Filologiya fakulteti tilshunoslik kafedrasi

3.2.Gazeta diskursining lingvistik xususiyatlari.
"Diskurs" atamasi paydo boʻlganidan beri soʻnggi bir necha oʻn yilliklar davomida ushbu konsepsiyaning mohiyati va uning "matn" atamasidan farqi haqida munozaralar boʻlib oʻtdi. Olimlar bu ikki tushunchani farqlashga, keyin ular orasidagi oʻhshashlik darajasini aniqlashga harakat qildilar. Yaqin yillarda “matn” tushunchasi “diskurs” tushunchasi bilan almashtirildi, yaʼni bu ikki atama bir-birini toʻliq almashtiruvchi deb hisoblangan. Amerika tilshunosligiga koʻra "diskurs" tushunchasi faqat ogʻzaki muloqot natijasida qoʻllanilishi bilan tavsiflanadi.
²⁹Oʻzbek tilshunoslari "diskurs" tushunchasini kengroq koʻrib chiqadilar. Tadqiqotchilar bu tushunchalarni statika/dinamika yoʻnalishi boʻyyicha qatʼiy ravishda farqlashga moyildirlar, yaʼni matn maʼlum bir natija, muloqot mahsuli boʻlib koʻrinadi, nutq esa muloqotning oʻzi tirik jarayondir .
Ommaviy axborot vositalarining doimiy rivojlanishi tufayli yozma va ogʻzaki nutq chegaralarining asta-sekin uzoqlashishi kuzatiladi. Ilgari faqat spontan nutq imtiyozi deb hisoblangan narsa endi lugʻatlarda qayd etilgan va asta-sekin yozma nutqning bir qismiga aylanib bormoqda .
Bosma ommaviy axborot vositalari janrlarida diskursiv faoliyatning oʻziga xos xususiyatlari bor. Bu haqda gapirganda shuni taʼkidlash kerakki, yozma muloqotda tomonlar toʻgʻridan-toʻgʻri aloqaga kirishmaydi. Jurnalistning kommunikativ harakatining natijasi yozma nutq - maqola matnidir. Aksariyat hollarda kitobxondan toʻgʻridan-toʻgʻri munosabat umuman kutilmaydi, bu har doim jonli ogʻzaki muloqot jarayonida sodir boʻladi. Adresat jurnalistning kommunikativ harakatiga munosabat bildirgan taqdirda ham, majburiy vaqt oraligʻi tufayli dastlabki kommunikativ vaziyat oʻzgarishi shubhasiz. Bosma ommaviy axborot vositalarining diskursiv faoliyatining navbatdagi xususiyati kommunikantlarning oʻziga xosligidir . Gazetaning yozma nutqida oluvchining oʻrnini katta auditoriya va turli yoshdagi, milliy, konfessional, siyosiy va boshqa koʻplab xususiyatlar egallaydi. Axborot joʻnatuvchisi ham har doim ham bir shaxs tomonidan belgilanmaydi: u materialning buyurtmachisi, boshqacha aytganda, matnning tashabbuskori, mualliflar guruhi va hatto butun tahririyat boʻlishi mumkin.
Gazeta materialining muallifi oʻzining odatiy manzilini modellashtirishga majbur boʻladi . Jurnalist maqola matnini tayyorlashda qabul qiluvchining barcha nutqiy xatti-harakatlarga xos boʻlgan koʻplab xususiyatlarini, shuningdek, oʻziga xos, masalan, qadriyatlar, tamoyillar va ideallar tizimini, adresatning murojaat qilish qobiliyatini hisobga olishi kerak.
Yozma nutqni yaratishda muallif nafaqat qabul qiluvchi uchun moʻljallangan effektga erishishga, balki ijtimoiy buyurtmani bajarishga harakat qilib, maxsus nutq soʻzlaridan foydalanadi. Jurnalist dastlab maʼlum niyatlarga ega boʻlganligi sababli, u aniq lingvistik vositalar foydasiga ongli ravishda tanlov qiladi, bu esa maqolada Ommaviy Axborot Vosita tiliga xos boʻlgan taʼsir etuvchi funksiyani bajarish uchun zarurdir.
Ingliz va oʻzbek tilidagi gazetalarning global matnida matnlar ustunlik qiladi, ularning asosiy maqsadi yangi maʼlumotlarni yetkazishdir. Matnlarning koʻp turlari mavjud: qisqacha maʼlumotli xabarlar (eslatmalar), badiiy maqolalar, eʼlonlar, intervyular. Gazeta matnining yana bir keng tarqalgan turi – insho boʻlib, unda asosiy rolni maʼlumotlarning oʻzi emas, balki ular haqidagi hukmlar va ularni taqdim etish shakli oʻynaydi.


