‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

Nazorat savollari
1. Aylanma jarayonlar deb nimaga aytiladi?
2. Karno sikli va uning FIK?
3. Termodinamikaning I I qonuni nimani izohlab beradi?
4. Termodinamika I I qonunining analitik ifodasini keltiring.
5. Eksergiya haqida tushuncha bering.
6. T o ‘g ‘ri va teskari sikl nima?
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V I B O B . S U V B U G ‘I
2 1 -§ . B u gian ish va bug‘ning termodinamik parametrlari
M a'lum ki, barcha m oddalar harorat va bosimga bog‘liq holda qattiq, 
suyuq va gaz holatida (fazalarda) b o ‘lishi m um kin. M o d d a n in g bir 
holatdan ikkinchi holatga o ‘tishi faza o ‘zgarishi yoki fazaviy o ‘tish deb 
ataladi. Masalan, suyuq fazaning gaz fazaga o ‘tishi — bug‘ hosil b o ‘lish; 
gaz fazaning suyuq fazaga o ‘tishi esa kondensatsiya deyiladi.
Bug‘lanish: Moddaning suyuq holatdan bug‘ holatiga o ‘tishi bug‘Ianish 
deyiladi. Bunda molekulalarning bir qismi suyuqlik yuzasidan ajralib 
chiqadi va uning ustida bug‘ hosil qiladi. B uglanishda ajralib chiqayotgan 
molekulalar yuzada qolgan m olekulalarning tortishish kuchini yengadi, 
ya’ni u l a rs h u kuchlarga qarshi ish bajaradi. Molekulalar bu ishni o ‘zining 
issiqlik harakati, kinetik energiyasi hisobiga bajaradi. M a ’lumki, h a m m a
molekulalar ham bunday ish bajaravermaydi. Kinetik energiyasi a n c h a 
katta b o ‘lgan molekulalargina bunday ish bajara oladi.
Agar suyuqlikning h arorati o ‘zgarm as saqlab turilsa, y a ’ni unga 
t o ‘x to v s iz issiq lik k e l t i r i b t u r i l s a , u h o l d a u c h i b c h i q a y o t g a n
molekulalarning soni to'xtovsiz ortib boradi. Lekin bug‘ molekulalari 
tartibsiz harakatda b o ‘lgani uchun ular suyuqlikdan b u g ‘ga o ‘tishi bilan 
bir vaqtda, teskari jarayon — kondensatsiya ham hosil b o ‘ladi. Agar 
b u g ‘lanish yopiq idishda ketayotgan b o 4 s a, u holda, b u g k m iqdori 
m uvozanat qaror topguncha, ya’ni suyuqlik va bug‘ miqdorlari o ‘zgarmas 
b o ‘lguncha ortaveradi. Bu vaqt birligi ichida suyuqlikdan chiqib ketgan 
m olekulalar soni shu vaqt ichida suyuqlikka qaytayotgan molekulalar 
soniga teng, deganidir.
Suyuqligi bilan dinam ik m uvozanatda turgan bug
4
— to ‘yingan bug‘ 
deyiladi. Muvozanat vaqtida bug‘ning zichligi o ‘zgarmas b o ‘ladi, bu zichlik 
m uayyan bosimga t o ‘g ‘ri keladi. Bu bosim t o ‘yingan bug‘ning elastikligi 
deyiladi.
T o ‘yingan bug‘ning bosimi harorat k o ‘tarilishi bilan ortadi. H arorat 
q ancha yuqori b o ‘lsa, suyuqlikning sh u n c h a k o ‘p molekulalari gaz fazaga 
o ‘tadi va bug‘ning muvozanat topgandagi zichligi, binobarin, bosimi 
shunchalik katta b o ‘ladi. Suyuqlikka tegib turgan va uning ustidagi 
b o ‘shliqni t o ‘yintiradigan b u g ‘ - t o ‘yingan nam bug‘ deyiladi.
T o ‘yingan nam bug
4
— b u g ‘ bilan ju d a mayda suv tom chilarining 
aralashmasidir. Bug‘dagi suyuqlik zarralarining miqdori b u g ‘ning quruq 
yoki namlik darajasini belgilaydi.
Agar suyuqlik o ‘zgarmas bosim da isitilsa, uning molekulalarining
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b arc h a hajm b o ‘yicha harakat tezligi ortadi va b u g ‘ hosil b o l i s h i
kuchayadi. Bug' hosil boMadigan bosimga q a t ’iy muvofiq keladigan 
muayyan haroratda bugManish jarayoni qaynash jarayoniga aylanadi.