unosabat 
bildirildi. Islomda m uomala madaniyatining o ‘ziga xos jihati shaxslar
1 Tulenov J. Falsafiy madaniyat va ma’naviy kamolot. Т.: Mehnat, 
2000. 215-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘rtasida boMganidek, insonlar botinan Ollohga itoat qilishda sadoqatli 
b o ‘lish shariatning axloqiy qonunlariga singdirilgan.
U yg‘onish davri inson borlig‘ini tasaw ur qilishda o ‘ziga xos davr 
h is o b la n a d i. M u o m a la n i y a n g ic h a ta lq in i R e n e ssa n s davri 
dunyoqarash in ing insonparvarlik g ‘oyalari bilan yo ‘g‘rilganligini 
ifodalaydi va, ayni paytda, bu jaray on badiiy jihatdan keng quloch 
yoydi: B okkachcho, Petrarka, Shekspir, Leonardo da Vinchi va 
b o sh q a m u tafak k ir s a n ’atk o rlarn in g asarlari ja h o n m adaniyati 
tarixining m a’naviy xazinasidan jo y oldi. Biroq bu davrda insonning 
tabiatga m unosabati ijtim oiy ong markazida saqlanib qoldi va inson­
ning inson bilan m uom alasi konsepsiyasiga o ‘tish jarayoni tugal 
b a rta ra f qilinm agan edi.
M a ’rifatparvarlik davriga kelib, ijtim oiy tafakkurda tub buri- 
lish yasaldi, y a’ni insonga va uni tushunishga b o ‘lgan m unosabat 
o ‘zgardi. B unda asosiy og‘irlik tabiatdan insonga, ontologiya va 
gnoseologiyadan antropologiya va pedagogika zim m asiga tushdi.
O lm on m um toz falsafasi insonning o ‘z -o ‘zini anglash naza- 
riyasi tarixining butun bir davrini boshlab berdi. Bu davrga kelib, 
m u o m a la n in g asosiy tu sh u n c h a la ri subyektning boshqa subyekt- 
lar bilan o ‘zaro aloqad orlig i g ‘oyasi ham da “ M e n ” va “ S e n ” 
o ‘rtasidagi m unosabat nazariyasi ishlab chiqildi.
Ijtim oiy hayotni erkinlashtirish sharoitlarida individualizm ning 
kollektivizm o ‘rnida e ’lon qilinishida insoniy m uom ala qo ‘yidagi 
jih a tla rd a o ‘z ifodasini topdi. Birinchidan, «individual reduksiya», 
y a’ni «M en» va «Sen» (bu erda subyekt faqat shaxs sifatidagi «Men» 
tarzida tushuniladi) individlariga m unosabatning m uom ala asosida. 
Ikkinchidan, «psixologik reduksiya», ya’ni «Men» va «Sen»ning sof 
m a ’naviy aloqasiga m u o m a la asosida. U c h in c h id a n , «axloqiy 
reduksiya», ya’ni «Men» va Sen» ham da «Men» va «Ular” o ‘rtasidagi 
so f axloqiy m unosabatlarga m uom ala asosida.
M uom ala m asalasi ijtim oiy-gum anitar, texnik, tabiiy va boshqa 
fan lar to m o n id a n o ‘rganila boshlandi. Bu borada insonlarning 
m urak kab lik lari va k o ‘p obrazli m uom ala olam i obekt b o ‘lib 
hisoblanadigan yangi ixtisoslashgan fan - sotsionika paydo b o ‘ldi. 
Bugungi kunda zam onaviy fanda «m uomala»ning yuzdan ortiq 
tushunchalari mavjud. N atijada insoniy muomala turlicha tushunila 
boshlandi va turli xil tavsiflandi. Bular: a) ijtimoiy m unosabatlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sifatida; b) aloqa va o ‘zaro ta ’sir sifatida; v) ikki yoki u n d a n ortiq 
individning m a’naviy aloqasi sifatida; d) faoliyat sifatida.
