Feyil Jobasi: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

2. Feyil máhálleri.

Feyil arqalı ańlatılatuǵın is-háreket yamasa halat belgili bir waqıtta hám belgili bir keńislikte iske asırıladı. Sonlıqtan da máhál kategoriyası – uluwma feyil ushın tán kategoriya. Máhál túsinigin anıqlawda sóylew waqtı sheshiwshi xızmetti atqaradı, sebebi feyildiń máhál katgoriyası feyil tárepinen ańlatılǵan is-hárekettiń sóylew waqtına qatnasın bildiredi. Sóylew waqtına qaray feyiller ótken, házirgi hám keler máhál bolıp úshke bólinedi.

1. Ótken máhál. Is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yamasa ótpegenligin sıpatlap kórsetedi. Ótken máhál feyilleri sintetikalıq (anıq ótken máhál, nátiyjeli ótken máhál, anıq emes burınǵı ótken máhál) hám analitikalıq (burınǵı ótken máhál, jaqın ótken máhál, tamamlanbaǵan ótken máhál, tákirarlanıwshı ótken máhál, niyetli ótken máhál, dawamlı ótken máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Nókiste kóp qabatlı taza jaylar salındı. Feyil máhálleri
2. Házirgi máhál. Házirgi máhál feyilleri sóylew waqtında bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi. Házirgi máhál feyilleri analitikalıq (anıq házirgi máhál) hám sintetikalıq (dawamlı házirgi máhál, házirgi keler máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Bizler taza imaratlarda oqıp atırmız. Shıǵıs tárepten samal esip tur.
3. Keler máhál. Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin orınlanatuǵının bildiredi. Keler máhál formaları tómendegidey túrlerge bólinedı anıq keler máhál, boljawlı keler máhál, niyetli keler máhál. Mısalı, kógeredi, bararman, barmaqshıman, kelejaq hám t.b. Poezd saat 5 te keledi. Solay etip, feyil sózler iz-háreket mánisindegi sózler bolıp, olar sol is-hárekettiń qanday formada isleniw ózgesheliklerine qaray mánilik hám grammatikalıq túrlerge ajıraldı.
3. Qaraqalpaq tilindegi feyil antonimlerdin` leksika-semantikalıq
o`zgeshelikleri.

Feyil adam yamasa basqa predmetlerdin` ta`biyat qubılıslardın` is- ha`reket protsesslerin, halatların bildiretug`ın so`z shaqabı. Feyillerdegi bul leksikalıq o`zgeshelik olardın` eki toparg`a ajıralıwına tiykar boladı: ha`reket feyilleri ha`m halat feyilleri. Feyillerden an`lasılg`an bul ha`reket ha`m halat a`lbette bet yamasa predmet penen baylanıslı boladı. Ha`reket so`zi grammatikada ken` ma`nide qollanıladı. Ol juwırıw, oqıw, ju`riw, oynaw sıyaqlı dinamikalıq o`zgesheligi anıq sezilip turatug`ın ha`reketlerdi an`latıw menen qatar, esitiw, tın`law, aqarıw, qartayıw, gu`llew ha`m t.b. ha`diyselerdi o`z ishine aladı. Ha`reket so`zinin` grammatikada bunsha ken` ma`nide qollanılwına baylanıslı halat ma`nisi de onın` ishine kirip ketedi. Feyiller halatta ma`nisin ma`ha`l menen baylanıstırıp, ha`reket sıpatında bildiredi.

«Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikası. So`z jasalıw ha`m morfologiya» (No`kis, 1994, 278-282 betler) miynetinde feyillerdin` leksikalıq ma`nisine ayrıqsha itibar berilgen ha`m olar bir neshe ma`nilik tu`rlerge bo`linip ko`rsetilgen. Biz jumısımızda ma`nileri bir-birine qarama-qarsı feyillerdi leksika-semantikalıq o`zgesheligin anıqlawda usı miynetke su`yendik. Al feyil antonimlerdin` ma`nilik o`zgeshelikleri haqqında qaraqalpaq til biliminde ele pikirler joq.
Demek, ko`rip turg`anımızday feyil antonimlerdi de leksika-semantikalıq jaqtan toparlarg`a ajıratıwda birdeylik joq. Bul ta`biiy, sebebi feyillerdin` semantikalıq o`zgeshelikleri og`ada ha`r qıylı. Usıg`an baylanıslı feyil antonimlerdin` bul belgisi boyınsha toparlarg`a ajıratıw qıyın ma`selelerdin` bri. Biz qaraqalpaq tilindegi feyil antonimlerdi to`mendegidey ma`nilik tu`rlerge bo`ldik:
1. Adamlarg`a, adamlar arasındag`ı qarım-qatnasqa baylanıslı feyil antonimler;
2. Qıymıl-qozg`alıstı bildiretug`ın feyil antonimler;
3. Biologiyalıq protsesslerge baylanıslı feyil antonimler;
4. Ta`biyat qublıslarına baylanıslı feyil antonimler
5. Ha`reket-hlat ma`nilerin bildiretug`ın feyil antonimler;
Bular atalg`an toparlardag`ı feyil antonimler o`z gezeginde bir neshe mayda ma`nilik toparlarg`a bo`linedi:
Adamlarg`a, adamlar arasındag`ı qarım-qatnasqa ta`n bolg`an feyil antonimler. Bul tiptegi feyil antonimler qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında u`lken orındı iyelep, qarım-qatnas protsessinde jiyi qollanıp otıradı. Olar o`zinin` tuwra ma`nisinde de, awıspalı ma`nisinde de jumsaladı. Olardı ma`nilik jaqtan to`mendegishe bo`ldik: