Òz betinshe Tema: Qaraqalpaq tilin oqitiwda zamanagoy texnalogiyalardin àhmiyeti Tayarlaģan

Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın. jetilistiriw boyınsha áhmiyetli qarar.

2021-jıl 16-iyul kúni Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumınıń «Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw ilajları haqqında»ǵı qararı qabıl etildi.
Bárshege málim, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumınıń 2020-jıl 3-noyabrdegi «Qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatındaǵı abırayın hám ornın jáne de arttırıw ilajları haqqında»ǵı qararı tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi janında Mámleketlik tildi rawajlandırıw departamenti shólkemlestirilip, mámleketlik tildi rawajlandırıw, mámleketlik tildiń háreket etiwi menen baylanıslı mashqalalardı anıqlaw hám saplastırıw baǵdarında bir qansha unamlı jumıslar ámelge asırılmaqta. Sonday-aq, qaraqalpaq tiliniń jazıw normaları hám qaǵıydaların jetilistiriw, zamanagóy atamalardıń qaraqalpaqsha sıńarların jaratıw hám bir túrde qollanılıwın támiyinlew, geografiyalıq hám basqa da toponimikalıq obektlerge nızam hújjetlerine muwapıq atamalar beriw ilajları alıp barılmaqta.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumınıń «Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw ilajları haqqında»ǵı qararı bul baǵdarda ámelge asırılıp atırǵan jumıslardı jáne de joqarǵı basqıshqa alıp shıǵıw, mámleketlik tildi jáne de rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye.
Qararǵa muwapıq, 2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw koncepciyası tastıyıqlandı.
Koncepciyada elimizdiń jámiyetlik-siyasiy turmısınıń barlıq tarawlarında mámleketlik til imkaniyatlarınan tolıq hám durıs paydalanıwǵa erisiw, bilimlendiriw mákemelerinde mámleketlik tildi oqıtıw sistemasın jáne de jetilistiriw, onıń ilim-pán tili sıpatındaǵı abırayın arttırıw, qaraqalpaq tiliniń tazalıǵın saqlaw, onı bayıtıp barıw hám xalıqtıń sóylew mádeniyatın arttırıw, qaraqalpaq tiliniń zamanagóy málimleme texnologiyaları hám kommunikaciyalarına jedel integraciyalasıwın támiyinlew, qaraqalpaq tiliniń xalıqaralıq kólemdegi ornı hám abırayın arttırıw, bul baǵdarda shet eller menen birge islesiwlerdi rawajlandırıw, elimizde jasaytuǵın barlıq millet hám elatlardıń tillerin rawajlandırıw maqsetinde keń hám teń imkaniyatlar, sonday-aq olarǵa mámleketlik tildi úyreniw ushın qolaylı sharayatlar jaratıw sıyaqlı mámleketlik tildi rawajlandırıwdıń baslı baǵdarları belgilep berildi.
2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriwdiń tiykarǵı baǵdarlarında tómendegiler názerde tutıladı:
a) bilimlendiriw mákemelerinde mámleketlik tildi oqıtıw sistemasın jáne de jetilistiriw, onıń ilim-pán tili sıpatındaǵı abırayın arttırıw tarawında:
2025-jılǵa mektepke shekemgi bilimlendiriw tarawında mámleketlik hám mámleketlik emes mektepke shekemgi bilimlendiriw tarmaqların keńeytiw, yaǵnıy jańadan mámleketlik mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerin qurıw, mámleketlik-jeke sheriklik tiykarındaǵı hám shańaraqlıq mámleketlik emes mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerin shólkemlestiriw, mektepke shekemgi bilimlendiriwdiń alternativ túrlerin rawajlandırıw esabınan qaraqalpaq tili toparlarına qamtıwdı 75,7 procentke, 2030-jılǵa shekem 79,1 procentke jetkeriw;
2030-jılǵa shekem ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıw jılları ushın tayanısh oqıw jobalarında qaraqalpaq tili pániniń oqıtıw kólemin ámeldegi háptede 73 saattan 90 saatqa shekem kóbeytiw;
joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tili kafedralarınıń sanın 2025-jılǵa shekem 8 ge, 2030-jılǵa shekem 12 ge jetkeriw;
b) qaraqalpaq tiliniń tazalıǵın saqlaw, onı bayıtıp barıw hám xalıqtıń sóylew mádeniyatın arttırıw tarawında:
latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesinde «Qaraqalpaqstan milliy enciklopediyası» tomların basqıshpa-basqısh tayarlaw hám baspadan shıǵarıw;
2021-jılda qaraqalpaq tiliniń sózlik baylıǵın arttırıwshı 9 lingvistikalıq, tarawlıq-terminologiyalıq, túsindirme sózlikler jaratıw;
teleradiokanallarda baslawshı-jurnalistlerdiń qaraqalpaq ádebiy tilinde sóylew mádeniyatın jetilistiriwge baǵdarlanǵan kurslarda oqıtıw sistemasın jolǵa qoyıw hám qamtıwdı 2030-jılǵa shekem 100 procentke jetkeriw;
qaraqalpaq tilinde jumıs alıp baratuǵın aymaqlıq teleradiokanallar ashıw;
v) qaraqalpaq tiliniń zamanagóy málimleme texnologiyaları hám kommunikaciyalarına jedel integraciyalasıwın támiyinlew tarawında:
2025-jılǵa shekem qaraqalpaq tilinde tarawlar boyınsha is júrgiziw hújjetleriniń birden-bir elektron úlgilerin islep shıǵıw hám olardan paydalanıw ushın 6 onlayn-baǵdarlama jaratıw, 2030-jılǵa shekem bul kórsetkishti 15 ke jetkeriw;
elektron baǵdarlamalardıń qaraqalpaqsha qosımshaların hám elektron sózlikler jaratıw;
shet el puqaraları ushın qaraqalpaq tilin úyretiw baǵdarlamaların jaratıw;
g) qaraqalpaq tiliniń xalıqaralıq kólemdegi ornı hám abırayın arttırıw, bul baǵdarda shet eller menen birge islesiwdi rawajlandırıw tarawında:
shet el joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tili kursların zárúr ilimiy, oqıw-metodikalıq, kórkem ádebiyatlar menen támiyinlew, qaraqalpaq tilin úyretiwge baylanıslı ilimiy-izertlew jumıslarınıń kólemin keńeytiw.
Sonday-aq, qarar tiykarında 2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw koncepciyasın 2021-2023-jıllarda ámelge asırıw baǵdarlaması, latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-basqısh tolıq ótiwdi támiyinlew boyınsha «Jol kartası» tastıyıqlandı.
Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-basqısh tolıq ótiwdi támiyinlew boyınsha «Jol kartası»nda Normativlik-huqıqıy bazanı jetilistiriw, Álipbe hám imlanı oqıtıw, úgit-násiyatlawdı shólkemlestiriw, Oqıw-metodikalıq ádebiyatlar, qollanbalar hám olardıń elektron baǵdarlamaların tayarlaw hám tarqatıw, Jańa álipbedegi jazıwda is júrgiziwge tolıq ótiw boyınsha bir qatar wazıypalar belgilep berilgen.
Oǵan muwapıq, 2022-jıl dekabrge deyin:
– is qaǵazları, túrli blankalardıń tolıq latın jazıwına tiykarlanǵan ózbek hám qaraqalpaq álipbesinde jazılıwın támiyinlew;
– kóshe hám orın atamaları, shólkemlerdiń atları, taxtashalar, ǵalaba xabar quralları, reklama hám daǵazalardıń tolıq latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq hám ózbek álipbesinde jazılıwın támiyinlew;
– jergilikli baspa hám elektron ǵalaba xabar quralları, internet saytları, baspalar, poligrafiya kárxanaları jumısın tolıq latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine ótkeriw;
2023-jıl 1-yanvardan baslap shólkemlestiriw-huqıqıy túrine qaramastan barlıq shólkemlerde is júrgiziw hújjetleri hám basqa da hújjetlerdi latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq hám ózbek álipbesinde islep shıǵıw, qabıllaw hám járiyalaw ámeliyatın tolıq engiziw, bunda mámleketlik uyımlar hám basqa da shólkemlerdiń latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq hám ózbek álipbesinde is júrgiziwge tolıq ótiwin támiyinlew belgilep qoyılǵan.
