Filologiya fakulteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI

FILOLOGIYA FAKULTETI

O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI

14.38-guruh bitiruvchisi Oybek Xolmatovning

G‘arb va o‘zbek adabiyotida urush odamlari talqini

( E.M. Remark va O‘. Hoshimov romanlari misolida)

mavzusidagi

BITIRUV-MALAKAVIY ISHI

Ilmiy rahbar: A. Qosimov, filologiya fanlari doktori

Farg‘ona – 2018

Bitiruv-mаlаkаviy ish kаfеdrаning 2018-yil _________ dаgi ___ yig‘ilishidа muhоkаmа qilingаn vа himоyagа tаvsiya etilgаn.

Kаfеdrа mudiri: ___________ G. Muhammadjonova, f.f.n.

Tаqrizchi: ________ S. Yusupova, Quva tuman 63-IDUMI ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

MUNDARIJA:

KIRISH ……………………………………………………………………..... 4

BIRINCHI BOB

Badiiy adabiyotda urush mavzusi ………………………………………… 9

1.1. Jahon va o‘zbek adabiyotida urush va inson talqini .………………… 9

1.2. XX asr G‘arb adabiyotida “yo‘qotilgan avlod” yo‘nalishi .……..... 20

IKKINCHI BOB

Erix Mariya Remark va O‘tkir Hoshimov romanlarida urush odamlari obrazi …………………………………………………………………………… 30

2.1. “G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q” va “Tushda kechgan umrlar” romanla-rida urush va inson fojiasi tasviri ……………………………………………. 30

2.2. “Uch og‘ayni” va “Tushda kechgan umrlar” romanlarida davr va qahramonlar taqdiri ……...…………………………………………………… 39

XULOSA …………………………………………………………………… 48

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………… 51

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng ko‘plab sohalar qatori adabiyotshunoslik sohasida ham jiddiy islohot va o‘zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatimizning birinchi prezidenti Islom Karimov ma’naviyat haqida fikr bildirar ekan, shunday deydi: ,,Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat qildigan, iymon-e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuchdir.”¹ Xuddi shunday ta’rifni adabiyotga nisbatan ham ishlatish mumkin. Badiiy adabiyot xalqning ma’naviyatini va madaniyatini ko‘rsatib beruvchi asosiy vositadir. Shiddat bilan rivojlanayotgan bugungi zamonda adabiyotimiz tobora yangi bosqichga, baland pog‘onalarga ko‘tarilmoqda. Muxtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev bejizga: ,,Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘ ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor va men ishonaman, nasib etsa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz, buyuk adabiyotimiz va san’timiz ham albatta bo‘ladi”² – deb ta’kidlamagan. Bu orqali yurtboshimiz adabiyotimizning yanada yuksalayotganiga, yanada ravnaq topishiga ishonch bildirgan.

Hech bir millat adabiyoti boshqa xalqlar adabiyoti bilan aloqadorliksiz rivojlana olmaydi. Sobiq SSSR davridayoq mamlakatimiz aholisi bir qator adib va tarjimonlarimizning sa’y-harakatlari evaziga jahon adabiyotining eng sara asarlarini o‘z ona tilimizda o‘qish imkoniyatiga ega bo‘la boshlagan edi. Ayniqsa rus va G‘arb adabiyoti ta’sirida xalqimiz ongi va tafakkurida, qolaversa adabiyot va san’atda yangiliklar va sezilarli o‘sish kuzatildi. Biz bu haqiqatni e’tirof etishimiz kerak. Biroq bu jarayon faqat kommunistik mafkura doirasidagina amalga oshirilgan. O‘zbek tiliga tarjima qilingan sara asarlar ham, o‘zbek adabiyotida paydo bo‘layotgan yangicha mavzudagi, yangicha janrdagi, eskicha an‘anaviylik va bir xillikdan holi bo‘lgan asarlar ham hukmron mafkura nuqtai nazaridan tahlil qilindi. Kommunistik mafkura g‘oyalariga mos kelmagan asarlarning nashr etilishi jiddiy ta’qib ostiga olindi. Bunga misol qilib bir necha dalillarni keltirishimiz mumkin. Masalan, taniqli rus adibi A. Soljenistin o‘zining mashhur romani bo‘lmish “GULAG arxipelagi” asarida sovet tuzumining insonlar boshiga solgan kulfatlarini haqqoniy tarzda aks ettirgan. Buning evaziga u SSSR fuqaroligidan mahrum etilgan va mamlakatdan chiqarib yuborilgan.³ Yoki o‘zimizning ko‘plab buyuk yozuvchi va shoirlarimiz taqdirini olaylik. Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon, Usmon Nosir, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Shuhrat, Shukrullo, Said Ahmad kabi o‘zbek adabiyotining yirik vakillarining qatag‘on qilinganligi ham fikrimizning yorqin isbotidir.

Istiqlol yillarida ham adabiyotga jiddiy e’tibor berilib, ijodiy muhitning kengayishi va erkinlashishi uchun sharoit yaratildi. Natijada, o‘zbek adabiyotida jahon tajribalaridan foydalanilgan holda yangicha ruhdagi, xilma-xil mavzu va g‘oyalarni o‘zida aks ettirgan asarlar yaratila boshlandi. Adabiyot ustidan yagona mafkura hukmronligi olib tashlandi. Jahon adabiyotining qator namoyondalarining ajoyib asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilinib, xalqimiz ma’naviyatini oshirish, dunyoqarashini kengaytirishga xizmat qilmoqda.

