Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası) 4-a kurs studenti Qabıllaǵan

Jumıstıń qurılısı: Kirisiw, tiykarǵı eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat. Jumıstıń kólemi 26 bet.

I Bap. XIX ásirdegi lingvistikalıq aǵımlar
Búgin biz táriyxıy bir dáwirde – xalqımız óz aldına iygilikli hám ullı maqsetler qoyıp, paraxat tınısh turmıs keshirip, eń dáslep óziniń kúshi hám imkaniyatlarına tayanıp, demokratiyalıq mámleket hám puqaralıq jámiyetin qurıw jolında úlken nátiyjelerdi qolǵa kiritip atırǵan bir zamanda jasap atırmız. Áne usı shınlıqtı xalqımız hár tárepleme tuwrı túsinip, tańlaǵan rawajlanıw jolımızdı sanalı túrde qabıl etkeni hám qollap quwatlap atırǵanı aldımızǵa qoyǵan maqsetlerge erisiwdiń negizgi tiykarı hám girewi ekenligin turmıstıńózi tastıyqlamaqta.
Turmısımızdıń barlıq salalarında ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli reformalarımızdıń nátiyjeliligi dáslep ruwxıy dúnyasınıń tikleniwi, bay táriyxıy miyrasımızdıń tereńúyreniliwi, ilim hám tálimniń rawajlanıwı, eńáhmiyetlisi, jámiyet oy-pikirinińózgeriwi hám joqarılawı menen ajıralmas baylanıslı. Máseleniń bir tárepi, bilimlendiriw hám mádeniyattıń materiallıq texnikalıq bazasın bekkemlew. Insannıń tolıq turmısı ushın oǵada zárúr bolǵan mektepler, kitapxanalar, teatr hám basqa mádeniyat oshaqların kóbeytiw, olardıń sharayatın jaqsılaw bolıp tabıladı.
Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy pikirdiń kórinisi, áwladlar ortasındaǵı ruwxıy mánawıy baylanıs til arqalı kórinetuǵınlıǵı málim. Barlıq iygilikli páziyletler insan qálbine, eń áwele ana tiliniń tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. Hár qanday jaǵdayda da tildi aytqanımızda eń áwele kóz aldımızǵa óz jazıwımız elesleydi.
Jazıw adamlar arasında qarım – qatnas quralı xızmetin atqaratuǵın belgili bir seslik tańbalardıń sistemsı. Ol adamzat jámiyetinińeńáhmiyetli mádeniy jetiskenlikleriniń biri. Hár bir milliy ádebiy til qarım-qatnas jasawda awızeki sóylew hám jazba tilden paydalanadı.
Jazba tilde oylaw, tolıqtırıw sózlerdi tańlaw hám belgili orın tártipte jaylastırıw hám t.b. dúzetiw jumısları islenedi. Demek, jazba til adamzat jámiyetiniń oy-pikirleri, ilim bilim neshshe ásirler dawamında áwladtan áwladqa ótip turatuǵın eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı xızmetin atqaradı. Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan, qaraqalpaq táriyxı páni birinshi gezekte jámiyetlik pánler–xalqımızdıń puxaralıq táriyxı, onıń ádebiyatı, etnografiyası, kórkem óneri hám t.b. da ilim tarawları menen ajıralmas bekkem baylanısta úyreniwdi talap etedi².
Ulıwma til bilimi-lingvistikanıń ulıwma tillik teoriyası. Ol pútkil lingvistikanıń baǵdarın belgilewshi kompas ilim. Bul kurs 4 bólimge bólinip oqıtıladı: lingvistika tariyxı, tildiń teoriyası, lingvistikalıq metodlar, til biliminiń basqa ilimler menen qarım-qatnası.
Lingvistikanıń obyekti adamlardıń seslik tili. Seslik til oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan onı tek bir ǵana usıl menen tek bir ǵana baǵıtta izertlep tanıp biliw múmkin emes. Bul jaǵday til biliminiń túrli bólshekke bóliniwin talap etedi hám hár qıylı baǵdardı izertlewdi zárúr etedi.
Lingvistika til bilimin ekige; jeke tiller tuwralı ilimge hám uluwma tiller tuwralı ilimge bóledi. Jeke yamasa tutas tillerde atı menen ilim sol tildiń (yamasa tillerdiń) atı menen ataladı: qaraqalpaq tili, qazaq tili, tyurkologiya t.b.
Lingvistikanıń uluwma tillerge ortaq, universallıq máselelerdi izertleytuǵın tarawı uluwma til bilimi dep ataladı.Til haqqındaǵı ilimniń dáslepki qádemi jeke tillerdi sıpatlawdan baslanǵan. Uluwma til bilimi dúnya tilleriniń bárine yamasa kópshiligine tán universal máselelerdi izertleydi.
