Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

Undosh fonemalar sistemasi
Kuchli oppozitsiyada undosh fonemalaming asosiy belgilari 
quyidagi belgilar hisoblanadi: shovkin va ovozning ishtirokiga ko'ra paydo 
bo'lishi o'm i va usuliga ko'ra, palatalizatsiyaning bor-yo'qligaga ko'ra.
Hozirgi o'zbek adabiy tilidagi 24 ta undosh fonemalaming
62

---

yuqoridagi sanab o'tilgan asosiy belgilarini quyidagi jadvalda ko'rsatish 
mumkin:
tablitsa str. 51
Fonemalar
P b f
V
t d s z ch j sh j к g g к
X X
m n ng У 1 r
shovqinli
+ + + + + + + + + +
+ + + + +
+ + +
sonor
+ + + + + +
jarangli
+
+
-b
+
+
+
+ +
+
+ + + + + +
jarangsiz
+
+
+
+
+
+
+
+ + +
portlovchi
+ +
+ +
+
+ +
+ + +
sirg'aluvchi
+ +
+ +
+ +
+
+
+
affrikat
+
+
titroq
+
burun
+ + +
yon
+
labial
+ + +
+
+
til oldi
+ +
+ + + + + +
+
+ +
til o'rta
+
til orqa
+ +
+
chuqur til 
orqa
+ + +
bo'g'iz
+
Fonemaning asosiy belgilari korrelyativ va korrelyativ bo'lmagan 
belgalar bo'lishi mumkin. Kamida ikki fonemaning asosiy belgilari 
umumiy bo'lib, birida bor, ikkinchisida yo'qligi bilan ajralib turadigan
63

---

belgi korrelyativ belgi hisoblanadi. Ma'lum belgilar majmuasi faqat birgina 
fonemaning o'ziga xos bo'lsa, bunday belgilar korrelyativ belgi 
hisoblanadi. Masalan, "p" fonemasida jarangsizlik belgisi asosiy belgilariga 
ega bo'lgan, ammo undan boshqa korrelyativ belgisining borligi bilan 
(jaranglilik belgisining borligi bilan) farq qiladigan "b" fonemasi bor. 
Bundan farqli ravishda "x" fonemasining jarangsizlik belgisi asosiy ammo 
korrelyativ bo'lmagan belgidir. CHunki uning jarangli belgiga uga bo'lgan 
ziddi yo'q.
Bir qator undosh fonemalar jarangli- jarangsizlik belgisiga ko'ra 
korrelyativ juftliklami hosil qiladi: p-b, k-g, s-z, ch-j, k-g, f-v.
Jarangli-jarangsiz belgisiga ko'ra korrelyativ munosabatga ega 
bo'lmagan fonemalar bu belgilarga ko'ra juftlikkka kirmaydigan 
hisoblanadi. Masalan: x,y,n,r,l,k.
Fonemalaming asosiy korrelyativ belgilari farqlovchi belgilar 
sanaladi. Masalan, p fonemasining jarangsizlik, b fonemasining jaranglilik 
belgalari 
shu fonemalaming farqlovchi 
belgalaridir. 
CHunki 
bu 
fonemlaming boshqa barcha belgilari umumiydir.
Fonemaning asosiy belgilari farqlovchi belgi bo'lmasligi ham 
mumkin. Agar asosiy belgi korrelyativ bo'lmasa, farqlovchi belgi vazifasini 
o'tamaydi. Masalan, x fonemasining jarangsizlik belgisi farqlovchi belgi 
hisoblanmaydi. CHunki boshqa belgilari x fonemasi bilan umumiy bo'lib, 
faqat jarangsizlik belgisiga korrelyativ bo'lgan jaranglilik belgisi borligi 
bilan undan farq qiluvchi jarangli fonema o'zbek tilida yo'q.
Kuchsiz pozitsiyada korrelyativ munosabatdagi juftliklaming 
farqlovchi belgilari yo'qolishi mumkin. Korrelyativ juftliklar o'rtasidagi 
farqlovchi belgilaming yo'qolishi farqlovchi belgalar neytralizatsiyasi 
hisoblanadi. 
Masalan, 
o'zbek 
tilida 
so'zning 
oxirga 
pozitsiyasi
64

---

undoshlaming kuchsiz pozitsiyasi hisoblanadi. SHuning uchun bu 
pozitsiyada 
korrelyativ 
juftliklar 
o'rtasidagi 
farqlovchi 
belgi 
neytralizatsiyaga uchraydi: bop-bob, tig'-tiq va boshqa. Bu fonemlar 
o'rtasidagi farqlovchi belgi ulaming kuchli pozitsiyaga- unli oldiga 
olinganda yarn tiklanadi.
Undosh fonemalar o'rtasidagi munosabatlamiig turlicha tasnifi 
uchraydi. Masalan, L. L. Bulanin rus tilidagi barcha undoshlar besh 
farqlovchi belgi asosida o'zaro oppozitsiyaga kirishi mumkinligini, bu besh 
belgi, o'z navbatida, uch guruhni: asosiy, korrelyativ, nisbiy belgilami hosil 
qilishini ko'rsatadi. Paydo bo'lish o'mi va usuliga ko'ra undosh fonemlar 
belgisi asosiy, jarangli-jarangsizlik, qattiqlik-yumshoqlikka ko'ra belgisi 
korrelyativ, shovqinlik-sonorlikka ko'ra farqlovchi belgisi nisbiy belgilarga 
ajratiladi.
Bunga ko'ra har bir undosh asosiy, korrelyativ va nisbiy belgilarga 
ega. Masalan "b" undoshi portlovchi, labial (asosiy belgi) belgilar 
majmuasidan iborat.
A.A.Abduazizov 
umumiy 
qabul 
qilingan 
undoshlaming 
artikulyatsion tasnifi asosida o'zbek tilida quyidagi birlik oppozitsiyalami 
ajratadi:
1. Artikulyatsion o'mi vato'siqning hosil bo'lish o'rniga ko'ra:
a) labial-til oldi: 1-t, b-d, m-n, f-s, v-z, f-sh, v-1, v-r;
b) labial-til o'rta, f-i, v-y;
v) labial-til orqa, p-к, b-k, f-x, v-g,
g) labial-bo'g'iz ; f-h, v-h,
d) til oldi- til orqa; t-k, t-k, d-g, s-x, z-g, n-g;
e) til oldi- bo'g'iz: s-h, z-h, sh-h, ch-h, j-h.
Artikulyatsiya usuli va to'siqning qanday hosil bo'lishiga ko'ra:
65

---

a) portlovchi-sirg'achuvchi: p-f, b-v, t-s, d-z, t-sh, k-x, d-j, g-g', k-
x, g-x;
b) portlovchi-affirikat: t-i, d-dj.
v) sirg'aluvchi- affmkat: sh, ch, j, dj.
g) portlovchi- shovqinli- burun sananti: b-m, d-n, g-n:
d) sirg'aluvchi- sonant: z-1; j-r;
e) shovqinli sonant - burun sanant: v-m, 1-n, r-n; 
j) yon sanant-titroq sonant: 1-r;
z ) titroq sonant - til o'rta sonant: r-y.
Muallif o'zbek tili undosh fonemlari o'rtasida 58 ta birlik 
oppozitsiyasi mavjudligini, ikkitalik oppozitsiya bunga qaraganda ikki 
barobar, ko'plik oppozitsiyalar esa bundan bir necha barobar ko'pligini 
ta'kidlaydi.
Savol va topshiriqlar
1. Unlilaming asosiy belgilari nima?
2. Unlilaming qanday oppozitsiyalari bor?
3. Undoshlaming' asosiy belgalarini ayting.
4. Undoshlaming asosiy belgalari nima?
5. Undoshlaming korrelyativ belgilari haqida gapiring.