Shu m a’noda m uomala — insonlar o‘rtasidagi aloqalam ing paydo 
b o ‘lishi va rivojlanishi ham da ularning hayot faoliyatidagi ehtiyojning 
m urakkab jarayoni b o ‘lib, o ‘zga kishilar bilan m a ’lum ot alm ashish, 
ularni tushunish va idrok etishning ham korlikdagi strategiyasidir. Bu 
m uam m oning obekti — ideal ruhiy voqelikdir. Bu erda gap inson 
tafakkurining aqliy, hissiy va ixtiyoriy paydo b o ‘lishi ham da uning 
ruhiyatini ongosti jarayonlarida yuzaga kelishi haqida ketayapti. Uning 
predm eti esa insonlaming muomalasi va faoliyatining ruliiy va axloqiy 
tarafi ham da turli xil vazifada faoliyat yurituvchi insonlar guruhining 
o ‘ziga xos ruhiy jarayonlari hisoblanadi.
Ish jarayonida b o ‘lgan m uom ala psixologiyasi - psixologiya 
fanlarining tashkiliy qismi bo‘lib, bu um um iy psixologiya to m onidan 
ishlab chiqiladigan tamoyillar va kategorial tushunchalariga tayanadi. 
M a’lumki, um umiy psixologiyaning asosiy kategoriyalari - psixik 
jarayonlar (anglash, hissiyot, ixtiyor)ni, inson ruhiyatining xusu- 
siyati (qobiliyat, fe’l-atvor, tem peram ent) va shuningdek, inson 
ongining paydo b o ‘lishi (shubha, ishonchsizlik, iqror, m a ’lum bir 
faoliyatga yo‘nalganlik)ni ifodalovchi tu sh u n ch alard an iborat. Shu 
m a’noda um um iy psixologiya va uning sohalari am al qiladigan m u ­
him tam oyillar q o ‘yidagilardan iborat:
- determ enizm , sababiylik tam oyili, ya’ni ruhiy hodisalam ing 
bir-birini taqozo qilishi va ulam ig o ‘zaro aloqadorligini e ’tiro f etish;
- tizim lilik tam oyili, ya’ni butun ruhiy birlashm alam ing asosi 
sifatidagi alohida ruhiy voqelik;
- rivojlanish tam oyili, ruhiy jarayonlam ing o ‘zgarishi, ularning 
ko'rsatkichini bir darajadan boshqasiga o ‘tishi.
Albatta, ish jarayonida amalga oshiriladigan m uom ala odobi va 
psixologiyasida m avhum umumpsixologik kategoriyalar va tam oyil­
lar haqida gap ketganda, kasb psixologiyasiga doir bilim lar h am
nazarda tutiladi. Ishbilarm onlik tushunchasi deganda biro r kishi­
ning um um iy ishida muvoffaqiyatni ta ’m inlash, insonlar o ‘rtasida 
o ‘zaro hamkorlik uchun sharoit yaratish, ularning m aqsadini ro ‘yob- 
ga chiqarishga yo‘naltirilgan m uom ala tushuniladi. Ish jarayonida 
rahbar bilan xodim lar ham da raqobatchilar o ‘rtasida ham korlik 
aloqalarini о‘m at ish va rivojlantirishga ishbilannon m uom alasi bevo-
u
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sita ta ’sir ko‘rsatadi. Shuning barobarida, ishbilarm on bu jarayonda 
o ‘zining va jam oasining m anfaatlarini qondiradigan tadbirlardan 
unum li foydalanishga harakat qiladi.
Y uqoridagilardan xulosa qilib aytganda, «M uom ala madaniyati» 
fanining asosiy kategoriyasi shaxs va uning ruhiyati bilan belgila- 
nadi. Busiz inson resurslarini boshqarishning zam onaviy usullariga 
ega boMolmaymiz. A ynan shaxs psixologiyasini bilish tadbirkor, 
ishbilarm on rah b ar u ch u n o ‘zining ham kori to ‘g4risida batafsil 
m a ’lum otlarni beradi. B oshqacha aytganda, bu bilim lar kishilar bi­
lan insoniy m unosabatlarning qanchalik darajada ta ’sirchan b o ‘li- 
shini aniqlaydi.
