Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası) 4-a kurs studenti Qabıllaǵan

I.1.Til biliminde naturalizm aǵımı
XIX ásirdińortalarında Evropa til biliminde ózine tán belgilerine iye bolǵan naturalizm aǵımı payda boldı.Naturalizm burjuaziyalıq realizmniń awdarıspaqqa júz bura baslaǵanınan kórinis beriwshi aǵım sıpatında ádebiyat hám kórkem ádebiyat tarawında da júzege keldi.
Ádebiyat hám kórkem óner naturalizm ushın mazmunǵa sırtqıortalıqtan ǵana itbar beriw xarakterli bolsa, al til bilimindegi naturalizm ushın tilde tábiyiy janlı organizm dep esaplaw xarakterli edi.Demek, til bilimindegi naturalizm tilge ósimlik hám haywanat dúnyasına tán bolǵan biologialıq hádiyse dep qaraydı. Naturalistler tildiń mánisin túsindiriwde diniy, idealistlik principlerge tábiyiylik, materiallıq principin qarama-qarsı qoyadı. Usı tárepten naturalizm aǵımı til bilimitáriyxı ushın úlken áhmiyetke iye³.
Naturalizm aǵımıXIX àsir til biliminiń kórnekli wàkilleriniń biri, Ien Universiteti professorı Avgust Shleyxerdiń (1821-1868) atı menen baylanıslı. Ol uluwma til bilimi hám komporativistika tarawı boyınsha qàniyge.Avgust Shleyxerdiń naturalistlik kóz-qarasları onıń sońǵı eki miynetinde bayanlanǵan. Onıń biri 1863-jılı jàriyalanǵan «Darvin teoriyası hám til tuwralı ilim» miyneti, ekinshisi 1865-jılı jàriyalanǵan «Adamzattıń tàbiyiy tariyxı ushın tildiń àhimiyeti» miynetleri ‘ tabıladı.Avgust Shleyxerdiń jetilisken naturalistlik kóz qaraslarınıń uluwma teoriyalıq baǵdarları onıń 1860-jılı jàriyalanǵan «Nemis tili» miynetinde berilgen.Naturalizm aǵımıXIX àsir til biliminiń kórnekli wàkilleriniń biri, Ien Universiteti professorı Avgust Shleyxerdiń (1821-1868) atı menen baylanıslı.Ol uluwma til bilimi hám komporativistika tarawı boyınsha qàniyge Avgust Shleyxerdiń naturalistlik kóz-qarasları onıń sońǵı eki miynetinde bayanlanǵan.Onıń biri 1863-jılı jàriyalanǵan «Darvin teoriyası hám til tuwralı ilim» miyneti, ekinshisi 1865-jılı jàriyalanǵan «Adamzattıń tàbiyiy tariyxıushıntildiń àhmiyeti» miynetleri tabıladı.Naturalizm aǵımıXIX àsir til biliminiń kórnekli wàkilleriniń biri, Ienuniversiteti professorı AvgustShleyxerdiń (1821-1868) atı menen baylanıslı.Ol uluwma til bilimi tarawı boyınsha jetik qànige.
Avgust Shleyxer (1821-1868) Germaniyanıń Tyurengiya oblastında vrach shańaraǵında tuwıladı. 1848-jıl revolyuciya jıllarında Reyn oblastında shıǵatuǵın liveral gezetanıń redaktorı sıpatında ol pútkil Evropanı gezdi, revolyucion Parijde de boldı.Onıń siyasıy pikirleri mine sol dáwirlerde payda boldı. Ol Avstriya imperiyasınıń reakcion hákimyatına barlıq ómiri dawamında ǵázep penen múnasibet bildirdi.Sonıń ushın da Shleyxer sońın ala Praga universitetinde professor bolıp islegen waqıtlarında onı huquq qorǵaw uyımları qısqıǵa aldı.
Ol slavyan –baltik tarawındaǵı izlenisleri ushın 1858-jılda Rossiya pánler akademyasınıń korrepondent aǵzalıǵına saylandı.Ómiriniń aqırǵı jılların Shleyxer Ien qalasında ilim menen shúǵıllanıp ótkeredi.
