Filologiya fakulteti tilshunoslik kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI

FILOLOGIYA FAKULTETI

TILSHUNOSLIK KAFEDRASI

Qo‘lyozma huquqida

UDK ////////////////////////

Egamberdiyev Azizbek Sodiqjon o‘g‘li


DISKURS VA UNING PSIXOLINGIVISTIK XUSUSIYATLARI


70230101 - Lingvistika: o‘zbek tili

Magistr

akademik daajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya


Ilmiy rahbar: S.Qurbonova,

filologiya fanlari bo‘yicha

falsafa doktori, dotsent

Mavzu: Diskurs va uning psixolingvistik xususiyatlari

MUNDARIJA:

KIRISH……………………………………………………………………….…2
I BOB
1.1.Diskurs tushunchasi va uning tadqiqi……………………………………..…3
1.2.Diskurssiyaning lingvokulturologik talqini.…………………………………9
II-BOB.
2.1.Media-diskurs ta'rifi. "Hodisa" tushunchasi va uni ommaviy axborot vositalarida og'zaki namoyish etish usullari……………………………………13
2.2. Diskurs tipologiyasining nazariy tahlili……………………………………
III-BOB.
3.1.Diskursning psixolingvistik xususiyatlari…………………………………..
3.2.Gazeta diskursining lingvistik xususiyatlari…………………………………
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI
ILOVALAR


Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Diskurs - fanlararo tadqiqotlar mavzusi hisoblanadi. Nazariy tilshunoslikdan tashqari, kompyuter tilshunosligi va sun'iy intellekt, psixologiya, falsafa va mantiq, sotsiologiya, antropologiya va etnologiya, adabiyot, semiotika, tarixnavislik, ilohiyot, huquq, pedagogika, tarjima nazariyasi va amaliyot, siyosat va boshqa diskurs bilan bog'liq fan va tadqiqot sohalarining ham asosiy o'rganish obyekti hisoblanadi. Ushbu fanlarning har biri diskursni o'rganishga o'ziga xos tarzda yondashadi.
¹I Tadqiqotning dolzarbligi quyidagilar bilan bog'liq: nutq zamonaviy aloqa turlarida markaziy o'rinni egallaydi. Diskurs nazariyasi tilshunoslikning faol rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Shu bilan birga, nutq nazariyasi va tahlilining ko'pgina masalalari yetarlicha o'rganilmaganligicha qolmoqda. Ushbu kurs ishida nutqni lingvistik nuqtai nazardan tasvirlashga harakat qilinadi. Tadqiqotning maqsadi tilshunoslikdagi nutqning nazariy tavsifi va uning asosiy xususiyatlarini umumlashtirishdir. Tadqiqot ob'ekti - zamonaviy tadqiqotlar va nutqqa nisbatan tilshunoslikning qoidalaridir. Tadqiqot mavzusi turli tilshunoslarning asarlaridagi nutqning xususiyatlari turlari. Tadqiqotning vazifalari tilshunoslikdagi nutq muammosiga turli yondashuvlarni nazariy tahlil qilishdan iborat. Bu ish orqali diskurs va uning psixolingvistik xususiyatlari ham tahlilga tortiladi. Pisixolingvistika psixologiya va lingvistikaning kesishgan nuqtasida paydo bo‘lgan fan hisoblanadi. Nutqning psixolingvistik jihatdan o‘rganish istiqbollari ko‘rib chiqiladi.
Psixolingvistika XX asrning o‘talarida vujudga kelgan fandir. Bu fanning paydo bo‘lishi 1953-1954-yillarda AQSHda psixologiya, tilshunoslik va axborot nazariysi bo‘yicha mutaxsislarning qo‘shma seminarida rasman e’lon qilindi. Psixolingvistika fan sifatida aloxida so‘zlarni o‘rganishdan gaplarni tarnsformatsion aspekda o‘rganishga va provardida matn-diskursga o‘tish jarayonida rivojlanadi. Amerika psixolingvistikasining dastlabki vakillari Charlz Osgud, Jorj Armitaj Miller, Den Isaak Slobin va boshqalardir. Psixolingvistika tilni o‘zlashtirish va qo‘llash asosida yotgan fikrlash jarayonlarini o‘rganish uchun psixologiya va tilshunoslikning nazariy va empirik usullaridan foydalanadi. Bunday tadqiqot sohasi haqiqatdan ham fanlararodir. Psixolingvistikaning asosiy vazifasi nuqt faoliyatining jarayonlari va mexanizimlarini (nutq nutqlarni yaratish, idrok etish va tushunish ) uning til tizimi bilan o‘zaro bog‘liqligi, tilni dinamik harakatchan, “ishchi” sifatida talqin qilish istagining o‘rganishdir.
Psixolingvistik tadqiqotlarning e’tibori o‘z-o‘zidan lisoniy birliklarga ( tovushlar, so‘zlar, gaplar, matnlar ) emas, balki ularning so‘zlovchi tinglovchi uchun psixologik voqeylikka munosabatidir. Psixolingvistika o‘rganadigan asosiy muammolar: nutqni idrok etish birliklari va nutq bayonini yaratish va tushunish bosqichlari ommaviy axborot vositalarining nutq ta’siri ( targ‘ibot, reklama va boshqalar ) shaxsning ichki leksikasini tashkil qilish masalalari o‘rganiladi. Bu fan til va tafakkur o‘rtasidagi munosabatni, shaxsning lingvistik va umumiy rivojlanishini, tilni o‘zlashtirish xususiyatlarini, o‘qish psixologiyasini o‘rganadi. Psixolingvistik nuqtai nazaridan, nutq-bu lingvistik shaxslarning ijtimoiy-psixologik turlarini hisobga olgan holda nutqni ishlab chiqarish va uni talqin qilish jarayonlarida ichki koddan tashqi verbalizatsiyaga o‘tish vositalarini qo‘llashdir. Psixolingvistikaning qiziqish sohasi nutq xatolari va komunikativ kompetensiyaning buzilishi tipologiyasini ham o‘z ichiga oladi. Pragmalingvistik nuqtai nazaridan esa nutq bu aloqa ishtirokchilarining interaktiv faoliyati, aloqani o‘rnatish va qo‘llab quvvatlash, hissiy va ma’lumot almashish, bir-biriga ta’sir qilish, bir zumda o‘zgaruvchan aloqa strategiyalarini va ularning muloqot amaliyotida og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan mujassamlanishini o‘zaro bog‘lash aloqani aniqlash ularning birligida harakat qiladi. Nutqning psixolingvistik jihatlarini tadqiq qilish istiqbollari muhokama qilinadi diskursiv yondoshuvning xarakteristikasi berilgan, nutqning turli jihtlari va uning jamiyatdagi faoliyati bilan bog‘liq dolzarb tadqiqot yo‘nalishlari ko‘rib chiqiladi. Ushbu ilmiy sohaning rivojlanish tendentsiyalari quydagilar bilan belgilanadi: kontekslar va komunikativ vaziyatlarning xilma-xilligiga e’tiborning kuchayishi, muloqot sub’ektlarining psixologik xususiyatlariga murojaat qilish, o‘zaro ta’sir va diskurstik ta’sir jarayoniga qiziqish bilan bog‘liq holda paydo bo‘ladigan nutq turlari bo‘yicha tadqiqotlarning rivojlanishi taxmin qilinmoqda. Shaxsiy xususiytlar, diskursiv qobilyatlar, nutqning etnomadaniy o‘ziga xosliklari, madaniyatlararo tushunish shu bilan birga, muloqotning tez o‘sib borayotgan ro‘li suhbatlashish strategiyasi va taktikasini o‘rganishni birinchi o‘ringa qo‘yadi.
Ushbu ishning dolzarbligi unda ko'rib chiqilgan mavzuning dolzarbligi bilan belgilanadi, bu rivojlanishning yuqori sur'ati bilan tavsiflanadi. Bizning tadqiqotimizda, boshqa narsalar qatori, og'zaki va yozma nutq uslublarini qanday birlashtirganini aniqlash diskurs va uning psixolingvistik ta’siri nazarda tutiladi. Maqsad turli nutq jarayonlaining inson psixikasiga ta’sirini o'rganishdir.
Maqsadga erishish uchun men bir qator ishlarni bajarishim kerak bo'ladi vazifalar , ularga muvofiq ushbu ishning tuzilishi aniqlanadi:

1. 
   Nutqning asosiy tushunchalari va tushunchalarini ko'rib chiqish.
   
2. 
   Tilshunoslik va boshqa fanlarda qo'llaniladigan diskursiv tahlil usullarini tahlil qilish.
   
3. 
   Umuman olganda, nutqning psixologik jihatlarini korib chiqish.
   

Tadqiqotning nazariy-uslubiy asosini nutq nazariyasi (M. Fuko, T. A. van Deyk, V. I. Karasik, N. D. Arutyunova, M. L. Makarov), tarmoq nutqi (E. N. Galichkina, E. I. Goroshko, M.) sohasidagi olimlarning asarlari tashkil etadi.
Ushbu ish orqali tahlil va sintez, umumiy ilmiy empirik usullar - taqqoslash va intervyu, shuningdek lingvistik usullar (diskursiv tahlil, strukturaviy tahlil, stilistik tahlil) kabi umumiy ilmiy nazariy usullardan foydalaniladi.
jtimoiy va gumanitar fanlar diskursni til orqali ifodalangan shakllangan fikrlash tarzi sifatida ta'riflaydi. Bu jamiyatning odamlar, narsalar va ijtimoiy tashkilot haqida fikrlash va muloqot qilish usuli, shuningdek, ushbu uch element o'rtasidagi munosabatlardir. Sotsiologiya diskursni voqelikka ma'no berish usuli deb hisoblaydi. Siyosatshunoslik buni ijtimoiy muammoni hal qilish uchun rasmiy mantiqiy fikr almashish sifatida tushunadi. Psixologik diskurs til shakli va funktsiyasini yozma yoki og'zaki ravishda baholaydi, chunki ular ruhiy salomatlik bilan bog'liq.
Ritorika sohasida diskurs biroz boshqacha ma'noga ega, ya'ni ma'ruzachilar o'z tinglovchilarini voqelikning o'ziga xos idrokiga ishontirishadi. Ritorik diskurs tinglovchilarni ma'ruzachining maqsadlariga xizmat qiladigan xulosaga kelishga undashga harakat qiladigan markaziy, tartibga soluvchi ovozni - so'zlayotgan yoki hikoya qiluvchi shaxsni o'z ichiga oladi. Ritorik diskurs o'quvchi yoki tinglovchini ishontirish uchun faqat hikoya elementlaridan foydalanadi; ular kamdan-kam hollarda to'liq hikoyalardir. Bu yerda maqsad estetik, didaktiklik yoki she'riy ifoda emas, ishontirishdir.
Semantikada diskurs tushunchasining qo'llanilishi yanada murakkabroq. Diskurs semantikasi - bu intellektual tadqiqotning muayyan sohalarida lug'atdan qanday foydalanishimizni tahlil qilish. Bu tahlil til va tuzilish o'rtasidagi bog'liqlikni, masalan, gap va u mavjud bo'lgan kengroq kontekst o'rtasidagi munosabatni o'rganadi. Bunga misol sifatida gapda olmoshning qo'llanilishini keltirish mumkin, o'quvchi yoki tinglovchi uni faqat bog'langan holda tushunishi mumkin.
Zamonaviy yondashuvlar nuqtai nazaridan, diskurs murakkab kommunikativ hodisa bo'lib, matnga qo'shimcha ravishda matnni tushunish uchun zarur bo'lgan qo'shimcha lingvistik omillarni (fikrlar, dunyo haqidagi bilimlar, qabul qiluvchining maqsadlari, munosabatlari) o'z ichiga oladi.