G‘arb va Sharq madaniyatlari o‘rtasida anchagina tafovutlar mavjud bo‘lib, bu jarayon badiiy adabiyotda ham kuzatiladi. Biroq, har qanday chinakam badiiy asarlar faqat ezgulikka xizmat qilishi, ulardan bosh maqsad insonni tushunish va tahlil etish, inson qalbini tozalash hamda unda go‘zallikka nisbatan muhabbat tuyg‘usini shakllantirish ekanligini qayd etish joiz. Shu boisdan ham asl adabiyot millat va mentalitet tanlamaydi, ularni adabiyotga bee’tibor bo’lmagan har qanday inson o‘qib, bahra oladi. Biz o‘zbek va jahon adabiyotining bir qator mashhur adiblarining asarlarini o‘qib chiqish jarayonida yuqorigidagidek xulosaga keldik.

Bizga ma’lumki, badiiy adabiyot san’atning bir turi sifatida doimo insoniyat uchun xizmat qiladi. U insoniyat hayoti bilan uzviy aloqada. Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, juda qadim zamonlardanoq, ya’ni ilk qabilachilik kurtaklari paydo bo’la boshlagan davrlardan buyon urushlar bo‘lib kelgan. Insoniyat tarixi, davlatchilik asoslari, turli qabila, millat va elatlarning kelib chiqish va davlatlarning paydo bo‘lish jarayonlarida ko‘plab urushlar kelib chiqqan. Keyinchalik ham asrlar davomida diniy, milliy, siyosiy, iqtisodiy sabablarga ko’ra urushlar bo‘lib o‘tgan. Bu urushlarda son-sanoqsiz insonlar hayotdan bevaqt ko’z yumganlar, yana qanchadan-qancha insonlar vatangado, sarson-sargardon bo‘lib qolganlar. Shuningdek, bu urushlarda bir qancha tarixiy shaxslar cheksiz jasorat va vatanparvarlik namunalarini ko‘rsatib, kelajak avlodlarga ibrat bo‘ladigan ishlarni amalga oshirganlar. Ular ta’sirida keyinchalik bir qator qahramonlik eposlari, afsona va rivoyatlar yaratilgan. Shu tariqa, urushlar insoniyat hayoti va svilizatsiyasining bir qismi sifatida badiiy adabiyotda ham o‘z ifodasini topib borgan. Ayniqsa, XX asrga kelib ro‘y bergan jahon urushlari va ularning mudhish oqibatlari dunyo adabiyotiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Ushbu asrda jahon urushlaridan tashqari yana bir qator fojiali urushlar bo‘lib o‘tgan va ularning insoniyat boshiga solgan cheksiz azob-uqubatlari ham badiiy adabiyotda o‘z aksini topdi. Ayniqsa, G‘arb adabiyotida bu mavzuda talaygina asarlar yaratildi. O‘zbek adabiyotida ham urush va uning odamlarga olib kelgan kulfatlari bayon etilgan asarlar bor. Biz ushbu bitiruv-malakaviy ishimizda aynan shu masalani geografik joylashuvi, tili va madaniyati jihatdan bir-biridan ancha uzoq bo‘lgan o‘zbek va nemis adiblarining asarlari tahlili asosida yoritib berishga urindik.

Mavzuning o‘rganilishi: Mavzuimizga aloqador bo‘lgan ilmiy maqola va tadqiqotlar ko‘plab topiladi. Urush va “yo‘qotilgan avlod” mavzulari Muhammadjon Xolbekovning “XX asr modern adabiyoti manzaralari” ( “Jahon adabiyoti va madaniyati”, 23.10.2014)⁴, Naim Karimovning “Najot adabiyot-dadir” (,,Yoshlik” jurnali, 2014-yil 6-son)⁵ maqolalarida, Gomerning “Iliada” dostoni haqidagi qarashlar Asqad Muxtorning “Ko‘hna dunyo qomusi”⁶ maqolasida o’z ifodasini topgan. Erix Mariya Remark ijodi bo’yicha I.Framkinning “Remarkning antifashistik romanlari”⁷, Saidjalol Saidmurodovning “Tinchlik nomi ila”⁸, Rushana Rajabovaning “Remarkning «Uch og’ayni»si haqida” (“Jahon adabiyoti”, 14.05.2017)⁹ maqolalari, O‘tkir Hoshimov ijodi, xususan, birgina ,,Tushda kechgan umrlar” romani bo‘yicha U. Normatov, D. Quronov, A. Samad, M. Sharofiddinova, Sh.Ismatova, S. Ahmad, M. Imomqulova, U. To‘rayev, Q. Norqobilov kabi yozuvchi, olim va munaqqidlarning maqolalari e’lon qilingan. Shuningdek, fakultetimiz vakillari A. Qosimov va S. Xo‘jayevlarning ,,XX asr chet el adabiyoti tarixi”¹⁰ o‘quv qo‘llanmasida ham mavzuimizga aloqador bo‘lgan ko‘plab faktlar uchraydi. Biroq, aynan E.M. Remark va O‘. Hoshimov asarlaridagi urush mavzusining o‘zaro qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan ilmiy manbalar hali yaratilmagan edi.