Shleyxer til bilimin nemis, slavyan, baltik tiller boyınsha jáǵan ilimiy miynetleri izlenisleri menen bayıttı, salıstırmalı táriyxıy til biliminiń sońǵı qırq jılı dawamında erisken jetiskenliklerine juwmaq jasadı.Ol tillerdi Salıstırǵanda seslerdiń nızamlı ózgerislrine itbar beriwdi talap qılıp, salıstırmalı tárıyxıy izertlewdń anıq metodın jaratıwǵa járdem berdi.Shleyxerdiń kóz qaraslarında Darvin hám asqa da tábiyattanıwshılardıń ilimiy tásiri sezilip turadı. Máselen, Shleyxerdiń dostı ullı nemis tábiyattanıwshısı E.Gekkel tiri tábiyattıń kelip shiǵıwı haqqındaǵı“ materialistlik táliymattı rawajlandırıp, organiklaıq formalardiń baylanıslılıǵ’nda táriyxıy baylanıstı anıqlawǵa urındı hám bunı “Shejire teregi” kórinisinde súwretledi. Ol barlıq kóp kletkelı haywanlar bir atadan tarqalǵan dep esaplaydı.Shleyxer hám Hind Evropa tilleriniń rawajlanıwın “Shejire teregi” sxeması arqalı kórgizbeli túrde túsindiredi.Onıń“Shejire teregi” haqqındaǵı hám barlıq Hind Evropa tilleriniń bir “Ata til” den tarqalǵanlıǵı haqqındaǵı pikirleri Gekkel pikirlerin esletedi.Shleyxerdiń shamalawınsha, qashanlardúr Hind Evropa ata tili payda bolǵan hám onıń bólinip ketiwinen házirgi Hind-Evropa tiller kelip shıqqan.
Shleyxer Hind-Evropa tilleriniń bi rata tilden kelip shıqqnlıǵı haqqındaǵı pikirlerine qattı isenǵen bolıp, ózi “qayta tiklengen” ata tilde “Qoy hám atlar” atlı kishkene bir tımsal da jazdı.
Sońın ala “ishki” hám “sırtqı” lingvistika dep, tillerge sinxroniyalıq hám diaxroniyalıq tárepten jandasıw dep atalǵan ideyalarda Shleyxerdiń ilimiy izlenisleriniń jemisi.Onıń pikirinshe til bilimi (glottika) tillerdiń dúzilisin túrli mrfologiyalıq tillerdiń dúzilisin olardı sinxroniyalıq hám táriyxıy planlarda Salıstırıwdı, waqıt ótiwi menen olardıńózgeriwin úyreniwi kerek.Biraq ol (til organizmleriniń málim bir maqsette qollanılıwın lingvistikadan shıǵarıp filologiya tarawına tiyisli dep esaplaydı.)Ol filologiya jazba esteliklerdi izertlew menen ǵana emes, tildiń málim bir sociallıq sharayattaǵı funkciyasına baylanıslı bolǵan barlıq qásiyetlerdi de úyreniw lazım dep bildi. Shleyxerdiń tájiriybesinen ishki lingvistika fonetika morfologiya menen shuǵıllanıwı kerekligi kórinse debiraq sırtqı lingvistikanıń wazıypası júda keń hám anıq emes bolıp qaldı. Sońınan bul eki taraw ortasında turatuǵın aralıq hádiyse de barliǵı keltirildi. Buǵan ol filologiyaǵa tárepke baslawshı sintaksisti kiritti.
Shleyxerdiń tildiń mánisin kelip shiǵıwın biologiyalıq tiykarda túsindiriw bul ilimpazdıń dóretiwshilik xizmeti ilimiy diapazonınıń keńligi menenajıralıp turadı.
Onıń 1852-jılı jàriyalanǵan «Shirkew slavyan tiliniń morfologiyası»miynetinde baltik hám slavyan tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha izertlewleri berilgen.1855-1857-jılları «Litov tilin úyreniw boyınsha qollanba»miyneti dóretildi.1861-jılı til biliminiń bunnan keyingi rawajlanıwına úlken tàsir jasaǵan «Hind-Evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası komrendiyi» miyneti jàriyalandı.
Bul miynetinde avtor bay tillik materiallar tiykarında Hind-Evropa ata tilin (prayazık) tiklewge umtıladı. Fonetikaliq izertlewler bul miynetińúshten bir
bóliminaladı. Avtor ata tilde 9 dawıslı, 15 dawıssız, ulıwma 24 ses qollanǵan depkórsetedi. Bul juwmaqqa hàzirgi Hind-Evropa tillerindegi dawıslı hám dawıssız
seslerdi bir-birine salıtsırıw hám onı sanskrit tiline salıstırmalı izertlew tiykarında
keledi.