Prezidium qararına muwapıq, 2022-jıl 1-aprelden baslap qaraqalpaq tili hám ádebiyatı boyınsha bilimdi bahalawdıń test sisteması tiykarında basshı kadrlardıń mámleketlik tilde rásmiy is júrgiziw dárejesi anıqlanıwı hám juwapker lawazımlarǵa tayınlanatuǵın shaxslar ushın qaraqalpaq tilin biliw boyınsha dáreje sertifikatları engiziliwi, Qaraqalpaq mámleketlik universiteti janındaǵı «Mámleketlik tilde is júrgiziw tiykarların oqıtıw hám qánigeligin arttırıw orayı»nda qaraqalpaq ádebiy tili normaları hám mámleketlik tilde is júrgiziw boyınsha qısqa múddetli (1-2 ayǵa shekem) oqıw kursları turaqlı túrde shólkemlestiriliwi belgilendi.
Sonday-aq, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń janında Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw fondı shólkemlestirilip, onıń Qáwenderlik Keńesiniń quramı, strukturası, Rejesi tastıyıqlandı.
Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw boyınsha baslamalardı qollap-quwatlaw hám qaraqalpaq tilin rawajlandırıw joybarlarına grantlar ajıratıw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıw boyınsha kitaplar, qollanbalar, sózlikler hám basqa da kitaplardı shıǵarıwdı finanslıq qollap-quwatlaw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa baylanıslı ilimiy-izertlew jumısların qollap-quwatlaw, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi hám Ministrler Keńesiniń qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa tiyisli hújjetleri, májilis protokolları hám tapsırmaları boyınsha ilajlardı qarjılandırıwǵa kómeklesiw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıw boyınsha baǵdarlamalar hám “jol kartaları”ın ámelge asırıwda qatnasıw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa baylanıslı media ónimler, kompyuter baǵdarlamaları, mobil qosımshalar hám basqa da elektron materiallardı tayarlaw jumısların qollap-quwatlaw Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi janındaǵı Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw fondınıń tiykarǵı wazıypaları etip belgilendi.
Qararǵa muwapıq, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesine:
2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw koncepciyası hámde onıń 2021-2023-jıllarda ámelge asırıw baǵdarlamasında hám Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-basqısh ótiwdi támiyinlew boyınsha «Jol kartası»nda belgilengen wazıypalardıń óz múddetinde sapalı orınlanıwın támiyinlew boyınsha hár sherekte juwapkerlerdiń esabatın tıńlap barıw;
Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi, Innovaciyalıq rawajlanıw basqarması, Málimleme hám ǵalaba kommunikaciyalar basqarması, joqarı oqıw orınları, tiyisli ministrlikler hám mákemeler menen birgelikte qaraqalpaq tiliniń leksikografiya tarawın rawajlandırıw, jańa áwlad oqıw hám atamalar sózliklerin jaratıw, olardıń elektron variantların iske túsiriw;
joqarı oqıw orınları menen birgelikte filologiya tálim baǵdarlarında «Kompyuter lingvistikası», «Ámeliy filologiya» qánigeliklerin shólkemlestiriw;
Málimleme texnologiyaları hám kommunikaciyalardı rawajlandırıw basqarması, Innovaciyalıq rawajlanıw basqarması, Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universiteti Nókis filialı menen birgelikte qaraqalpaq tilinen shet tillerge hám shet tillerden qaraqalpaq tiline awdarma islewshi kompyuter baǵdarlamasın jaratıw;
Qaraqalpaqstan Teleradiokompaniyası menen birgelikte tiyisli shólkemlerdiń qatnasıwında balalar ushın óz aldına qaraqalpaq tilindegi telekanal shólkemlestiriw, «Tilge itibar», «Ana tilinde sóylesemiz», «Sheshenlik sheberligi», «Til – millettiń aynası», «Kitap – bilim bulaǵı», «Bilimli jaslar – keleshek qurıwshısı» hám basqa da kórsetiw hám esittiriwlerdi shólkemlestiriw;
Qaraqalpaqstan Teleradiokompaniyası, milliy-mádeniy oraylar menen birgelikte milletler aralıq qatnasıqlardı, tatıwlıqtı bekkemlew hám olardıń turmısın, úrp-ádet hám dástúrlerin, tilin, tariyxın hám mádeniyatın úgit-násiyatlawshı arnawlı kórsetiwlerdi shólkemlestiriw;
Finans ministrligi menen birgelikte Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw fondın qarjılandırıw ushın 2021-jıl dawamında Qaraqalpaqstan Respublikası respublika byudjetiniń qosımsha derekleri esabınan 1,0 milliard swm hám 2022-jıldan baslap hár jılı zárúr byudjet qarjıların ajıratıw wazıypaları júklendi.