Bitiruv-malakaviy ishining tadqiqot obyekti: Ushbu mavzuni yoritishda Erix Mariya Remarkning “G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q”, “Uch og‘ayni”, O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanlari asos qilib olindi. Shuningdek, mavzuga aloqador bo‘lgan ilmiy maqolalar, tadqiqotlar, darslik va o‘quv qo‘llanmalarga ham vaqti-vaqti bilan murojaat qilindi.

Bitiruv-malakaviy ishining maqsadi: Biz G‘arb va o‘zbek adabiyotida urush odamlari talqiniga bag‘ishlangan asarlarni o‘rganish va o‘zaro qiyosiy tahlil qilish orqali ularning o‘xshash va farqli tomonlarini ko‘rsatib berishni maqsad qilib oldik. Namuna sifatida E.M. Remark va O‘.Hoshimovlarning shu mavzuda yaratilgan asarlarini oldik.

Bitiruv-malakaviy ishining vazifalari: Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi:

– Jahon va o‘zbek adabiyotida urush mavzusining qay darajada muhim o‘rin tutishini ko‘rsatish;

• 
  G‘arb adabiyotidagi ,,yo‘qotilgan avlod” yo‘nalishini o‘rganish;
  

– Erix Mariya Remark va O‘tkir Hoshimov romanlarini o‘zaro qiyoslab tahlil qilish orqali G‘arb va o‘zbek adabiyoti o‘rtasidagi mushtarak jihatlarni topib, o‘rganish;

– “G‘arbiy frontda o’zgarish yo‘q” va “Tushda kechgan umrlar” romanlarida tasvirlangan urush va inson fojiasi masalalarini yoritish;

– “Uch og‘ayni” hamda “Tushda kechgan umrlar” romanlaridagi qahramonlar taqdiri misolida davr muammosini tahlil qilish;

– mavzumizga aloqador ruhdagi asarlar tahlili orqali yosh avlodga tinchlikning naqadar ulug‘ ne’mat ekanligini yana bir bor eslatish;

– to‘plangan ma‘lumotlar va fikrlar asosida mavzuni xulosalash.

Bitiruv-malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Ish kirish, har biri ik-kitadan faslni o‘z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv-malakaviy ishining umumiy hajmi esa 54 sahifani tashkil etadi.

I BOB. BADIIY ADABIYOTDA URUSH MAVZUSI

1.1. Jahon va o‘zbek adabiyotida urush va inson talqini

Badiiy adabiyotda urush haqida, qahramonlarning urushlarda ko’rsatgan jasoratlari to’g’risidagi asarlar juda qadimdan beri yaratib kelinadi. Istalgan xalq folkloriga nazar tashlaydigan bo’lsak, qahramonlik eposlari va jangnomalarga guvoh bo’lishimiz mumkin. Qadimgi yunon va Rim afsonalarida tasvirlangan Gerakl, Tesey, Axilles, Ayaks, Odissey, Eney kabi bahodirlar, rus folklorida uchraydigan Ilya Muromets, Alesha Popovich obrazlari, ,,Roland haqida qo’shiq” (fransuz qahramonlik dostoni), ,,Sid haqida qo’shiq” (ispan qahramonlik qo’shig’i), ,,Nibelunglar haqida qo’shiq” (nemis xalq eposi), ,,Beovulf haqida poema”, ,,Xildebrant haqida qo’shiq” (german qabilalari balladalari), ,,Artur va dumaloq stol” ritsarlik romanlari turkumi; Sharq xalqlari adabiyotida esa ,,Ramayana”, ,,Mahabxorat” (hind xalq eposlari), Abulqosim Firdavsiyning ,,Shohnoma” dostoni, ,,Alpomish”, ,,Go’ro’g’li”, ,,Xoldorxon” (o’zbek xalq dostonlari), ,,Manas” (qirg’iz xalq eposi), ,,Qirqqiz” (qoraqalpoq xalq dostoni) kabilar shular jumlasidandir. Ularda qahramonlarning kuch-qudratini, fazilatlari va ma’naviy qiyofasini ko’rsatishda urush asosiy vosita bo’lib xizmat qilgan. Qahramonlarning botirlik, mardlik, vatanparvarlik, matonat va qat’iyat kabi xislatlari aynan urush va urush bilan bog’liq epizodlar orqali bo’rtib ko’rinadi.