Lekin shaxsning holati va xususiyati shaxslararo m unosabatlar 
jarayonidagi «M en-Sen», «М еп-Biz», «Biz-Ular» formulasi asosida 
yuzaga keladi. Agar faylasuflar t a ’biriga ko‘ra, m uom ala inson 
rivojining m uhim z am in lard an biri hisoblansa, m enejm entning 
zam on aviy n azariy otch ilari fikri b o ‘yicha m uom alaning yuqori 
darajasi — kelishuvni om adli yakunlanishining hal etuvchi sharoitdir. 
Biroq bunday m uom alani ta ’m inlash uchun rahbar m uom alaning 
psixologik m ashg‘ulotlarga tayanadigan texnologiyalaridan foydalana 
olishi lozim . Shuni nazarda tutish kerakki, m uom ala jarayonida 
ham korlar o ‘itasida m unozarali holatlar ham yuzaga kelishi mumkin: 
o ‘rinsiz gap, q o ‘pol m uom ala zaruriy m a’lum otdan bebahra qiladi. 
Bunday holat yuzaga kelmasligi uchun muomalani yo‘lga qo‘yishning 
ayrim texnologiyalaridan foydalanishni o ‘rganish zarur. Psixologiyaga 
d oir fanlar (m uloqot psixologiyasi, m uom ala psixologiyasi, shaxs 
psixologiyasi kabi fanlar) m uom alaning turli shakllarini ta ’minlash 
b o ‘yicha aniq tavsiyalarga egadir.
Ish b ila rm o n m u o m a la o d o bi va psixologiyasining m uhim
k ategoriyasi ishchi g u ru h psixologiyasi hisoblanadi. Z ero , ish 
jarayonining faolligi jam oaning birlashuviga bog‘liq. Shuni ta ’kidlash 
o ‘rinliki, m uvoffaqiyatli kooperatsiya m ehnat jarayonining barcha 
a ’zolariga u m um iy bo ‘lgan axloq qoidalarini qabul qilishdagina 
m um k in boMa oladi. Shu bois istalgan guruhning faoliyati va 
shakllanish jarayonida m aqsad, ehtiyoj, manfaat, m e’yorlar, axloqiy- 
psixologik m uhit, korporativ axloq va boshqa shu kabi hodisalarning 
ustuvorligi seziladi. Zam onaviy m enejer bu kabi psixologik om illar 
bilan hisoblshishga majbur.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shaxs psixologiyasi ishchi guruhning kasbiy odob m ezo n lari- 
ga tayangan holda, o ‘zaro bog‘liq b o ig a n ikkita asosiy m asala- 
ni hal etadi:
Birinchisi - psixologik diagnostika usullarini o ‘zlashtirish, bunda 
ishlab chiqarish faoliyati subyektlarining psixologik holatini tasvir- 
lash usullaridan foydalana bilish. Ikkinchisi - psixologik holatlarni 
o ‘zgartirishdagi yangi jihatlarni o ‘rganish va bunga k o ‘nikm a hosil 
qilish.
XX asrda real tarixiy sharoit hayotda bo zo r iqtisodiyotining 
g‘oyaviy-axloqiy im koniyatlarni rivojlantirish g ‘oyasini am alga 
oshirishni vujudga keltirdi. Yangi jam iyat qurish, dem okratik huq u- 
qiy davlat tuzish, iqtisodiyotni bozor m unosabatlariga o ‘tkazish 
m aqsadida davlatlar o ‘ziga xos va mos yo‘ld an b om ioqdalar. Sobiq 
S h o ‘rolar tuzum ining uzoq davom etgan tu rg ‘unlik va inqiroz 
sharoitlarida odam larning yalpi tafakkur ijtim oiy psixologiyaning 
deyarli qaram a-qarshi ko‘rinishlari shakllandi. Xususiy m ulk va uning 
egalariga hasad ko ‘zi bilan qarash, b o q im an d alik kayfiyatining 
kuchayishi, xo‘jalik va ijtimoiy-siyosiy sohalardagi ijodiy tashab- 
buslaming imkoniyatlarini tushunishda begonalashuv ham da hayotga 
ishonchsizlik o ‘sib bordi.