Dúnya tilleri qanshelli kóp túrli bolǵanı menen olardıń bir-birine usas, ortaq qásiyetleri, ortaq nızamları kóp. Mısalı: tildiń báride qarım-qatnas quralı, tildiń bárinde de ses, grammatikalıq forma, gáp bar. Tillerdiń bári de toqtapturmay, mudamı ózgeriste rawajlanıwda boladı.Tillerdiń ózgeriske ushırawına sebepshi bolatuǵın nızamlar barlıq tillerde de bar. Bulardıń bári tillerge ortaq, ulıwmalıq nızamlar. Sonday-aq tildiń ya jazba, ya awızeki túrde jumsalıwı da ortaq. Izertlew obyekti ulıwmalıq tillik nızamlılıq bolǵanlıqtan onnan shıǵatuǵın teoriyalıq juwmaqlar da barlıq tillerge qollanıwǵa bolatuǵın uluwma tillik teoriya boladı. Uluwma til bilimi til tuwralı ilimniń baǵdarın belgileytuǵın teoriyalıq pán.
Onıń negizgi maqseti-til biliminińeń negizgi máselelerine sistemlı tallaw jasaw. Lingvistikanıń jeke tillerde izertleytuǵın tarawı menen uluwma til bilimine tıǵız baylanıslı. Lingvistika sózlerdiń bárin de esapqa aladı. Ekinshiden lingvistika pútkil dúnyalıq ilim bola tura, sonıń menen birge ol milletlik ilim. Óziniń tuwǵan tilin izertleytuǵın hár millet wákili oǵan milletlik túr engizedi. Lingvistikada kóp jaǵdayda kóplegen terminlerdiń jumsalıwı da usınnan. Til biliminde lingvistikalıq mektepler izertlewdiń metodları kóp. Lingvistikada qáliplesken mınaday tarawlar bar: Intralingvistika-intra(latınsha)-ishki. Tildiń ishki sistemlıq qurılısın,sistem elementleriniń qarım-qatnasın izertleydi. (mikrolingvistika, ishkilingvistika) tarawları: fonetika, leksikologiya grammatika. Ekstralingvistika. extra-(latınsha)-sırtqı. Tildiń sırtqı dúnya menen jámiyet penen baylanısın izertleydi. Onı sociologiyalıq lingvistika, metalingvistika (meta-grekshe-jartı) sırtqı lingvistika dep ataydı.
Ekstralingvistika sociolingvistika, mentalingvistika degen eki tarawǵa bólinedi(menta-latınsha-oylaw, aqıl mánisin ańlatadı) mentalingvistika til menenoylawdıń qarım-qatnasın izertleydi.Izertlewdegi qollanatuǵın usılǵa, izertlewshiniń izertlew baǵdarına qarayda til bilimi ayırılıp tiklenedi. Máselen, salıstırmalı-tariyxıy, tipologiyalıq,ariallıq, strukturalıq estetikalıq sinxroniyalıq, diaxroniyalıq qollanbanı (prikladnoy) lingvistika.
Til degen ne, ol qalay payda boldi, jazıw qalay qáliplesti degen sorawlarǵa adamlarda áyyemgi dáwirlerden baslap juwap izleydi. Ol tuwralı kóplegen maǵluwmatlar Jaqın Shıǵıs elleriniń awızeki xalıq dórepelerinde az sanda bolsa da kelip jetken shumer, akkad, egipet jazba esteliklerinde saqlanǵan, olarda til hám jazıw quday tárepinen dóretilgenligi, sonday-aq onıń jerdegi wákilleri patshalar tárepinen rawajlandırılǵanlıǵı, adamzat tilinen ayrıqsha qudaydıń ózine tán olǵan tili bar ekenligi tuwralı maǵluwmatlar ushırasadı.
XIX àsirde tiykarınan Hind-Evropa tilleriniń salıstırmalı tariyxıy grammatikasın izertlew menen birge, tildiń antologiyasın filosofiyalıq túsindiriw qataralıp barıldı. Bul aǵımnıń tiykarǵı wàkilleri: I. Gerder, A. Shlegel, A.Shleyxer,V.Gumboldt, G. Shteyntal, A.A. Potebnya, V. Vundt h.t.b. Olardıń miynetlerinde tildiń tàbiyatın hám onıń oylawǵa qatnasın anıqlaw, tildiń ulıwma teoriyasın qàliplestiriw hám tildiń evolotsiyalıq teoriyasınıń tiykarǵı principlerin islep shıǵıw màseleleri izertlenildi. Romantizm aǵımı wàkilleri til tańbalarınıń mànisi hám funkcionallı ózgeshelikleri, hàr qıylı tańbalıq sistemlar hám olar arasındaǵı baylanıslardı izertlewge úlken dıqqat awdardı.
Tàbiyiy pànler tarawındaǵı sońǵı ashılıwlardıń nàtiyjesinde XIX àsirdiń50-60-jılları til biliminde naturalizm aǵımı qàliplese basladı. Bul aǵımnıń kórnekli wàkili Hind-Evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikası boyınsha fundamental miynetleri menen keńnen belgili AvgustShleyxer boldı.Shmidt komparativicikanıń tiykarǵi wazıypası ata tildi qaytadan tiklewge umtilıw emes, al ayırım sóz hám grammatikalıq formalardı rekonstrukciya jasaw bolıp tabıladı, -dep kórsetti. Shmidt til biliminde bir tildiń ekinshi tilge àste aqırın ótiw teoriyasına tiykar saladı. Bul teoriya «tolqın teoriyası» dep óz atamasına iye boldı.