Qadimgi yunon afsona va miflarining ,,Troya” turkumidan o’rin olgan afsonalar asosida yaratilgan Gomerning ,,Iliada” dostoniga to’xtalmasdan turib jahon adabiyoti tarixida urush mavzusi qanday o’rin tutishini gapirish mumkin emas. Adabiyotshunoslar ,,ko’hna dunyo qomusi” deya ta’rif beradigan bu doston uzoq muddat qadimgi Yunoniston (Ellada) va Rim bilim yurtlarida asosiy manba bo’lib xizmat qilgan.¹¹ Ushbu asarning qahramonlari: Axilles, Odissey, Gektor, Ayaks, Agamemnon, Menelay, Diomed kabilarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishda urush asosiy vosita hisoblanadi. Misol uchun Axillesni olaylik. Bu bahodir jasoratlarga, qahramonliklarga tashna. Uning uchun qo’rquv hissi begona. ,,Iliada” dostonining bosh qahramoni bo’lgan bu pahlavonni jangda yengishning iloji yo’q, chunki bolaligida onasi Fetida uni Stiks daryosida cho’miltiradi. Natijada Axillesning tanasi o’q o’tmaydigan bo’lib qoladi. Faqatgina, uning suv tegmay qolgan tovonigina nozik nuqtasi edi. Bolaligidayoq otasi Peley uni mashhur kentavr Xironga shogirdlikka beradi. Xiron juda ko’plab yunon afsonaviy bahodirlariga, jumladan Gerakl, Tesey, Yason kabilarga ustozlik qilgan edi.¹² Voyaga yetgach, Axill butun Ellada jangchilari ichidagi tengsiz bahodirga aylanadi. Uning jangovar qobiliyati, chaqqonligi mukammal darajada edi. Afsonalarga ko’ra, u shu darajada tez yugurardiki, xatto yovvoyi hayvonlarni ham quvib yeta olardi. ,,Iliada” dostonida Axillesga nisbatan ,,chaqqonoyoq” degan sifatlash qo’llanilishining sababi ham mana shunda edi. Biroq Axilles nafaqat jismoniy imkoniyatlari va jangovarligi bilan, balki o’zining yuksak ma’naviy qiyofasi bilan ham ajralib turardi. Qahramonning yuqoridagi barcha xislatlari ,,Iliada” dostoni voqealari orqali yaqqol ko’zga tashlanadi. Ushbu dostonda Troya urushining o’ninchi yili voqealari qalamga olingan.

Dostonda o’n yillik urushning ma’lum bir davrigina tasvirlangan. Voqealar markazida Axillesning yunon qo’shiniga naqadar kerakligi va uning o’rni kattaligi masalasi turadi. Muallif bu urush qanday boshlangani, o’ninchi yilgacha nimalar yuz bergani va urush qanday tugaganiga to’xtalmaydi. Chunki asardan ko’zlangan asosiy maqsad Troya urushi voqealarini batafsil bayon etish emas, ushbu katta urushdagi kichik bir voqelik asosida Axillesning buyukligini ko’rsatish edi. Troyaliklarning o’n yil davomida Axillesdan qo’rqib shahar tashqarisiga chiqishga jur’at qila olmaganliklari, Axilles jangga qaytgach ustunlik yana yunonlar tomonga o’tishi, u yer tishlatgan dushman jangchilarining son-sanoqsiz jasadlaridan Ksanf daryosiga to’g’on paydo bo’lishi¹³ kabi epizodlar uning jangovar qudrati naqadar cheksiz ekanligini; do’stining o’limidan larzaga tushib, achchiq faryod qilishi, do’stining jasadi tepasida tinimsiz ko’zyosh to’kishi, Patrokl uchun qasos olish yo’lida hech narsadan qaytmasligi do’stga bo’lgan mehr-muhabbatini; o’g’lining jasadini so’rab kelgan dushman podshosiga shafqat qilib, o’z ontini buzgan holda jasadni qaytarib berishi Axilldagi tantilik va oliyjanoblikni ko’rsatadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, Axilles nafrat va sadoqatda, sevgi va g’azabda, qasos va muruvvatda bab-baravar ulug’dir (yuqoridagi manba, 33-bet)

Axillesning bu xususiyatlari asardagi urush tasviri orqali ko’zga tashlanadi. Bunday misollarni yana ko’plab asarlar orqali keltirish mumkin.

To’g’ri, ayrim asarlarda urushning vayronkor mohiyati, uning insonlar boshiga soladigan mudhish iztiroblari ham ko’rsatilgan. Xususan, Abulqosim Firdavsiyning ,,Shohnoma” asarining Siyovush haqidagi qismida Turon hukmdori Afrosiyobning tush ko’rishi bilan bog’liq voqea bayon qilinadi. Dahshatli tushdan so’ng saroy a’yonlari bilan kengashgan Afrosiyob Eron bilan sulh tuzishga qaror qiladi. Ikki tomonning o’zaro kelishuvi bilan sulh tuziladi. O’sha parcha so’ngida keltirilgan quyidagi baytlar bugungi kun uchun ham ahamiyatli:

Eron bilan Turon bir edi doim,

Nizo bilmay yashar erdi ko’p qoyim.

Faridundek oqil bo’lsak bo’lmasmi,

Dunyoni beurush bo’lsak bo’lmasmi?

Avf etib, yuz bursak ezgulik tomon,

Urush unutilsa, yo’qolsa yomon.

Bu ishlardan ogoh bo’liboq Rustam,

Gumoni qolmadi, bo’ldi xotirjam.¹⁴

Ko’rib turganimizdek, mamlakatlar o’rtasidagi urush, xalqlar o’rtasidagi jang-u jadal, odamlar orasidagi nizoni bartaraf etish – har zamonning bosh vazifasi bo’lgan dolzarb masala. Butun insoniyat jahonda tinchlik-osoyishtalik, xotirjamlik hukm surishini istashi, shu yo’lda kurash olib borishi lozimligini ilgari surgandek bo’ladi.

Bu – masalaning umumiy jihati. Biroq ushbu sulh har ikki tomonning ta-shabbusi bilan emas, Afrosiyobning qo’rqinchli tushdan cho’chishi natijasida sodir bo’ldi. Afrosiyobning tushida tasvirlangan Eron qo’shining vajohati, Eron bahodiri Siyovushning ta’rifini e’tiborga oladigan bo’lsak, Turon hukmdorining sulhga intilishi tinchliksevarlikdan emas, balki Siyovush boshliq Eron lashkaridan qo’rqqanidan yuz berdi. Demak ushbu parchada tuzilgan sulh tasviridan maqsad tinchliksevarlik g’oyasini ifodalashdan ko’ra Siyovush va Eron lashkarining qudratini madh etish ekanligi ko’rinadi.