M am lakatim iz m ustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng m a'naviy 
h ayotim izni yuksaltirish, m illiy o ng im izni, siyosiy saviyam izni 
oshirish, milliy mafkura va tafakkurni takom illashtirish borasida 
qilingan ishlar, eng m uhim i odam lar dunyoqarashida, tafakkurida 
ro‘y berayotgan o ‘zgarishlami erishgan eng katta yutuqlarimiz sirasiga 
kiritish mumkin.
Shuni nazarda tutish lozimki, ijtimoiy m unosabatlarning boshqa 
shakllarid an farqli o ia r o q , bozor m u n o sab atlarig a asoslangan 
ijtim oiy-iqtisodiy tizim hayotga nisbatan shaxsiy dunyoqarash va 
tasavvur bilan m unosabatda bo4ishga intilishni vujudga keltiradi. 
M a ’lum ki, bunday m unosabat aksariyat h o latlarda inso nlarni bir- 
biridan ajratadi, ularda yolg‘izlikva q o ‘rq in ch tuyg‘usini kuchayti- 
radi. Iqtisodiy jih a td a n yuksak taraqqiy etgan davlatlarda o ‘tk a- 
zilgan ijtim oiy psixologik tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha, b o zo r 
iqtisodiyoti stixiyali tarzda aholining k o ‘p ch ilik qism ida ruhiy 
zo ‘riqish va vahim ani paydo qilayotganligi kuzatilgan. Q olaversa, 
iqtisodiy rivojlangan m am lakatlarnig aholi o ‘rtasida o ‘z joniga qasd 
qilish holatlari ko‘plab uchram oqda. Biroq 0 ‘zbekistonda barpo
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

e tila y o tg a n b o z o r iqtiso d iy o ti rivojlangan d avlatlarn ing bozor 
m u n o sab atlarid a o ‘ziga xos va mosligi bilan ajralib turadi. “ Bozor 
iqtisodiyotini barpo etish — shunchaki bir m aqsad em as, - deb 
t a ’kidlagan edi Islom K arim ov, - Barcha iqtisodiy, dem okratik, 
siyosiy islohotlarning pirovard m aqsadlarining o ‘zi, bu aw alo inson 
u c h u n m unosib turm ush va faoliyat sharoitlarini yaratishdir” 1. Shu 
b o is m a m la k a tim iz d a o lib b o rila y o tg a n iq tiso d iy islo h o tla r 
strategiyasini am alga oshirishda ta ’lim va m adaniyatni rivojlantirish 
h a m d a isloh qilish, aqliy va m a ’naviy salohiyatni m ustahkam lash, 
ah o lin i ijtim oiy him o ya qilish kabi m asalalar uzluksiz ustuvor 
y o ‘nalish qilib belgilangan. A yniqsa, aqliy va m adaniy salohiyatni 
rivojlantirish tam oyili xalqim izning o ‘zini ozod va erkin deb his 
etish i, m u h to jlik va qaram lik iskanjalaridan xalos b o ‘lganligini 
ch in ak am ig a anglash tuyg‘ularini shaklllantiradi va m ustahkam - 
laydi. S h u n d a ish jarayon id ag i m uom ala odobi ham , m uom ala 
m adan iy ati ham iqtisodiy o ‘zgarishlarning m ustahkam poydevo- 
ri b o ‘lib xizm at qiladi.