XULOSA
Ilmiy manbalarda mazkur muammo yechimiga bag'ishlab maxsus ilmiy konferensiyalar o'tkazilganligi ham qayd etiladi. Bu kabi ilmiy izlanishlar va muammoga nisbatan bildirilgan turlicha qarashlar dialogik diskurs masalasining tilshunoslikda hal qilinish lozim bo'lgan, tadqiqqa muhtoj qirralari mavjud ekanligidan dalolat beradi
Ushbu bobda biz "diskurs" tushunchasiga asosiy yondashuvlarni ko'rib chiqdik. Tilshunoslikda “diskurs” atamasi 20- asrning 2-yarmida tilga funksional-kommunikativ yondashuvning paydo boʻlishi munosabati bilan qoʻllanila boshlandi. Til nafaqat shakl nuqtai nazaridan, balki funksiyalar nuqtai nazaridan va uni qo'llash kontekstidan ham o'rganila boshlandi.
Ushbu atamaning ma'nolari ular qo'llanilgan intizomga qarab farqlanadi. Umuman olganda, tilshunoslarning ushbu kontseptsiyaga yondashuvi va ijtimoiy olimlarning yondashuvi haqida gapirish mumkin . Ikkinchisi nutqni ijtimoiy amaliyot bilan bog'laydigan nazariyaga asoslanadi. Bu yo'nalishning asosiy vakillaridan biri fransuz nazariyotchisi Mishel Fukodir. Tilshunoslikda nutq “harakatdagi til” yoki “hayotga botgan nutq” (N. D. Arutyunova taʼrifi) sifatida qaralib, ekstralingvistik omillarning mavjudligi uning asosiy belgisi hisoblanadi.
T. A. van Deyk, P. Serio, V. E. Chernyavskaya, N. D. Arutyunova, V. I. Karasik va boshqalar kabi nutqshunoslikka katta ta’sir ko‘rsatgan tilshunos olimlar tomonidan taklif qilingan ushbu atamaning bir qancha ta’riflari ko‘rib chiqildi. mahalliy nutqshunoslik maktablari - Moskva va Volgograd. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, tilshunoslik doirasidagi nutqqa turlicha yondashuvlar bir-biriga zid emas, balki bir-birini to‘ldiradi.
Kontseptsiyaga yondashuvlarni o'rganib chiqqandan so'ng, biz nutq tasnifining uchta turini ko'rib chiqdik. Axborotni uzatish kanaliga ko'ra nutqlar asosan og'zaki va yozma bo'linadi. A. A. Kibrik bu seriyani imo-ishora va elektron rejim bilan to'ldiradi. Janr mansubligiga asoslangan tipologiya ham mavjud bo‘lib, A. A. Kibrikning fikricha, hali yetarlicha o‘rganilmagan. Uchinchi tasnif inson faoliyati sohasiga qarab nutqning funksional uslublariga asoslanadi .
Tuzilishiga kelsak , tadqiqotchilar uni makro va mikro darajada o'rganadilar . Birinchisi matn sxemasi yoki paragraf kabi katta birliklarni, ikkinchisi esa bashorat va bandlarni o'z ichiga oladi. Nutqning tuzilishini o'rganar ekan, olimlar uning elementlari o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadilar, ular turli darajalarda bo'lib, qandaydir tarzda o'zaro bog'liqdir.
Tilshunoslik va boshqa fanlarda rivojlanayotgan nutq tahliliga yondashuvlarni ko'rib chiqdik . Tilshunoslikda matn tahlili va nutq tahlilining farqlari masalasi muhim masala hisoblanadi. Bu muammoni o‘rgangan V. E. Chernyavskaya umuman til tahlilining bir necha darajalarini ajratib ko‘rsatdiki, bu diskursiv tahlil matn tahlilidan farqli o‘laroq, bir matn doirasidan chiqib ketishini va bu uning asosiy xususiyati ekanligini ko‘rsatdi.
Shuningdek, nutq tahlili boshqa fanlardan ko'plab yondashuvlarni oldi. Masalan, antropologiya tamoyillariga muvofiq fanda nutq etnografiyasi kabi yondashuv paydo bo'ldi . Turli ijtimoiy guruhlarning madaniy xususiyatlarini o'rganish uchun og'zaki nutqda qo'llaniladi.
Bundan tashqari, tilni kommunikativ maqsadlarga qarab qo'llash usullarini o'rganadigan pragmatik yondashuv va yozma matnlarni tahlil qilish uchun ko'pincha ishlatiladigan juda mashhur yondashuv mavjud - tanqidiy nutq tahlilidir. Uning asosiy qiziqishi nutqning g'oyaviy o'lchovidir. Bu yondashuv vakillarining nazariyasiga ko‘ra, “voqelik diskursiv tarzda quriladi”, ya’ni jami yatda dunyoni tushunish tildan foydalanish usullariga qarab shakllanadi.
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, nutq tahlilining o'ziga xos belgisi matnlarni tahlil qilish uchun ularning kommunikativ maqsadini hisobga olgan holda umumiy bilim va kontekstual ma'lumotlardan foydalanishdir. Miqdoriy usullardan farqli o'laroq, u faktlarni to'plamaydi , balki sharhlash jarayonlarini o'rganadi, bu esa sub'ektiv talqin qilish xavfi tufayli ushbu uslubning ham afzalligi, ham kamchiligi deb hisoblanishi mumkin.