Xuddi shu dostondagi ,,Rustam va So’xrob” haqidagi afsona ham xarakterli. Rustamning turonlik mahbubasidan ko’rgan o’g’li So’xrob otasi kabi zabardast va yengilmas qahramon bo’lib voyaga yetadi. So’ng turonliklardan qo’shin tuzib, Eronga yurish uyushtiradi. So’xrobning janglari eronliklarni vahimaga soladi, uni to’xtatib qola oladigan mard topilmaydi. Noilojlikdan pahlavon Rustamga murojaat qilishadi va u So’xrobga qarshi qo’shin tortib keladi. Ota va o’g’il bir-birini tanimay o’zaro jangga kirishadilar. Bir necha kun davom etgan tengma-teng jangda oxir-oqibat Rustam xiyla-nayrang yo’li bilan g’alaba qozonib, So’xrobni o’ldirib qo’yadi. So’xrobning o’limi oldidan aytgan so’nggi so’zlaridan so’ng o’g’lini tanib qolgan Rustamning oh-faryodi dunyoni larzaga keltiradi. Haqiqatdan ham ana shu parchani o’qigan o’quvchi Rustamning o’sha vaziyatdagi holatini tasavvur qiladigan bo’lsa, qalbi junbushga kelishi aniq. Bu tasvir orqali otani o’g’ilga, o’g’ilni otaga qarshi qayragan urush qoralanadi. Biroq, muallifning o’zi o’sha vaziyatda Rustamni oqlaydi, uning qilmishini vatanparvarlik deb ta’kidlab, vatan oldidagi burch har narsadan ustun turishini ta’kidlaydi. Shu orqali asardagi shaxs kechinmalari, inson qalbi masalalari ikkinchi o’ringa tushib, ijtimoiy vazifa va burch yetakchi o’ringa chiqib qoladi.

Urush hodisasiga bo’lgan munosabat o’rta asrlar Yevropasida diniy tus olib, ritsarlik adabiyotida faol o’rin oldi. Ayniqsa, qirol Artur va uning bahodir jangchilari haqidagi ritsarlik romanlari bu borada ajralib turadi. Ulardagi Lonselot, Iven, Erek va boshqa shu kabi qahramonlarning jasoratlari mahbubaga ritsarcha xizmat va xristiancha sadoqat ko’rinishida tasvirlangan.

XIV – XV asrlarga kelganda G’arbiy Yevropa ijtimoiy-madaniy hayotida jiddiy o’zgarishlar yuzaga kela boshladi. Gumanizm (insonparvarlik) g’oyalari shakllanib, rivojlana boshladi. Bu jarayon adabiyotga ham o’z ta’sirini o’tkazib, eskicha an’anaviy g’oya va mavzular o’rnini yangicha qarashlar egallay boshladi. Bu jarayon Sharq mamlakatlari, xususan, musulmon Sharqida ancha vaqt o’tib, juda sekinlik bilan ro’y berdi. Sharq mamlakatlarida an’anaviylik, turg’unlik hali yana uzoq davom etdi. XIX asr oxiri – XX asr boshlariga kelibgina bu yerlarda o’zgarish va rivojlanish jarayoni boshlandi. Bundan farqli o’laroq, G’arbiy Yevropada, xususan Italiyada yangi fikrli faylasuf va san’atkorlar avlodi yetishib chiqdilar. Natijada XIV – XVI asrlar Renessans ( Uyg’onish davri) deb tarixga kirdi. Dante Alligeri, Franchesko Petrarka, Jovanni Bokachcho (Italiya), Fransua Rable (Fransiya), Vilyam Shekspir (Angliya), Migel de Servantes (Ispaniya) kabi adiblar ijodi natijasida adabiyotda yangi oqimlar paydo bo’ldi. Ayniqsa, Migel de Servantesning ,,Don Kixot” romani ritsarlik romanlarining obro’sini butunlay pasaytirib yubordi. Yozuvchining o’zi ta’kidlaganidek, ,,ritsarlik romanlarini sidirg’asiga fosh etish”¹⁵ maqsadida yaratilgan ushbu asar realistik romanchilikka asos soldi.

