Filologiya fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi «turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi»

1-mavzu yuzasidan tarqatma materiallar



Turkiy tillar taraqqiyoti davrlari






2-mavzu.TURKIY TILLAR FONETIKASI
Reja:
1.Turkiy tillar fonetikasi.
2.Turkiy tillarning unlilar tizimi.
3.Turkiy tillarning undoshlar tizimi.
4. Turkiy tillarga xos fonetik o‘zgarishlar. Singarmonizm.


Asosiy tushunchalar: fonema, tovush o‘zgarishlari, geminatsiya, geminat tovush, singarmonizm, unlilar tizimi, undoshlar tizimi, rotatsizm, labdaizm, jaranglilashish, jarangsizlashish.

Har bir til oilasining boshqa til oilalaridan ajratib turuvchi xususiyatlari mavjud. Turkiy tillar oilasi uchun xos bo‘lgan singarmonizm, so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi, bir bo‘g‘inda undoshlarning qator kelmasligi, gap bo‘laklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar bu tillarni boshqa til oilalaridan farqlab turadi. Muayyan tilga xos xususiyatlar shu til oilasining til qurilishi, grammatik tizimini tashkil etadi. Til oilasining o‘ziga xos xususiyatlari muayyan davr nuqtayi nazaridan o‘rganiladi. Tilga xos fonetik-fonologik, leksik-semantik, morfem-morfologik xususiyatlar o‘zgaruvchan bo‘lib, turli tillardagi o‘xshash jihatlar genetik asos til belgilari bilan izohlanadi. Shu bilan bir qatorda tashqi omillar ham nazarda tutiladi.
Mahmud Koshg‘ariy turkiy tillar fonetik qonuniyatini birinchilardan bo‘lib yoritgan olimdir. U “Devonu lug‘otit turk”da fonetik qonuniyatlarning tovush almashuvi, tovush tushishi, tovush ortishi kabi ko‘rinishlarini batafsil izohlagan.
Mahmud Koshg‘ariy sharqiy va g‘arbiy guruh turkiy tillarining qator farqli xususiyatlarini keltiradi. Masalan, sharqiy va g‘arbiy guruh turkiy tillarining fonetik jihatdan quyidagicha farqlanishini ko‘rsatadi:
So‘z boshida:

Sharqiy turkiy tillarda	G‘arbiy turkiy tillarda
Jarangsiz t - tovushi keladi: tebey	Jarangli d- tovushi keladi: debey
Til o‘rta ytovushi keladi: yinju, yilkin	Til oldi j tovushi keladi yoki ytovushi kelmaydi: janju, elkin
Sonor m – tovushi keladi: men, muŋ	Portlochi b – tovushi keladi:ben, buŋ

Turkiy tillarning unlilar tizimi. Dunyodagi barcha tillarda bo‘lgani kabi turkiy tillarda ham unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud. Hozirgi turkiy tillarda unli va undosh tovushlar miqdori bir xil emas. Tuva, gagauz, chulim, tatar tillarida unlilar miqdori variantlari bilan hisoblaganda yigirmatadan ortadi. Masalan, gagauz tili fonetikasida 18ta unli fonema beriladi: a, ı, o, u, e, i, o:, u:, a:, aa, ıı, oo, uu, ee, ii, o:o:, u:u:, a:a:. V.V.Radlov fikricha, umumturkiy bobo til davrida sakkizta unli mavjud bo‘lgan. Turkiy tillarning aksariyatida unli fonemalar 8ta:

Qisqa unlilar	a	ə	o	ө	u	ü	ı	i
Cho‘ziq unlilar	a:	ə:	o:	ө:	u:	ü:	ı:	i:

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud.
Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi ä ning lablangan orqa qator a unlisiga o‘tishi tatar, boshqird tillari uchun xarakterlidir: бақıр “mis”.
O‘zbek tiliga lablanmagan о xosdir: бош, тоng.
Turkiy tillarga xos cho‘ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko‘proq saqlangan.
Turkiy tillarda cho‘ziq unlilar birlamchi va ikkilamchi turlarga ajratiladi. Birlamchi cho‘ziq unlilar tarixi qadimgi turkiy tilga borib taqalsa, ikkilamchi cho‘ziq unlilar turkiy tillar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida qadimgi turkiy so‘zlar tarkibidagi ayrim undosh tovushlarning qisqarishi va tushishi natijasida kelib chiqqanligi qayd etilgan. Hozirgi turkiy tillarda so‘zdagi ayrim fonetik o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan cho‘ziq unlilar ham kuzatiladi. Masalan, uyg‘. o:rak “o‘roq “, o:rdak “o‘rdak” kabi so‘zlarda birinchi unli cho‘ziq talaffuz qilinadi. Bunday unlilar turkologiyada ikkilamchi cho‘ziq unlilar deb yuritiladi.
Bir qator turkiy tillarda ikkilamchi cho‘ziq a unlisi shakllangan: gag., xak., tuv., shor. a:r (ağır) “og‘ir”, a:z (ağız) “og‘iz”, tuv. ada:m (adağam) “oyog‘im”, xak. aza:m (azağam) “oyog‘im”, xak. pa:r (bağır) “bag‘ir”, turk. a:č (ağach) “daraxt”, gag. sa:r (sağır) “sag‘ir”, tuv., xal., shor. a:l “ovul”.
Turkiy tillarda cho‘ziq unlilar so‘z ma’nolarini farqlashga ham xizmat qiladi: bar “bor” – baar “bag‘ir”, ol “u” -ool “o‘g‘il”, sok “ur” –sook “sovuq”, suk “chorlamoq”-suuk “suyuqlik”, ur “uzoq” - uur “uya”, dun “tun”-duun “kecha”, ıt “it”- ııt “tovush”, čırı “yoritmoq”–čırıı “yorug‘i”³.
Oltoy, gagauz, qirg‘iz, tuva, turkman, yoqut tillarida va o‘zbek tilining qorabuloq shevasida unlilar uzun-qisqaligiga ko‘ra farqlanadi. Bu holat fiziologik farq bo‘lib, ma’noni farqlash uchun xizmat qiladi. Masalan, qorabuloq shevasida: a:t “ism” – at “ot”( hayvon) , a:č “och” (sifat) – oč- “och-” (fe’l). Bu so‘zlar tarkibidagi unlilar birlamchi cho‘ziq unlilar hisoblanib, shu so‘z tarkibida azaldan cho‘ziq holda mavjud bo‘lgan.