Feyil Jobasi: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

Tiykarǵı bólim
1. Feyildiń meyil kategoriyası.

Feyildiń meyil kategoriyası. İs-hárekettiń obektivlik haqıyqatlıqqa bolǵan mánilik qatnasların bildiredi. Sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan qatnası is-háreket arqalı bildirilip, sol isháreket buyrıq, tilek, shárt hám anıq xabarlaw mánilerinde keledi. Házirgi qaraqalpaq tilinde feyildiń meyilleri 5 túrge búlinedi:

1. Buyrıq meyil. Sóylewshi tárepinen basqa birewge qaratılǵan buyırıw, hámir etiw, talap etiw, shaqırıq hám t.b. mánilerdegi isháreketti bildiredi. Sóylewshiniń buyrıǵı tıńlawshıǵa, tıńlawshı arqalı basqa birewge ótedi. Haqıyqıy buyrıq meyil formaları II hám III bet arqalı bildiriledı: oqı, jaz, jazdır, úyret, oqıń, oqısın hám t.b.
2. Shárt meyil. Shárt meyil forması ekinshi bir tiykarǵı ishárekettiń isleniw ya islenbew shártin bildiredi. Shárt meyil qatnasqan gápte, kóbinese eki is-háreket boladı. Ol tiykarınan -sa//- se affiksi arqalı bildiriledı Paxtanı erte ekseń, utasań.
3. Tilek meyil. Is-hárekettiń isleniwine sóylewshiniń tilekniyetlerin, intasın, árman etiwin, ótinish, soranıw hám t.b. qatnasların bildiredi. Tilek meyil mánisindegi feyiller ele islenbegen, biraq isleniwi tiyis bolǵan is-háreketti ańlatadı. Tilek meyildiń morfologiyalıq kórsetkishleri -ayın//-eyin, -ǵay//-gey, -qay//-key affiksleri bolıp esaplanadı. Mısalı, alayın, kómekleseyin, barǵay, kelgey, barǵayman, ótkeymen.
4. Maqset meyil. Islewshiniń is-háreketiniń isleniw maqsetin, niyetin bildiredi. Maqset meyili túbir hám dórendi feyillerge - maqshı//-mekshi (-baqshı//-bekshi, -paqshı//-pekshi) affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: barmaqshıman, kelmekshiseń, aytpaqshı.
5. Anıqlıq meyil. Is-háreketi belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan real mánidegi anıq xabardı ańlatadı. Anıqlıq meyildiń ózine tán arnawlı grammatikalıq forması joq. Onıń mánisi betlenip kelgen ótken, házirgi, keler máhál formaları arqalı anıqlanadı: Men qalaǵa kettim. Mashina menen baratırman. Muzeyge oqıwshılar baradı.