XVIII – XIX asrlarda Yevropa ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida yanada olg’a siljishlar ro’y berdi. Buning natijasida adabiyotda turli oqimlar yuzaga keldi va taraqqiy etdi. Ma’rifatchilik, romantizm va tanqidiy realizm kabi yo’nalishlarda ijod qilgan adiblarning asarlarida yangi davr, yangicha qarashlar nafasi yaqqol ufurib turdi. Bu davrlarda yaratilgan asarlar markazida, avvalo, inson qalbi, shaxs erkinligi va insonparvarlik kabi taraqqiyparvar g’oyalar turadi. Shuningdek, urushning g’ayriinsoniy mohiyati, insonlar boshiga soladigan kulfatlari ham o’z aksini topdi. Masalan, mashhur fransuz adibi Viktor Gyugo (1802 – 1885) qalamiga mansub ,,To’qson uchinchi yil” romanida shunday holga duch kelamiz. Ushbu asarda ,,Buyuk fransuz burjua inqilobi” (1789 – 1794) yillari voqealari tasvirlangan. Fransuz zodagonlaridan biri, inqilobga qarshi bo’lgan markiz de Lantenak inqlobchilar hukumatiga qarshi urush olib boradi. Unga qarshi yuborilgan Goven boshliq respublika qo’shinlari Lantenak armiyasini mag’lub etadi. Lantenak eski qal’aga yashirinib, qamalda qoladi. Dushmanga taslim bo’lishni istamay, qal’aga o’t qo’yib yuboradi. O’zi esa fursatdan foydalanib, qochib qolmoqchi bo’ladi. Biroq bir necha bolalari bilan qal’a ichida qolib ketgan Fleshar ismli ayol dod soladi. Bu faryodni eshitgan Lantenak ortga qaytib, ayol va uning bolalarini olov ichidan olib chiqadi, o’zi esa dushman qo’liga asir tushadi. Lantenak hukumat tomonidan o’limga mahkum qilinadi. Ammo Lantenakning xaloskorligini o’z ko’zi bilan ko’rgan Goven uni yashirincha ozod qilib yuboradi. Shunday qilib, asar qahramonlari taqdiri misolida mehr-shafqat, insonparvarlik masalasi ilgari suriladi. ¹⁶

Bunday misollar yana ko’plab uchraydi. Fransuz yozuvchisi Prosper Merimening ,,Karl XIX saltanati solnomasi” asarida diniy urushlar, fuqarolik urushlari; buyuk ingliz shoiri Jorj Gordon Bayronning ,,Chayld Garoldning ziyoratlari” dostonida esa mustamlakachilik zulmi qoralanadi.

O’zbek adabiyoti tarixiga murojaat qilish orqali bizda ham urushga bog’-liq bo’lgan mavzulardagi asarlarni yetarlicha topish mumkinligiga amin bo’lamiz. O’zbek xalq og’zaki ijodining qahramonlik va jangnoma ruhidagi dostonlari, yozma adabiyotimizda esa Alisher Navoiyning ,,Saddi Iskandariy”, Zahiriddin Muhammad Boburning ,,Boburnoma”, Muhammad Solihning ,,Shayboniynoma” (o’zbek yozma adabiyoti tarixidagi dastlabki jangnoma) kabi asarlarida urush tasvirlari muhim o’ringa ega. Ularda ham huddi jahon adabiyotining qadimgi namunalarida bo’lganidek, urush qahramonlik va ulug’-vorlikni alohida ko’rsatib beruvchi vosita sifatida tasvirlangan. ,,Ravshan” dostonidagi Hasanxonning aka-uka kallar bilan birgalikda dushmanlarning dodini berishi tasvirlari qahramonlarning jangovar xislatlarini bo’rttirib ifodalagan bo’lsa, ,,Saddi Iskandariy” va ,,Shayboniynoma” dostonlarida hukmdorlarning qudratini ifodalashda ularning qo’shini janglarda ko’rsatgan bahodirlik va jasorat namunalarini madh etish holatlari ko’zga tashlanadi. ,,Boburnoma”da esa muallifning o’z boshidan kechirgan janglari, harbiy yurishlari ro’yi rost, haqqoniy tarzda ifodalab berilgan. Bu realistik tasvirlar orqali ham biz juda ko’p muhim tarixiy ma’lumotlarga ega bo’lamiz.

Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, XX asr o’zbek adabiyotida ham urush mavzusida qator asarlar dunyo yuzini ko’rdi. G’afur G’ulomning ,,Vaqt”, ,,Sog’inish”, ,,Bizning ko’chada ham bayram bo’lajak”, ,,Kuzatish”, ,,Sen yetim emassan”, ,,Men – yahudiy” kabi she’rlari, ,,Mening o’g’rigina bolam” hikoyasi, ,,Shum bola” qissasi, Oybekning ,,Quyosh qoraymas”, Shuhratning ,,Shinelli yillar” romanlari, Hamid Olimjonning ,,Jangchi Tursun”, Maqsud Shayxzodaning ,,Kapitan Gastello” balladalari, Said Ahmadning ,,Ufq” trilogiyasi, O’lmas Umarbekovning ,,Qiyomat qarz” hikoyasi va pyesasi, O’tkir Hoshimovning ,,Urushning so’nggi qurboni” hikoyasi, ,,Ikki eshik orasi”, ,,Tushda kechgan umrlar” romanlari bunga misol bo’la oladi. Bu asarlarda ham urushning odamlar boshiga keltirgan mislsiz azob-uqubatlari, urush yillarida jasorat va qahramonliklar ko’rsatgan insonlar tasvirlangan. G’afur G’ulomning ,,Mening o’g’rigina bolam” hikoyasida birinchi jahon urushi yillarida o’lkamizdagi og’ir hayot, yo’qchilik va chorasizlik kabi holatlar og’ri va Qorabuvining o’zaro suhbati orqali tasvirlab berilgan. ,,Shum bola” qisssasida ham shu davr hayoti, jamiyatning urush keltirib chiqargan og’ir hayot sabab aynib borayotgani bola nigohida juda qiziqarli yo’sinda aks ettirilgan. Said Ahmadning ,,Ufq” trilogiyasi, Oybekning ,,Quyosh qoraymas”, Shuhratning ,,Shinelli yillar” kabi asarlarida esa ko’proq urush yillarida front va front ortida ko’rsatilgan qahramonliklar o’z ifodasini topgan.

Shu o’rinda urush mavzusida barakali ijod qilgan yozuvchi, elimiz suygan yirik adib O’tkir Hoshimov haqida to’xtalib o’tamiz.

O’tkir Hoshimov – katta iste’dod egasi. Adib o’ndan ortiq qissa va romanlar, ko’plab ta’sirchan hikoyalar, bir necha pyesalar yaratgan. U 1941-yilda Toshkent shahridagi Do’mbirobod mahallasida tug’ilgan. Yoshligidan ilmga, adabiyotga, san’atga qiziqqan bo’lajak yozuvchi 5-sinfda o’qib yurgan davridayoq she’r yoza boshlaydi. Dastlabki kitobi esa talabalik yillaridayoq nashr etilgan. O’. Hoshimov o’zining dastlabki qissasi bilan Abdulla Qahhorning e’tiboriga tushgan. ,,Cho’l havosi” deb nomlangan ushbu qissa bilan tanishib chiqqan A. Qahhor yozuvchiga maktub bitib, asar uni suyuntirib yuborganini aytgan, ,,sof, samimiy, iliq, rohat qilib o’qiladi”gan asar yozgani bilan qutlagan edi. Adib asarlarining hayotiyligi, o’quvchiga tez ta’sir etishi uning tarjimai holi bilan bog’liq. Haqiqatdan ham, yozuvchi yoshligidan ijodiy ishni amaliy mehnat bilan barobar olib borgan. Adibning hayot yo’liga e’tibor qaratadigan bo’lsak, u redaksiyada xat tashuvchi, musahhih, muxbir, gazetada bo’lim mudiri, nashriyot va gazetada bosh muharrir bo’lib faoliyat yuritganini ko’ramiz. Xatto, bir necha marta xalq deputatligiga saylangan O’tkir Hoshimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qo’mita raisi sifatida ham faoliyat ko’rsatgan.¹⁷

O’tkir Hoshimovning ,,Urushning so’nggi qurboni”, ,,Muhabbat”, ,,Dehqonning bir kuni” kabi hikoyalari; ,,Qatag’on”, ,,Inson sadoqati”, ,,To’ylar muborak” nomli pyesalari; ,,Cho’l havosi”, ,,Odamlar nima derkin”, ,,Shamollar esaveradi”, ,,Ikki karra ikki – besh”, ,,Bahor qaytmaydi”, ,,Dunyoning ishlari” singari qissalari; ,,Nur borki, soya bor”, ,,Ikki eshik orasi”, ,,Tushda kechgan umrlar” kabi romanlari XX asr o’zbek adabiyoti xazinasiga qo’shilgan munosib xissa bo’ldi.

O’tkir Hoshimovning so’nggi asari ,,Daftar hoshiyasidagi bitiklar”da adibning falsafiy mulohazalari, hayot, ijod, urushlar haqidagi o’z qarashlari hamda farzandlariga o’gitlari o’z aksini topgan. Unda keltirilgan aforizmlar O’. Hoshimovning chinakam donishmand adib ekanligidan dalolat beradi.

Yozuvchining ,,Urushning so’nggi qurboni” hikoyasi ham urush va uning fojiali oqibatlari haqida. Insoniyat tarixidagi eng dahshatli urush bo’lgan Ikkinchi jahon urushi millionlab kishilar yostig’ini quritish bilan birgalikda odamlar ongida ham yomon o’zgarishlar yasadi. Ochlik, muhtojlik odamlarni bir-biriga dushman qilib qo’ydi, ayrimlarni qing’ir yo’lga boshladi. Shuningdek, aka-uka, ona va farzand o’rtasidagi muqaddas oilaviy munosabatlarga ham putur yetkazdi. Bularning bariga hikoyani o’qish jarayonida guvoh bo’lishimiz mumkin.

Hikoya quyidagi tasvir bilan boshlanadi: ,,Shoikrom ayvon to’ridagi sandal chetida xomush o’tirardi. Allaqachon bahor kelib kunlar isib ketganiga qaramay, hamon sandal olib tashlanmagani, ammo bu to’g’rida hech kim o’ylab ko’rmagananini u endi payqaganday g’ashi keldi. Bo’z ko’rpa ustidan yopilgan, shinni dog’i tekkan quroq dasturxon ham, hozirgina go’jadan bo’shagan sopol tovoq, bandi kuygan yog’och qoshiq ham, uning ko’ziga xunuk ko’rinib ketdi. Ammo beparvolik bilan qo’l siltadi-yu, do’ppisini sandal ustiga tashlab yonboshladi”.¹⁸ Ushbu jumlalarni o’qiganimizdayoq, hikoya qahramoni Shoikromning biroz asabiy, tajang bo’lib qolganini sezamiz. Buning sabablari esa keyinroq ma’lum bo’ladi: urush hamon davom etmoqda. ,,Garchi urushning qora qanoti uzoqlab, erta-indin Gitlerning to’ng’iz qo’pishi ko’rinib qolgan bo’lsayam, hamon uning soyasi odamlar boshiga ko’lanka tashlab turgan, hali u qo’shninikida, hali bu qo’shninikida aza ochilayotgan” kunlar. Turli sabablarga ko’ra urushga bormagan, to’qimachilik kombinatida montyor bo’lib ishlaydigan Shoikrom sil kasali bilan og’rib yotgan ukasi Shone’matning holidan xabar ololmaydi. Bir yil avval hovliga ekilgan qulupnay tufayli Shoikromning xotini Xadicha va onasi Umri xola o’rtasida nizo kelib chiqqan. Qolaversa, chor-atrofda o’g’ri ko’paygan: ,,Suv qalqisa loyqasi yuqoriga chiqqanday, zamon qalqqandan buyon o’g’ri ko’paydi. Erta bahorda ularning tug’ay deb turgan sigirini o’g’irlab ketishdi. O’sha kecha Shoikrom tungi smenada edi. Kechasi bilan yomg’ir sharros quyib chiqdi. Shoikrom tong saharda ko’ngli g’ash tortib, bir nimani sezganday uyga qaytdi. Kelsa xotini, onasi, bolalari dod solib o’tiribdi. Xadicha og’iroyoq emasmi, o’zi bilan o’zi ovora bo’lib, bi-lolmay qolibdi. Ertalab tursa, ko’cha eshigi lang ochiq, yong’oqda bog’log’liq sigir yo’q.

,,Shu paytgacha sigir tug’ardi, ukamning og’ziga aqalli bir kosa sut tutardim, - deb o’yladi Shoikrom o’kinib. – Qani o’shalar qo’limga tushsa, chopib tashlardim” (yuqoridagi manba, 161-bet)

Kechasi Umri xola bilan Shone’mat to’g’risida gaplashgan Shoikrom onasidan Komil tabibning tavsiyasini eshitadi. Unga ko’ra, Shone’mat tuzalishi uchun har kuni nahorga sut ichishi lozim edi.

O’sha kecha onasi o’z uyiga kirib ketgach, Xadicha bilan ham suhbatlashadi va xotinidan qulupnay pushtalariga o’g’ri oralay boshlaganini eshitadi. Bundan ikki oycha avval Ilhom samovarchining uyiga tushgan o’g’rilar uning xotinini pichoqlab ketishganini, kuzda o’zi bilan birga ishlaydigan yigitning hovlisidagi so’ritokdan g’arq pishib yotgan uzumlarni o’g’irlab ketishganini eslab, Shoikromning diliga g’ulg’ula tushadi:

,,Xadicha rost aytadi. O’zi kechalari smenada bo’lsa, xotini uchta jo’ja bilan jon hovuchlab tong ottirsa, o’g’riga o’ljaning katta-kichigi bormi? Qo’liga nima ilinsa olaveradida. Bordi-yu, o’zi yo’g’ida hovlini o’g’ri bossa, xotini dod solsa, pichoqlab tashlasa. U yoqdan onasi chiqsa, uniyam pichoqlasa… Vijdonsizlar! Odamlarning boshiga tushgan kulfatdan foydalanib qoladiganlarni qirish kerak!..” (163-bet)

Shundan so’ng Shoikrom o’g’rilarga tuzoq qilib qulupnay pushtalariga elektr toki o’tkazilgan uzun simni tashlab qo’yadi va xotini hamda bolalarini kechasi hovliga chiqmasligini tayinlab, joyiga yotadi. Oradan biroz o’ygach, hovlidan odamning faryodi eshitiladi. Tok urib o’lgan odam, ya’ni ,,o’g’ri” Umri xola bo’lib chiqadi. Bexosdan o’z onasining qotiliga aylangan Shoikromning holati, ukasi Shone’matning aytgan gaplari (,,Sut ichmay zahar ichsam bo’lmasmidi! Kechayam aytuvdim, ko’nmadilar. Qulupnayga qo’y suti almashadi dedilar”) asarning kulminatsiyasi hisoblanadi.

Ertasiga Umri xolani dafn etib qaytishayotganda urush tamom bo’lganini eshitishadi. Shuning uchun ham asarga ,,Urushning so’ngi qurboni” deb nom berilgan. Aynan urush keltirib chiqargan musibatlar sabab halok bo’lgan Umri xola haqiqatdan ham urush qurboni edi. Ushbu hikoya orqali adib urush faqat jangchilarning emas, jang maydonidan uzoqda bo’lgan insonlarning ham boshiga yetishi mumkinligini ta’kidlaydi.

Urush haqidagi asarlarning tarixiy taraqqiyot jarayonidagi o’ziga xosliklar, ayniqsa, ulardagi qahramonlar xarakteri tasvirida yaqqol ko’rinadi. Xususan, xarakter badiiy asar g’oyasini belgilashda, uning ruhi va pafosini ifodalashda katta o’ringa egaligi bizga sir emas. Mashhur adabiyotshunos olim Naim Karimovning quyidagi fikrlari bu borada juda ahamiyatlidir: “Xarakter – tarixiy kategoriya hamdir. Buning ma’nosi shuki, har bir ijtimoiy-iqtisodiy davr o’z avlodini tarbiyalaydi va bu tafovut odamlardagi xarakterologik xususiyatlarda o’z aksini topadi”.¹⁹

Demak, urush va u bilan bog’liq obrazlar ishtirok etgan asarlar juda qadimiy tarixga va o’ziga xos taraqqiyot bosqichiga ega. Bunday asarlardagi g’oya va qahramonlar holati davrning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari ta’sirida o’zgarib borgan.